Support to the competitiveness of the rice sector in the Caribbean. Technical Assistance for the EU/CARIFORUM project 9 ACP-RPR 006 REG/7461/000

Transcriptie

1 Support to the competitiveness of the rice sector in the Caribbean Technical Assistance for the EU/CARIFORUM project 9 ACP-RPR 006 REG/7461/000 FINAL REPORT Prepared by ir. R.J. Elmont Post harvest specialist Nickerie, December 2005

2 Lijst van afkortingen ACP ADRON BOG CARICOM CARIFORUM CELOS EDF EU GMP HACCP HI ISDB ISO LVV MWI MIS SPMU SPS TOR QMS VRE WTO African, Caribbean and Pacific Countries Anne van Dijk Rijstonderszoekscentrum Nickerie Bureau voor Openbare Gezondheidszorg Caribbean Community Caribbean Forum of ACP States Centrum voor Landbouwkundig Onderzoek in Suriname European Development Fund European Union Good Manufacturing Practice Hazard Analysis of Critical Control Points Ministerie van Handel en Industrie Islamic Development Bank International Standards Organization Ministerie van Landbouw, Veeteelt en Visserij Medisch Wetenschappelijk Instituut Management Information System Suriname Project Management Unit Sanitary and Phytosanitary Measures Terms of reference Quality Management System Vereniging van Rijstexporteurs World Trade Organization Pagina 1 van 95, Technical Assistance for the EC/CARIFORUM project 9 ACP-RPR 006 REG/7461/000

3 Inhoudsopgave Lijst van afkortingen Inleiding Achtergronden Uitgangspunten Methodiek evaluatie Technische evaluatie Administratieve organisatie Kwaliteitsmanagementsysteem (QMS) Technische evaluatie molens Ontwikkeling en invoering QMS Trainingen Institutionele versterking sectororganen VRE Productschap ADRON Investeringsprojecten Bijlage 1. Terms of Reference Bijlage 2. Lijst respondenten Bijlage 3. Exports Bijlage 4. Selectie overzicht exportbedrijven Bijlage 5. Invoering Algemene Levensmiddelen verordening EU 2004 Gafta Bijlage 6. Schematische aanpak voor de ontwikkeling en invoering van een Hygiënecode voor rijstverwerkende bedrijven in Suriname Bijlage 7. Programma workshop QMS Bijlage 8. Handleiding voor trainingen Bijlage 9. Ideale flow export molen Bijlage 10. Voorstellen voor meest urgente post harvest onderzoeken door ADRON Bijlage 11. Budgetten samenvatting projecten tbv de verwerkingsbedrijven Bijlage 12. Geraadpleegde rapporten en literatuur Bijlage 13. Ontwerp Besluit Standaarden Rijstuitvoer Bijlage 14. Formulier Technisch evaluatie matrix exporterende bedrijven Bijlage 15a. Voorstel QMS Polyformis Bijlage 15b. Voorstel QMS Quality Masters Bijlage 16. Realisatie actieprogramma ADRON Pagina 2 van 95, Technical Assistance for the EC/CARIFORUM project 9 ACP-RPR 006 REG/7461/000

4 1. Inleiding Deze missie vond plaats in het kader van het EU-project: Support to the competitiveness of the rice sectors in the Caribbean en had tot doel het evalueren van de rijstverwerkingsbedrijven en het doen van voorstellen inzake verbeteren van de technische installatie en de operatie daarvan, het management en het invoeren van een kwaliteitsmanagement systeem (QMS). Alles ter verbetering van het functioneren van de verwerkingssector, het verlagen van de kosten en verbeteren van de kwaliteit en de veiligheid van de rijst geproduceerd in de rijstverwerkingsbedrijven in Suriname. Het onderzoek vond voornamelijk plaats in rijstverwerkingsbedrijven in het rijstdistrict Nickerie terwijl in Paramaribo gesprekken plaatsvonden met overheidsfunctionarissen en andere bedrijven die een rol kunnen spelen bij de aanpak van de geschetste problematiek en het realiseren van de gestelde doelen in het programma van eisen (bijlage 1). Zoals in dit programma van eisen is aangegeven, was de doelgroep van deze missie de groep exporterende rijstpelmolens en de zogenaamde emerging mills, zijnde molens die in de toekomst een rol zullen spelen als exporterend bedrijf of die reeds als toeleveranciers optreden van reeds exporterende bedrijven. Daarbij zijn bij de vaststelling van deze doelgroep zowel de huidige technische staat van de bedrijven, de kwaliteit van het leidinggevend en bedienend personeel en de organisatie van het bedrijf van doorslaggevend belang geweest. Bij deze missie is veel medewerking ontvangen van de VRE, ADRON en functionarissen van de ministeries van LVV en HI. De uitvoering van het veldonderzoek vond in twee periodes plaats. In de periode 15 september tot en met 1 oktober 2005 vonden de gesprekken met de VRE, ADRON en de SPMU plaats en werden de criteria van de selectie van de te evalueren molens vastgelegd waarna de meeste evaluatiebezoeken plaatsvonden. Ook vond er een oriënterend overleg plaats met een tweetal bedrijven die zich bewegen op het vlak van het verzorgen van trainingen op het vlak van HACCP en ISO systemen alsmede de invoering van deze systemen in levensmiddelenverwerkende en andere bedrijven. In de periode van 25 november tot 15 december 2005 vond overleg plaats met overheidsfunctionarissen van de ministeries van LVV en HI en werden nog enkele afsluitende bezoeken afgelegd aan de geselecteerde bedrijven. In hoofdstuk 4 en 5 is de evaluatie van de verwerkingsbedrijven besproken. De criteria worden vastgesteld waaraan bedrijven moeten voldoen om in dit onderzoek deel te kunnen nemen. De geselecteerde bedrijven zijn bezocht en er is aan de hand van deze bezoeken vastgesteld wat de huidige technische stand van zaken van deze bedrijven is en op welke wijze verdere verbetering van de efficiency door training en aanpassen van de technische voorzieningen mogelijk is. In hoofdstuk 6 is beschreven hoe een kwaliteitsmanagementsysteem (QMS) in de rijstverwerking kan worden ingevoerd met daarop aansluitend certificering van een voedselveiligheidssysteem, HACCP of ISO Pagina 3 van 95, Technical Assistance for the EC/CARIFORUM project 9 ACP-RPR 006 REG/7461/000

5 De trainingsbehoeften die in diverse eerdere rapporten door o.a. Elmont en Agrotec zijn vastgesteld, zijn in hoofdstuk 7 uitgewerkt in een drietal trainingen voor diverse niveaus in de bedrijfsorganisaties. In hoofdstuk 8 wordt in het kort de rol en het functioneren van de Vereniging van Rijstexporteurs (VRE) besproken en wordt aangegeven op welke wijze deze kan worden versterkt. Tot slot zijn in hoofdstuk 9 de conclusies en aanbeveling inzake de aanpak en financiering van de investeringsbehoeften die in het kader van het Project kunnen worden uitgevoerd. In een 13-tal bijlagen zijn achtergrond documenten en een handleiding voor de ontwikkeling en uitvoering van de trainingen bij dit rapport gevoegd. Pagina 4 van 95, Technical Assistance for the EC/CARIFORUM project 9 ACP-RPR 006 REG/7461/000

6 2. Achtergronden In de periode vonden in het kader van de technische bijstand van het EDF-project : Technical Assistance for the Foundation for Rice Research in Suriname een aantal missies plaats waarin een aanzet werd gegeven tot de verbetering van het functioneren van de rijstverwerkende industrie in Suriname. Deze missies hadden in eerste instantie tot doel om een basis te leggen voor post-harvest onderzoek door het nationaal rijst onderzoeksinstituut (ADRON). Daartoe vond er allereerst een evaluatie en kwalificatie van de rijstverwerkende industrieën plaats op basis van hun technische en organisatorische mogelijkheden en hun potentie om binnen afzienbare tijd een QMS in te voeren. Daarnaast werd in een aantal vervolgmissies een handleiding voor de analyse van padie en rijstproducten door ADRON opgesteld en ingevoerd. Om dit proces te kunnen begeleiden is geadviseerd aan ADRON om een post-harvest deskundige aan te rekken en de laboratoriumfaciliteiten uit te breiden zodat de verwerkingseigenschappen en kwaliteit van de rijstrassen voor zowel het veredelingsonderzoek als de rijstverwerkende industrie beter kunnen worden vastgesteld en gecontroleerd. Vanwege gebrek aan middelen en omdat het bovengenoemde project werd beëindigd en ADRON dus niet meer over externe financiële hulp kon beschikken, kon in de periode na 2001 dit onderzoek niet worden opgestart. Tijdens deze missie bleek tevens dat de communicatie van de resultaten van deze missies naar de verwerkende bedrijven toe, waarschijnlijk mede door de afwezigheid van een post-harvest deskundige volgens de bedrijven onvoldoende en in elk geval onbevredigend is geweest. In een missierapport van Brands en Zalmijn: Rijstonderzoek en boeren Naar een sectorgestuurde communicatie is in 2000 een aantal modellen daartoe aangedragen. Een belangrijk advies in dit rapport was, de noodzaak om te komen tot een institutioneel instrument om constructief overleg te realiseren. Na vele discussies tussen de stakeholders in de sector is uiteindelijk in 2005 de opdracht verstrekt aan het adviesbureau Proplan om een nota op te stellen ter oprichting en invoering van een Productschap voor rijst. Dit rapport is reeds in concept aan de sector gepresenteerd en de definitieve versie zal waarschijnlijk nog voor eind 2005 worden gepresenteerd. In dit rapport worden de conceptstatuten uitgewerkt alsmede de wijze waarop dit instituut zal worden opgezet en gefinancierd. Dit productschap zal een belangrijke rol moeten spelen bij de verdere ordening van de rijstsector alsmede de verbetering van de concurrentiepositie van de sector. In 2003 vond er in het kader van de uitvoering van de Cotonou overeenkomst tussen de EU en de ACP een sectorstudie plaats voor de gehele CARIFORUM rijstsector. Feasibility Study of CARIFORUM Rice Industry. In dit plan werd er een nationaal actieplan voor Suriname uitgewerkt. De belangrijkste aanbevelingen in dit rapport voor de verwerkingsector kunnen als volgt worden samengevat. Door de EU zal de introductie van een kwaliteitsmanagement systeem (QMS) in de rijstverwerkende industrie financieel worden ondersteund door een zogenaamde matching grant, waarbij de verwerkers een deel van de invoeringskosten zelf zullen moeten dragen. Pagina 5 van 95, Technical Assistance for the EC/CARIFORUM project 9 ACP-RPR 006 REG/7461/000

7 Er zullen fondsen door de EU ter beschikking kunnen worden gesteld om innovatieve investeringen in de rijstverwerkende industrie te stimuleren (drogen, opslag, verwerking en transport). Het verstrekken van werkkapitaal voor exporten naar niet-traditionele exportmarkten. Aangenomen wordt dat 15 molens over een periode van vier jaar technisch zodanig kunnen worden opgewaardeerd dat het fabrieksrendement aanzienlijk wordt verbeterd en de verliezen worden gereduceerd en tevens met als resultaat rijst van hogere kwaliteit. Er zal o.a. aandacht worden geschonken aan het zo veel mogelijk vermijden van de menging van rassen, verbetering van het management van de verwerkingscapaciteit. Dat betekent dan zowel training en investeringen in de bestaande installaties. Verbeteren en privatiseren van de havenfaciliteiten in Nickerie waarin ook de particuliere sector kan participeren. In alle gevallen geldt dat de bedrijven die hieraan zullen deelnemen gezond zullen moeten zijn en dat de ingediende projecten vergezeld zullen moeten worden door een business plan waaruit de technische en financiële haalbaarheid wordt aangetoond. Aan de hand van de aanbevelingen in dit rapport werd er in 2003 een Financieringsovereenkomst tussen de Europese Commissie en het CARIFORUM ondertekend voor de Support to the competitiveness of the rice sector in the Caribbean. In deze overeenkomst wordt in de periode , totaal ter beschikking gesteld van de Caribische rijstsector. Deze middelen zullen als volgt worden gedistribueerd: Regionaal Guyana Suriname Voor Suriname zal dit bedrag als volgt moeten worden besteed: 1. Technische Assistentie Training en seminars Rehabilitatie watervoorziening Financieringsfaciliteit Deze missie is op lokale voorwaarden uitgevoerd in het kader van de Technische Assistentie. De voorgestelde trainingen en andere activiteiten zullen geheel of gedeeltelijk gefinancierd worden uit de posten 1, 2 en 4. Pagina 6 van 95, Technical Assistance for the EC/CARIFORUM project 9 ACP-RPR 006 REG/7461/000

8 3. Uitgangspunten Rijst is een belangrijk basisvoedingsmiddel in de CARICOM en een belangrijk exportproduct voor Suriname. In de XXIV Joint Declaration on rice in de Cotonou overeenkomst is het belang van de rijstsector in termen van werkgelegenheid, vreemde valuta en politieke stabiliteit in de regio onderkend. Overeenkomstig deze verklaring is een programma gelanceerd om de efficiency en effectiviteit van de rijstsector in Suriname en Guyana te verbeteren. Deze missie had tot doel de pelmolens in Suriname te assisteren bij de verbetering van hun functioneren als molenaars en exporteurs om zodoende de concurrentiepositie van de rijstverwerkers/exporteurs in Suriname te verbeteren. Er vond een evaluatie plaats in aanvulling van de eerder aangehaalde in 2000 uitgevoerde evaluatie van de rijstverwerkende bedrijven in Suriname. Het uiteindelijk doel van deze missie is het presenteren van een trainingsprogramma alsmede een voorstel voor het indienen van een QMS en investeringsprojecten om de efficiency en de toegevoegde waarde van de rijstverwerkende industrie te verhogen in geselecteerde exportmolens. De aanpak van deze missie is in belangrijke mate bepaald door: 1. De in de TOR in bijlage 1 omschreven uitgangspunten en doelstellingen. 2. De briefing door de SPMU. 3. Het overleg met het bestuur van de VRE. 4. De conclusies, aanbevelingen en voorgestelde follow-up projecten in eerdere rapporten over de post-harvest systemen van de rijstsector in Suriname. De belangrijkste conclusies die uit dit vooronderzoek kunnen worden getrokken luiden als volgt:: o De algehele situatie in de rijstsector is verder verslechterd vanwege de belangrijke wijzigingen in de handelsregels op de wereldmarkt. Hierbij moet vooral aandacht gevraagd worden voor de hervormingen van het Europees landbouwbeleid en de verdere verscherping van de fytosanitaire regels en de voedselveiligheid. o De prijzen voor cargorijst bleven op hetzelfde lage niveau en de productiekosten blijven stijgen. Het uitblijven van maatregelen om de infrastructurele voorzieningen in de sector te verbeteren alsmede de verdere teruggang van de voorziening van goed zaaizaad leidde o.a. tot een verdere daling van de productie en daarmee de export. De productiecapaciteit nam in de periode sterk af vanwege de teruggang van de inzaai in de hele sector en tenslotte de volledige stopzetting van de productie door de SML waardoor uiteindelijk ca ha productieareaal en een zaaizaadbedrijf uit productie zijn genomen. o De export naar de CARICOM nam vanaf 2002 tot 2005 relatief sterk toe, terwijl de export in absolute zin verder daalde. o De aan ADRON toebedeelde rol bij de ondersteuning van de verwerkende industrie in de diverse rapporten is in de afgelopen jaren niet uit de verf gekomen. Dit heeft o.a. invloed gehad op de communicatie met de verwerkers inzake de resultaten van het veredelingsprogram en de introductie van een QMS in de sector. Dit heeft de verhouding en de communicatie van ADRON met de rijstverwerkers geen goed gedaan. Een en ander is in belangrijke mate terug te voeren tot het gebrek aan middelen door de afnemende opbrengsten uit de exporten ten behoeve van de exploitatie van ADRON en de afwezigheid van gestructureerde overlegorganen. Pagina 7 van 95, Technical Assistance for the EC/CARIFORUM project 9 ACP-RPR 006 REG/7461/000

9 o o o In 2003 nam vanwege de afnemende vraag in de EU naar Surinaamse cargorijst, door de prijszetting en afnemende kwaliteit, de export naar de EU af. De export van witte rijst naar de CARICOM en andere landen in Zuid Amerika nam daarentegen, mede vanwege o.a. een aantal government-to-government contracten, toe. Om te kunnen concurreren met de USA en Guyana op de CARICOM markt waren een aantal molens genoodzaakt om de slijp- en sorteringsecties te verbeteren en daardoor hun slijprendement te verhogen en de kwaliteit te verbeteren. Hetzelfde gold voor de lokale markt omdat ook een aantal exporterende bedrijven zich op de lokale markt gingen bewegen met als gevolg een toenemende concurrentie en verbetering van de kwaliteit van de geleverde producten. De volledigheid van de door ADRON verschafte exportcijfers in de periode mag in twijfel worden getrokken. Blijkbaar zijn daarin de cijfers van via Paramaribo geleverde exporten niet opgenomen en betreffen de verstrekte cijfers alleen de exportcijfers die vanuit Nickerie plaatsvonden. Zie voor deze cijfers bijlage 3. De toename van de brandstofprijzen in september 2005 zal een verdere verhoging van de padieprijzen en de kostprijs van het eindproduct tot gevolg hebben als de overheid geen compenserende maatregelen neemt zoals door de organisaties van verwerkers en padieproducenten in de nota van november 2005: Korte termijn maatregelen in de rijstsector, is aangegeven. De noodzaak om de technische installaties verder te verbeteren alsmede de managementsystemen en het management en bediening van de installaties wordt onderschreven door de grotere export molens. De beschikbaarheid van investeringsmiddelen tegen internationaal concurrerende rentetarieven blijft een knelpunt voor het uitvoeren van noodzakelijke investeringsprogramma s om de efficiency van de rijstverwerkende industrie te verbeteren en voor het financieren van het werkkapitaal. Door de hoge rentetarieven zullen de meeste projecten een te laag rendement hebben als ze tegen de huidige tarieven moeten worden gefinancierd. Aangezien de middelen die ter beschikking staan van de rijstsector voor belangrijke investeringen in de Financieringsfaciliteit van het EDF-project, beperkt zijn, zullen molens die in zowel het investeringsprogramma als het trainingsprogramma willen participeren aan stringente voorwaarden moeten voldoen. Het bedrijf moet een exportverleden hebben en aantoonbaar in de laatste vijf jaren rijst hebben geëxporteerd of geleverd aan exporterende bedrijven. Het bedrijf moet een goede betalingsmoraal hebben voor wat betreft het betalen van de padie leveranciers, i.h.b. de kleinere boeren. Het bedrijf moet technisch en organisatorisch in staat zijn de voorgestelde projecten te realiseren. Het management zal bereid moeten zijn om te investeren in uitbreiding en ontwikkeling van het personeelsbestand. Het bedrijf moet financieel in staat zijn om een deel van de projectkosten te dekken uit eigen middelen of door middel van commerciële leningen. De versterking van de organisatie van verwerkers en verbetering van de overlegstructuur tussen ADRON, boeren en verwerkers zal mede een bijdrage leveren aan het succes van de geplande projecten. Pagina 8 van 95, Technical Assistance for the EC/CARIFORUM project 9 ACP-RPR 006 REG/7461/000

10 4. Methodiek van evaluatie De eerste stap tijdens deze missie was het definiëren van de doelgroep die moest worden geëvalueerd. Daarbij zijn de volgende criteria gehanteerd. a) Het bedrijf is een rijstpelmolen die tijdens het eerdere onderzoek van Elmont in ten behoeve van ADRON gekwalificeerd was als minimaal type C. b) Het bedrijf heeft in de periode (t/m augustus) regelmatig partijen rijst geëxporteerd in het formele circuit. c) Het bedrijf heeft in de periode regelmatig partijen rijst voor export geleverd aan de exportmolens. d) Het bedrijf is lid van de VRE volgens de opgave van het bestuur van de VRE of een andere door de overheid erkende vertegenwoordigende organisatie. Na deze analyse zijn 14 bedrijven geselecteerd die in bijlage 4 zijn vastgelegd. De resultaten van deze doelgroepanalyse zijn samengevat in paragraaf Technische evaluatie Bij de technische evaluatie werd gebruik gemaakt van de matrix per bedrijf. Deze matrix is per bedrijf ingevuld en diende als een basis voor de noodzakelijke investeringen ter verbetering van de technische installatie. Van de in bijlage 4 opgesomde 14 bedrijven zijn 12 bedrijven geselecteerd om deel te nemen aan de in dit rapport geëntameerde en hieronder genoemde projecten, onder voorbehoud dat zij bereid zijn om tegen de aangegeven voorwaarden te participeren. a) Trainingen b) Introductie QMS c) Pilot project kafbriketten. d) Centrale parboilfabriek. e) Centrale verpakkingsunit f) Vervanging diesel en staatsoliebranders met kafverbranders. g) Opstellen van business plannen per bedrijf voor verbetering van de proces flow en verbeteren van de efficiency. h) Onderzoek naar gebruik van slijpmeel voor andere doeleinden dan voor veevoer. De bedrijven Morex en Ramraggia konden niet worden bezocht en zijn volgens bekomen inlichtingen niet meer actief als exporteur. Ze zijn daarom niet opgenomen in de geselecteerde groep. Manglie heeft wel een van de modernste molens (volledig Buhler) en heeft in zijn magazijn reeds een groot aantal nieuwe machines aangeschaft die te zijner tijd zullen worden geïnstalleerd. Hij heeft echter in de afgelopen vijf jaren volgens de officiële exportcijfers van LVV-Nickerie/ADRON niet formeel geëxporteerd. Desalniettemin stel ik toch voor dit bedrijf ook te betrekken bij het training en QMS project. Voor deelname aan het investeringsprogramma zullen alleen bedrijven kwalificeren die aan alle eisen voldoen. Bedrijven die niet onder de geselecteerde groep bedrijven vallen, zullen niet kunnen Pagina 9 van 95, Technical Assistance for the EC/CARIFORUM project 9 ACP-RPR 006 REG/7461/000

11 deelnemen aan dit programma. Voorgesteld wordt om een uitzondering te maken voor de trainingen en de introductie van een QMS. Als overige bedrijven bereid zijn de eigen bijdrage te betalen, zullen zij mogen participeren afhankelijk van de deelname van de geselecteerde bedrijven en de capaciteit van de opleiding. We gaan er hierbij van uit dat 50 % van het voor de financieringsfaciliteit gereserveerde bedrag door de verwerkers mag worden benut. Dat betekent dus dat er voor deze projecten tenminste een bedrag van ca beschikbaar is. 4.2 Administratieve organisatie Om een rijstverwerkingsbedrijf goed te kunnen leiden, moet de bedrijfsleiding over een goed managementinformatiesysteem beschikken. Dit systeem is opgebouwd uit de volgende deeladministraties: financiële administratie, voorraadadministratie, productieadministratie en kwaliteitscontroleadministratie. Dit maakt in zijn geheel het managementinformatiesysteem uit dat de nodige data zal opleveren om belangrijke commerciële en financiële beslissingen te kunnen nemen voor korte (per seizoen, per boekjaar) en langere termijn (meerjarenprojectie). Financiële administratie inclusief voorraadadministratie Deze administratie zal periodiek zo nauwkeurig mogelijk inzicht moeten geven in de resultaten van de bedrijfsactiviteiten. Deze zal daarom zodanig moeten zijn ingericht dat: o Maandelijks, per seizoen en per jaar resultatenrekeningen worden gepresenteerd aan de directie waarin naast het eindresultaat ook de gedetailleerde exploitatiekosten kunnen worden vergeleken. Dit geldt zowel voor de directe als de indirecte kosten. o De verliezen die optreden in de diverse productiestappen (ontvangst en reiniging - droging opslag verwerking verpakking en levering) kunnen worden gecontroleerd en per seizoen kunnen worden vastgelegd en vergeleken met de laboratoriumanalyses. o o De uitmaling per oogst kan worden berekend en vergeleken met de uit laboratoriumanalyses vastgestelde normkwaliteit. Met behulp van deze gegevens meer inzicht wordt verkregen in de kostprijsontwikkelingen en makkelijker kan worden gebudgetteerd. Productieadministratie De productieadministratie legt tenminste per ploeg (of dagelijks) vast: o Het gewicht van de ingenomen padie in de drogerij, het gemiddelde vochtgehalte en het percentage verontreinigingen. o Het gewicht, het vochtgehalte en de verontreinigingen van de gedroogde padie die aan de padieopslag is geleverd. o Het gewicht, het vochtgehalte, de verontreinigingen, het percentage kaf en de uitmaling na het pellen op laboratoriumschaal van de gedroogde padie die ingenomen wordt in de pellerij. De eindproducten kunnen zijn zowel cargorijst als witte rijst en de daarbij horende bij- en afvalproducten (breukrijst, slijpmeel en kaf). o Het gewicht van de geproduceerde eind- en bijproducten na de verwerking tot witte rijst of cargorijst.. o De gewichten van de diverse kwaliteiten rijstproducten en bijproducten die zijn verpakt en de samenstelling van deze partijen, met name het percentage breuk. Pagina 10 van 95, Technical Assistance for the EC/CARIFORUM project 9 ACP-RPR 006 REG/7461/000

12 o Het gewicht van partijen rijst die tengevolge van lekkage in het productieproces worden teruggestort of vernietigd. Kwaliteitscontroleadministratie In diverse fases van het productieproces wordt een aantal registraties en analyses uitgevoerd zodat het management de juiste functionering van de verwerkingsinstallaties kan controleren en het bedienend personeel de informatie kan verstrekken om het productieproces te kunnen aanpassen door de afstelling van machines te wijzigen. Het betreft daarbij o.a.: o Vochtgehalte, droogtemperaturen, verontreiniging en crackpercentagetoename tijdens de inname en het droogproces. o Vochtgehalte, crackpercentage en pel- en slijprendement van de gedroogde padie voordat die wordt opgeslagen. o Pel- en slijprendement op laboratoriumschaal van mengmonsters per ploeg bij inname in de pellerij. o Controle van het percentage padie in de padie na pellen. Dit geschiedt enkele malen per ploeg. o Controle van het percentage padie in de cargorijst na de padieseparators. Dit geschiedt enkele malen per ploeg.. o Controle van de witheid en het breukpercentage na elke slijpfase enkele malen per ploeg. o Het vergelijken van de laboratoriumslijpuitlevering van een mengmonster van de verwerkte cargo per ploeg met de uitlevering in de fabriek. o De meting van het vochtgehalte van de rijst voor de eerste serie slijpmachine en na de waterpolishers. o De regelmatige meting van het vochtgehalte van het slijpmeel in de diverse slijpseries en van het uiteindelijk verpakte product. o Controle van het breukpercentage en andere kwaliteitseisen zoals vastgelegd in de CARICOM Rijststandaarden van de gemengde eindproducten voor verpakking. o Een volledige analyse van het verpakte en voor verzending gereedstaande rijstproduct. Dit informatiesysteem zal zodanig moeten worden opgezet dat de nodige handboeken en registratieformulieren worden ontworpen die vereist zijn voor een QMS of voedselveiligheidssysteem. In de volgende paragraaf wordt behandeld hoe een dergelijk systeem zal worden ingevoerd in de rijstverwerkende bedrijven in Suriname. 4.3 Kwaliteitsmanagementsysteem (QMS) In het rapport van ADRON, Elmont, 2000, is reeds aangegeven dat het kwaliteitsmanagement in rijstbedrijven zich nog in de kinderschoenen bevond. Op een enkele uitzondering na beperkte dit zich tot de controle van het geproduceerde exportproduct door LVV of Laboriz (namens de kopers). In een enkele molen werd van de padiemonsters een beperkte analyse gemaakt. De hygiëne was in de meeste bedrijven bedroevend te noemen of tenminste beneden niveau. De meeste bedrijven beschikten niet over de minimaal benodigde laboratoriumapparatuur. Met name in de exportbedrijven is dit gewenst. In de afgelopen 5 jaar is daar wel verbetering in opgetreden. De hygiëne in de exportbedrijven is op een enkele uitzondering na verbeterd en er is sprake van een bewustwording waarbij enkele grote bedrijven reeds initiatieven hebben genomen om een vorm van kwaliteitscontrole tijdens het proces Pagina 11 van 95, Technical Assistance for the EC/CARIFORUM project 9 ACP-RPR 006 REG/7461/000

13 verder uit te bouwen en te werken naar certificering van hun kwaliteitssysteem. Een der bedrijven (Sunrice N.V.) verwierf in 2003 als eerste een ISO certificering. Een tweede bedrijf (NV Nanni) heeft reeds de eerste stappen gezet op weg naar ISO certificering en zal daartoe begin 2006 een kwaliteitsmanager aantrekken. De meeste bedrijven zien er echter tegen op vanwege de kosten die daarmee gepaard gaan. Ook organisatorisch zal een zware wissel worden getrokken op management, middelmanagement en operationeel personeel. Om tegemoet te komen aan de eisen die door de afnemer en consument gesteld worden aan de kwaliteit, voedselveiligheid en sanitaire voorwaarden bij de productie van voedingsmiddelen, zal er uiteindelijk in de exportbedrijven een QMS ingevoerd moeten worden als ze willen overleven. Eerst zal er een aantal stappen moeten worden genomen die door Elmont reeds zijn aanbevolen in 2000, n.l.: o Verdere upgrading van het ADRON post harvest laboratorium zodat een aantal belangrijke fysische, chemische en microbiologische bepalingen kunnen worden uitgevoerd. o Upgraden van het Rijstkeuringslaboratorium van LVV in Nickerie. o Upgraden van de bedrijfslaboratoria. o Het trainen van laboratoriumpersoneel zodat er in elk bedrijf tenminste één persoon werkzaam is die kennis draagt van de belangrijkste bepalingsmethoden en die ze eventueel kan overdragen. Naast de normale fysieke bepalingen zoals vastgelegd in de handleiding kwaliteitsbepalingen van ADRON, 2001, zullen in de toekomst ook andere (chemische en microbiologische) bepalingen moeten worden uitgevoerd om te voldoen aan de nieuwe (CARICOM) standaarden zoals vastgelegd in het Ontwerp Staatsbesluit Standaarden Rijstuitvoerbesluit en andere internationale standaarden op het vlak van kwaliteit en voedselveiligheid. Daartoe zijn meer gespecialiseerde laboratoria nodig. De stijgende belangstelling in Suriname voor de voedselveiligheidsaspecten is evident. Dat verklaart het ontstaan van tenminste twee bedrijven die actief zijn op het gebied van de invoering en certificering van QMS en HACCP-systemen. Er zal mede gezien de steeds strengere fytosanitaire en veiligheidseisen die aan exporteur, maar ook aan lokale voedingsmiddelenleveranciers, worden gesteld steeds meer vraag ontstaan naar de invoering van QMS en HACCP. De operationalisering van het Bureau of Standaards, de activiteiten van de Nationale Codex Alimentarius commissie geven tevens aan dat ook de overheid het belang van productstandaardisatie en kwaliteitszorg heeft ingezien.. De bestaande lokale rijstlaboratoria (LVV, ADRON) zijn niet in staat om een aantal bepalingen uit te voeren. Dit zal nodig zijn daar in een HACCP-systeem deze bepalingen vereist zullen zijn. Daarbij kan worden gedacht aan: Residuen van bestrijdingsmiddelen Residuen van zware metalen Residuen van mycotoxinen Microbiologische verontreinigingen of besmettingen. Voor al deze stoffen en organismen zijn normen opgenomen in het nog goed te keuren Staatsbesluit Pagina 12 van 95, Technical Assistance for the EC/CARIFORUM project 9 ACP-RPR 006 REG/7461/000

14 Standaarden Rijstuitvoerbesluit. Gezien de omvang van de investeringen en de benodigde gespecialiseerde kennis die daarvoor nodig is, zal nagegaan moeten worden in hoeverre andere laboratoria in Suriname in staat zullen zijn deze analyses in de toekomst te verrichten (LVV-plantenziektekundige dienst Paramaribo, CELOS, ADRON, MWI, BOG). De laboratoria zullen er ook naar moeten streven om een officiële internationale erkenning te verwerven als gecertificeerd laboratorium (ISO). In het programma ter invoering van QMS in de 12 geselecteerde bedrijven moet er rekening mee gehouden worden dat een aantal bedrijven reeds zover is gevorderd dat ze een sneller traject dan de anderen zullen kunnen doorlopen. Het betreft dan zowel de staat van hun technische installatie, hun personele organisatie alsmede de motivatie van de bedrijfsleiding. De 12 geselecteerde bedrijven worden daarom verdeeld in 3 groepen. Groep 1: Vergevorderden Bedrijven: N.V. Sunrice, NV. Nanni en NV. Rijstpak. Deze bedrijven kunnen met geringe aanpassingen in hun technische installatie en organisatie vrij snel een Hygiënecode introduceren en daarna een HACCP-systeem invoeren en certificeren. Ze hebben reeds een voldoende besef van hygiëne en kwaliteitscontrole. Groep 2: Gevorderden Bedrijven: NV. Sahara, Manglie, NV REM en Ramadhin Bedrijven die wel een zeker niveau van hygiëne in het bedrijf bereikt hebben, maar waarbij er vrijwel geen sprake is van kwaliteitscontrole tijdens het verwerkingsproces. De directie van deze bedrijven is wel gemotiveerd en ziet het belang van een QMS wel in. Groep 3: Beginnelingen Bedrijven: Laloe, Kassisingh, Rigpal, Karaya en Husrah Agriculture NV In deze bedrijven zullen er drastische technische aanpassingen moeten plaatsvinden. Er is hierbij naast achterstallige vervangingsinvesteringen, ook sprake van een organisatie die niet voorbereid is op deze stap. In elk geval zal er naar gestreefd moeten worden dat deze bedrijven deelnemen aan de trainingen en het QMS traject tot en met de invoering van het Hygiënecode zullen participeren. Verdere ontwikkeling van een QMS in deze groep bedrijven zal afhangen van het succes van de invoering van het QMS bij de groepen 1 en 2. Pagina 13 van 95, Technical Assistance for the EC/CARIFORUM project 9 ACP-RPR 006 REG/7461/000

15 5. Technische evaluatie molens De technische installaties zijn geëvalueerd en op basis daarvan kan worden vastgesteld dat de noodzakelijke investeringen voor alle exportmolens en opkomende exportmolens zodanig is, dat het beschikbare bedrag voor financiering van de boeren en pelmolens van 3,5 miljoen bij verre na niet voldoende zal zijn om de benodigde investeringen te plegen. De verwerkers zullen, indien zij willen overleven, de nodige investeringen uit eigen middelen en elders aan te trekken vreemd kapitaal moeten realiseren. Uit het regionaal financieringsoverleg dat op 11 oktober 2005 in Guyana heeft plaatsgevonden, kunnen in de toekomst voor goedgefundeerde bedrijfsplannen misschien financieringsmogelijkheden voortvloeien.. Het volgend overzicht geeft aan welke investeringen prioriteit moet worden gegeven omdat zij bijdragen aan de verlaging van de verwerkingskosten en de verwerkingsverliezen of het verhogen van de opbrengst door verbeteren van kwaliteit en het vergroten van de rendementen van het verwerkingsproces.. In dit overzicht is Manglie niet meegerekend omdat wij er van uitgaan dat hij zelf zijn aanpassingen financiert. Tabel 1. Resultaat technische evaluatie molens Investeringen Knelpunten Begunstigde bedrijven Verbeteren kwaliteit zaaizaad Verbeteren ontvangst en voorreiniging Kafbranders voeding inclusief Padieopslag, silo s voor gescheiden opslag Padie-inname naar opslag droge padie verbeteren. Weegapparatuur pellerij Bedragen Kwaliteit zaaizaad Alle 11 bedrijven Centraal te begroten, in apart project Elevatoren Ontvangst put Voorreinigers ontbreken.. Opslag kaf en voeding branders Vervanging diesel en staatsolie-drogers, vindt veel te traag plaats. 50 % van de totale exportproductie dwz ca ton padie oplopend tot ton per jaar weger of flowmeter nareiniger padie niet aanwezig. inname weger padie weger cargo weger hele witte rijst weger breuk 3 weger breuk 2 weger breuk 1 Alle bedrijven excl. Hasrah, Nanni en Sunrice Alle bedrijven excl. Nanni., Husrah en Laloe Alle bedrijven en gedeeltelijk Nanni Opmerkingen Zaaizaadvermeerderingsbedrijf in voorbereiding De meeste bedrijven hebben een ontvangstelevator, maar geen voorreiniger of natte buffercel In overleg met Ingenieursbedrijf van Dijk (Agriparts)zal nagegaan moeten worden of er geen model lokaal kan worden gebouwd. Door Nanni is een brander reeds zelf gebouwd. Per bedrijf uit te werken afhankelijk van de situatie ter plaatse. Een deel van de bedrijven wil intern in bestaande loodsen eenvoudige silo s laten bouwen. Moderne silo s kosten incl. intern transport tussen 100(flat bottom) en 250 (hopperbottom)per ton opslagcapaciteit Alle 11 bedrijven Digitale Flowmeters zijn goedkoper, maar veel minder nauwkeurig dan elektronische wegers. Alle 11 bedrijven Voor een sluitende uitmaling zouden eigen het slijpmeel en het kaf ook gewogen moeten worden. Als de kaf verder gebruikt zal worden(energie of briketten) zal dat mogelijk worden. De slijpmeel weging vindt nu meestal plaats tijdens het afzakken. Pagina 14 van 95, Technical Assistance for the EC/CARIFORUM project 9 ACP-RPR 006 REG/7461/000

16 Investeringen Knelpunten Begunstigde bedrijven Moderniseren slijpserie Opslagsilo s voor cargo en cargo breuken Silo s voor opslag witte rijst, ¾ breuk, ½ breuk, ¼ breuk en gruis 2 slijpers 1 water-polisher magneten Cargo kan niet efficiënt gegast worden. Het eindproduct wordt voor laden niet zodanig opgeslagen dat het ook efficiënt gegast kan worden. Sahara Karaya Rigpal Husrah Laloe Kassising REM Ramadhin Sahara Karaya Rigpal Husrah Laloe Kassising Alle bedrijven excl. Nanni, Sunrice en Rijstpak Bedragen Opmerkingen De bedrijven die witte rijst produceren zullen genoodzaakt zijn de huidige machines te vervangen. Door de afnemende marges is elke % hogere slijpuitlevering belangrijk. Ook aanwezige machines gebruiken. Per bedrijf uit te werken. Per bedrijf uit te werken.. Opslag in big bags is eventueel ook mogelijk. Mengapparaten witte rijst 2 mengapparaten per bedrijf Alle 11 bedrijven Kan ook in de centrale verpakking geplaatst worden. Kleursorteerders Verpakkingsapparatuur Sortering bestanddelen vreemde Gebouwen vernieuwen Laboratorium apparatuur verwijderen gele rijst en kalk niet mogelijk 1 5 kg kleinverpakking ontbreekt destoner metaaldetector ontbreken. Waterlekkage, bronnen voor phytosanitaire problemen, door verwaarloosde gebouwen. Onvoldoende laboratorium apparatuur Sahara Karaya Husrah Laloe Kassising REM Alle bedrijven excl. Sunrice, Sahara, en Rijstpak Alle bedrijven excl. Nanni Sahara Karaya Rigpal Husrah Laloe Kassising Alle bedrijven excl. Nanni en Sunrice Zijn in Brazilië relatief goedkoop. Indien in USA of EU wordt gekocht kost het 2x zo duur Kan ook in de centrale verpakking geplaatst worden Nader vast te stellen Nagaan of moderne centrale verpakkingshal economisch haalbaar is Metaal detectoren kunnen in centrale verpakkingshal worden opgenomen. Nader vast te Rigpal is reeds zelf aan het stellen per verbeteren bedrijf Totaal Voor zover begroot Noot: De in rood aangegeven investeringen zullen niet uit dit project kunnen worden gefinancierd. Er zullen derhalve andere financieringsbronnen moeten worden aangeboord. Het verdient aanbeveling om, voor zover het niet specifiek is opgenomen in het budget, een post op te nemen van waaruit verwerkers fondsen kunnen verkrijgen om voor een deel bijv. 50 % de kosten voor het opstellen van bedrijfsplannen te financieren. Dit zou ook kunnen plaatsvinden via het TAprogramma dat van loopt. Met deze plannen zou elders financiering kunnen worden gezocht, dwz dus buiten dit financieringsfonds. De voorlopig zeer globale raming van ruim 2,7 miljoen kan onmogelijk uit de beschikbare fondsen in het geheel worden gefinancierd. Gezien de beperkte omvang van de Financieringsfaciliteit wordt aanbevolen de voorkeur te gegeven Pagina 15 van 95, Technical Assistance for the EC/CARIFORUM project 9 ACP-RPR 006 REG/7461/000

17 aan investeringen die meer het algemeen belang dienen. De hoogste prioriteit moet daarbij toegekend worden aan de volgende projecten: 1) Aanschaf van kafverbranders voor alle exportbedrijven die nog niet of slechts gedeeltelijk de Staatsoliebranders hebben vervangen. 2) Laboratoriumapparatuur. Elk exportbedrijf moet beschikken over een volledig ingericht laboratorium om de belangrijkste bepalingen te kunnen verrichten. 3) Ombouwen slijplijn bedrijven die witte rijst produceren tot 3-traps verwerking met waterpolishers. Een aantal van de bestaande machines b.v. Vertijets of ander types abbrasive slijpmachines kunnen in de nieuwe opstelling worden gebruikt.. Post-harvest onderzoek door ADRON zou hierover uitsluitsel kunnen geven door de slijpuitlevering per bedrijf nu vast te stellen. In eerder onderzoek van Elmont in 2000 was alleen Rijstpak in staat een aanvaardbaar rendement te realiseren. Bij een aantal bedrijven is daar in de afgelopen 5 jaar wel verbetering in gekomen, maar verdere verbetering is ook daar mogelijk. 4) Wegers en flow-meters in drogerij en pellerij plaatsen om fabrieksrendement te controleren. Dit zal de verwerkingsverliezen doen afnemen. En zal noodzakelijk zijn als een QMS en MIS worden ingevoerd. Aangezien de in de tabel 1 in rood aangegeven investeringen niet uit het project gefinancierd zullen worden, kunnen de resterende posten, totaal dus 2,4 miljoen, gedeeltelijk uit de Financieringsfaciliteit gefinancierd kunnen worden als er bedrijfsplannen worden ingediend door de aanvragende bedrijven. M.b.v. van een formulier zoals aangegeven in bijlage 14 kan per bedrijf een analyse gemaakt worden. Aan de hand daarvan kan een businessplan worden uitgewerkt. Pagina 16 van 95, Technical Assistance for the EC/CARIFORUM project 9 ACP-RPR 006 REG/7461/000

18 6. Ontwikkeling en invoering QMS In het kader van het EU project Support to the Competitiveness of the Rice Sector in the Caribbean zal er als gevolg van de internationale ontwikkelingen op het vlak van SPS en voedselveiligheid een kwaliteits/voedselveiligheidssysteem moeten worden ingevoerd in de rijstsector om de concurrentiepositie van Surinaamse rijst op de exportmarkten te kunnen behouden en zelfs te verbeteren. In principe is het de bedoeling om een traject voor de begeleiding van deze bedrijven voor de invoering van een HACCP-systeem op te zetten. Daarna kan per individueel bedrijf eventueel indien gewenst een certificering voor HACCP of ISO plaatsvinden. Gezien de status van kwaliteitsmanagement in de rijstverwerkende bedrijven in Suriname en de looptijd van het EU project (tot maart 2008) ga ik er van uit dat het totale traject om een goed functionerend systeem te ontwikkelen maximaal twee jaar zal mogen vergen. Het streven is erop gericht om dit project in april 2006 van start te laten gaan met een workshop/training welk tot doel zal hebben om de basis te leggen voor dit traject. Het hoofddoel van deze workshop is te komen tot een Hygiënecode voor de rijstverwerkende (export) bedrijven die door de VRE wordt gesanctioneerd en waaraan de sector zich vrijwillig conformeert en welke te zijner tijd via de Bureau of Standards middels een staatsbesluit tot verplichte code kan worden verklaard. Tijdens deze workshop zullen vertegenwoordigers van de belangrijkste rijstexportbedrijven kennis nemen van de achtergronden van: o Voedselveiligheid (SPS, Codex Alimentarius, CARICOM rijststandaarden); o GMP o HACCP systemen; o ISO 9001:2000 versus ISO 22000, met bijzondere nadruk op die aspecten die van belang zijn voor de rijstverwerkers/exporteurs. Aan de hand van de evaluatie van de eigen bedrijven en na een aantal bedrijfsbezoeken zal uitgaande van o.a. de Hygiënecode voor GZP- bedrijven in Nederland (2005) een Hygiënecode voor de rijstverwerkende bedrijven worden ontwikkeld.. Ik schat dat aan deze cursus/workshop 5 10 bedrijven met elk 2 3 personen zullen deelnemen. Daarbij denk in aan: o de directeur en/of bedrijfsleider; o de productiechef; o de functionaris in het bedrijf verantwoordelijk voor kwaliteitszorg. Ik ga er globaal van uit dat voor het trainingsgedeelte ca. twee dagdelen nodig zijn. Daarna zal het model van de Hygiënecode aan de hand van het eerder genoemde voorbeeld worden besproken en vastgelegd, waarna de deelnemers, al dan niet in projectgroepen, de opdracht krijgen om aan de hand van hun bedrijfssituatie de benodigde basisinformatie voor de Hygiënecode te verzamelen. Dit zal twee dagdelen vergen. Na het eind van de cursus/workshop zal de consultant de Hygiënecode aan de hand van de aangeleverde gegevens verder afrondend bespreken met de Pagina 17 van 95, Technical Assistance for the EC/CARIFORUM project 9 ACP-RPR 006 REG/7461/000

19 deelnemers en daarna aan de SPMU, de VRE en eventueel andere actoren voorleggen en eventueel andere factoren voorleggen. Indien de VRE daarmee akkoord gaat, start de tweede fase van het project waarin de bedrijven individueel in eigen beheer of met begeleiding van een consultant aan de slag gaan om de Hygiënecode in hun bedrijf in te voeren. De cursus zal waarschijnlijk totaal ca. vijf dagdelen vergen. Een aantal van deze bedrijven zal waarschijnlijk aan het einde van het traject mogelijk in staat zijn zich te certificeren voor HACCP of ISO Het lijkt haalbaar dat de in het kader van de TA aan te trekken post-harvest deskundige samen met twee lokale consultancy bureaus dit traject uitvoert tot en met de implementatie van de Hygiënecode. Polyformis Consultants N.V. en N.V. Quality Masters zijn in december 2005 benaderd om een voorlopige indicatie van de programmainvulling en de kosten van en dergelijke cursus/workshop te geven. Gevraagd werd tevens op te geven welke kosten globaal per bedrijf verbonden zullen zijn in het vervolgtraject na de workshop voor: o Invoeren van de Hygiënecode per bedrijf. o Het begeleiden van bedrijven naar HACCP of ISO certificering. Hun voorstellen kunnen als volgt worden samen gevat. N.V. Polyformis Projectplan: Fase I: Voorbereiding QMS-project door projectcoördinator (post harvest deskundige) en externe adviseur Fase II: Ontwikkelen van een Hygiënecode t.b.v. de rijstsector Fase III: Invoeren van de Hygiënecode /QMS binnen de rijstsector (-bedrijven). Fase IV: Bijsturen en aanpassen van het QMS systeem Fase V: Certificeren van de rijstbedrijven Projectduur: April 2006 September 2007 (1,5 jaar). Duur Workshop: Totaal 4 dagen. Aantal deelnemende bedrijven: Maximaal 20. Kosten Fase 1 t/m 4: Lumpsum $ (excl. 8 % omzetbelasting) = $ incl. omzetbelasting. Indien bedrijven als een groep van maximaal 20 verwerkers deelnemen. Kosten opzetten en invoeren van QMS-systeem per bedrijf: Kosten hebben betrekking op fase 1 t/m 4 en bedraagt $ per bedrijf incl. 8 % omzetbelasting. Pagina 18 van 95, Technical Assistance for the EC/CARIFORUM project 9 ACP-RPR 006 REG/7461/000

20 Kosten Certificering, Fase 5: Het certificeringtraject voor ISO22:000/HACCP is geraamd op ongeveer $ per bedrijf. Dit bedrag is voor drie jaar en inclusief reis- en verblijfkosten in Suriname door de externe auditors. Het geheel wordt uitgevoerd door een geaccrediteerde onafhankelijke instantie (niet door Poly Formis Consultants). Totale kosten incl. omzetbelasting bedragen dus voor 12 bedrijven $ Dat is dus $ per bedrijf excl. certificeringkosten. De totale kosten inclusief certificering bedragen dus $ per bedrijf. Quality Masters N.V. Projectplan: o Organiseren workshop Ontwikkelen Hygiënecode t.b.v. de rijstsector. o Ontwikkelen en vaststelling Hygiënecode. o Invoeren Hygiënecode in de rijstsector. o Het begeleiden naar de ISO certificering. Projectduur: April 2206 April 2007 (1 jaar). Duur Workshop: Totaal 4 dagdelen. Aantal deelnemende bedrijven: Niet aangegeven. Kosten workshop incl. ontwikkelen Hygiënecode: Totaal : $ Kosten invoering Hygiënecode per bedrijf: Totaal $ per bedrijf. Voor 12 bedrijven dus $ Kosten begeleiding naar ISO 2200 certificering, Totaal $ per bedrijf. Voor 12 bedrijven dus totaal $ Totaal kost dit dus tot en met de invoering van de Hygiënecode dus $ voor 12 bedrijven. Inclusief de invoering en certificering van de ISO bedragen de kosten voor 12 bedrijven dus totaal Dat is dan $ , waarschijnlijk incl. certificeringkosten. (Niet duidelijk wordt uit de offerte of de kosten voor de certificering hierin zijn opgenomen.) Voorgesteld wordt om de kosten tot en met de invoering van de Hygiënecode uit de financieringsfaciliteit te financieren. De kosten voor certificering van ISO-22000/HACCP komen dan voor rekening van de bedrijven. Deze kosten kunnen waarschijnlijk lager liggen als de post-harvest expert die in het kader van de TA Pagina 19 van 95, Technical Assistance for the EC/CARIFORUM project 9 ACP-RPR 006 REG/7461/000