Energietransitie in de gebouwde omgeving

Transcriptie

1 Energietransitie in de gebouwde omgeving Bijdrage ECN aan SCOPE 2030 M. Menkveld Y. Boerakker R. Mourik ECN-C Februari 2005

2 Verantwoording Deze studie is uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van VROM/DGW (contactpersoon de heer J. Verlinden) in samenwerking met SenterNovem in de periode juli 2004 t/m februari De opdracht staat bij ECN bekend onder projectnummer Abstract With the SCOPE 2030 project VROM-DGW (Department of Housing, Spatial Planning and Environment) wants to know what are the necessary steps to get going an energy transition in the built environment en which role it plays in that. There is chosen for three transition paths as technical extremes to reduce CO 2 -emission in the built environment: 1. Maximal insulation and minimal installations 2. Local production of renewable energy 3. Central produced renewable or climate neutral energy carriers. ECN has calculated what CO 2 -reduction in 2030 with respect to 1990 is possible with the three transition paths en what are the costs. Also ECN describes the key changes that are necessary to realize the transition paths, the actors that play a role in that, and the attitude of the actors against the key changes. 2 ECN-C

3 Inhoud Lijst met tabellen 5 Lijst met figuren 5 Samenvatting 6 S.1 Vraagstelling 6 S.2 CO 2 -reductie en kosten 6 S.3 Actoren 7 S.4 Aanbevelingen 8 1. Inleiding Vraagstelling Onderzoeksaanpak en leeswijzer 9 2. Referentiepad Reductiedoelstelling Energiegebruik en CO 2 -emissie gebouwde omgeving in referentiepad Ontwikkeling woning en gebouwvoorraad in referentiepad Autonome ontwikkelingen energiebesparing in het referentiepad Woningbouw Utiliteitsbouw CO 2 -reductie en kosten transitiepaden Transitiepad Uitgangspunten Woningbouw Uitgangspunten Utiliteit CO 2 -reductie transitiepad Kosteneffectiviteit transitiepad Transitiepad Uitgangspunten CO 2 -reductie transitiepad Kosteneffectiviteit transitiepad Effect van koeling met EWP in transitiepad PV in transitiepad Transitiepad Conclusies Sleutelveranderingen, de houding van actoren en aanknopingspunten beleid Transitiepad 1 Vraagbeperking Transitiepad 2 Inzet van lokale duurzame energie Transitiepad 3 Verduurzaming van energiedragers Aanknopingspunten VROM-DGW beleid Conclusies en aanbevelingen 38 Referenties 40 Bijlage A Sleutelveranderingen, actoren en aanknopingspunten beleid 41 A.1 Transitiepad 1 41 A.1.1 Projectontwikkelaars 42 A.1.2 De bouwmaterialen sector 45 A.1.3 Architecten 45 A.1.4 Corporaties/ gebouweigenaren bestaande bouw en nieuwbouw 46 A.1.5 Particuliere woningeigenaren 46 A.1.6 Overheid (lokaal, nationaal en Europees) 47 A.1.7 Energiesector 49 ECN-C

4 A.2 Transitiepad 2 49 A.2.1 PV-industrie 50 A.2.2 Installateurs 50 A.2.3 De bouwbedrijven en projectontwikkelaars 51 A.2.4 Corporaties, gebouweigenaren en particuliere woningeigenaren bestaande bouw. 51 A.2.5 Producenten van WP-installaties 53 A.2.6 Installateurs 54 A.2.7 De bouwbedrijven en projectontwikkelaars 54 A.2.8 Corporaties, gebouweigenaren en particuliere woningeigenaren bestaande bouw 55 A.2.9 Energiebedrijven en netwerkbeheerders 56 A.2.10 De Gasunie 58 A.2.11 De lokale, nationale en Europese overheden 58 A.3 Transitiepad 3a 58 A.3.1 Ketelfabrikanten/ BSC WKK, energietechniek branche 59 A.3.2 BSC WKK installateur 60 A.3.3 Corporaties/ gebouweigenaren bestaande bouw en nieuwbouw 61 A.3.4 Particuliere woningeigenaren 62 A.3.5 Projectontwikkelaars 62 A.3.6 Gasleveranciers, netwerkbedrijven en de Gasunie 62 A.3.7 Overheden 63 4 ECN-C

5 Lijst met tabellen Tabel 2.1 Reële CO 2 -emissie gebouwde omgeving Tabel 2.2 Klimaatgecorrigeerde CO 2 -emissie gebouwde omgeving Tabel 2.3 Klimaatgecorrigeerde CO 2 -emissie gebouwde omgeving Tabel 2.4 Klimaatgecorrigeerde CO 2 -emissie gebouwde omgeving 2030 conform SEscenario 13 Tabel 2.5 Nieuwbouw en sloop woningen (SE-scenario) 14 Tabel 2.6 Woningvoorraad in 2000 en 2030 naar bouwjaar 14 Tabel 2.7 Nieuwbouw en sloop utiliteit (SE-scenario) 14 Tabel 2.8 Gebouwvoorraad utiliteit naar bouwjaar 15 Tabel 2.9 Penetratiegraden isolatiewaarden in het referentiepad 15 Tabel 2.10 Penetratiegraden glas in het referentiepad 16 Tabel 2.11 Isolatiegraad Ubouw 17 Tabel 2.12 Vertaling van kwalitatieve isolatiewaarden naar R c -waarden 17 Tabel 2.13 Besparing in 2000 ten opzichte van ongeïsoleerd casco 18 Tabel 3.1 Overzicht penetratie isolatiegraden transitiepad 1 19 Tabel 3.2 Besparing warmtevraag in 2030 in transitiepad 1 ten opzichte van het referentiepad 20 Tabel 3.3 Besparing warmtevraag door transitiepad 1 ten opzichte van het referentiepad 21 Tabel 3.4 CO 2 -reductie van transitiepad 1 ten opzichte van het referentiepad 22 Tabel 3.5 Kosten van na-isolatie in de bestaande bouw 24 Tabel 3.6 Kosten per constructiedeel in de nieuwbouw 24 Tabel 3.7 Kosten in /ton pad 1 voor een gemiddelde bestaande woning 25 Tabel 3.8 Veronderstelde COP-waarden warmtepomp 25 Tabel 3.9 CO 2 -reductie van transitiepad 2 ten opzichte van het referentiepad 27 Tabel 3.10 Aangenomen investeringskosten in de woningbouw 27 Tabel 3.11 Kosten in /ton pad 1 voor een gemiddelde bestaande woning 28 Tabel 3.12 Vergelijking koeling gemiddelde woning middels airco of EWP-systeem 28 Lijst met figuren Figuur S.1 CO 2 -emissie gebouwde omgeving in 1990 en 2030 in het referentiepad en verschillende transitiepaden 7 Figuur 2.1 Verbruik fossiele brandstoffen 12 Figuur 2.2 Elektriciteitsgebruik in de gebouwde omgeving 12 Figuur 2.3 Ontwikkeling CO 2 -emissie gebouwde omgeving 13 Figuur 3.1 Afnemende besparingen op de warmtevraag bij toenemende isolatiegraad 20 Figuur 3.2 CO 2 -emissie gebouwde omgeving in 1990 en 2030 in het referentiepad en verschillende transitiepaden 32 Figuur 3.3 Onderverdeling CO 2 -reductie transitiepaden in 2030 t.o.v. referentiepad in nieuwbouw en bestaande bouw en woningbouw en utiliteit 32 ECN-C

6 Samenvatting S.1 Vraagstelling VROM-DGW is het SCOPE 2030 project gestart om inzicht te verwerven in de noodzakelijke stappen om een energietransitie in de gebouwde omgeving op gang te krijgen en in de rol die zij daarin speelt. Uitgangspunt voor dit project zijn drie transitiepaden als technische uitersten om CO 2 -emissie in de gebouwde omgeving te reduceren: 1. Maximale isolatie en minimale installaties 2. Lokale duurzame energie productie 3. Centraal geproduceerde duurzame en klimaatneutrale energiedragers. ECN en SenterNovem zijn gevraagd te berekenen of 50% CO 2 -reductie in 2030 t.o.v mogelijk is door middel van de geschetste transitiepaden en wat de kosten daarvan zijn. ECN heeft tevens een analyse gemaakt van de sleutelveranderingen die nodig zijn om de drie transitiepaden te verwezenlijken; welke actoren daarbij een rol spelen en wat hun houding is ten aanzien van die veranderingen. S.2 CO 2 -reductie en kosten De doelstelling betekent een streefwaarde van 25 Mton in 2030 en een beoogde reductie t.o.v. het referentiepad van 32 Mton op de totale emissies of 7 Mton op de directe emissies. Conclusie is dat 50% CO 2 -reductie op de totale emissies alleen mogelijk is door inzet van centraal geproduceerde duurzame of klimaatneutrale energiedragers. Hetzij door een combinatie van maximale isolatie (pad 1) en volledige omschakeling naar 100% duurzame of klimaatneutrale elektriciteit (pad 3) of combinaties van maximale isolatie en geavanceerde technieken (pad 2) en een gedeeltelijke omschakeling op klimaatneutrale energiedragers (SNG, waterstof of elektriciteit). Bijmenging van waterstof in het bestaande aardgasnet levert maximaal 1 Mton CO 2 -reductie en heeft dus een gering potentieel. SNG kan in ieder gewenste verhouding in het aardgasnet worden bijgemengd en maximaal 100% van de directe emissies reduceren (23 Mton). Wanneer de doelstelling van 50% emissiereductie alleen wordt toegepast op de directe emissies dan is deze ook haalbaar zonder centraal geproduceerde duurzame of klimaatneutrale energiedragers (zie Figuur S.1). 6 ECN-C

7 60 CO2-emissie in Mton referentiepad 2030 transitiepad transitiepad transitiepad 3 bijmenging H transitiepad 3 H2/SNG 2030 transitiepad 3 elektriciteit direct indirect Figuur S.1 CO 2 -emissie gebouwde omgeving in 1990 en 2030 in het referentiepad en verschillende transitiepaden In de bestaande bouw en met name de bestaande woningbouw is de meeste CO 2 -reductie te realiseren. De directe emissie wordt voor 80% bepaald door de bestaande bouw (65% woningbouw en 15% utiliteit). In de transitiepad 1 is de bijdrage van de bestaande bouw aan de potentiële CO 2 -reductie nog groter, eenvoudig omdat via maximale isolatie in de bestaande bouw meer winst te behalen is. In transitiepad 1 wordt bijna 90% van de CO 2 -reductie behaald in bestaande bouw. Het tijdspad is afhankelijk van het renovatietempo en van het moment van omschakeling naar klimaatneutrale energiedragers en het tempo van aanpassing van de infrastructuur. De totale investeringskosten voor realisatie van de transitiepaden 1 en 2 liggen rond de 50 tot 100 miljard euro. De meerinvesteringen per woning bedragen voor pad 1 circa 8500 in de bestaande bouw en 1500 in de nieuwbouw, voor pad 2 komen daar de kosten voor installaties nog bij, circa 7000 in de bestaande bouw en 3500 in de nieuwbouw. Ook transitiepad 3 vergt bij volledige omschakeling op waterstof een miljardeninvestering voor aanleg van een nieuwe infrastructuur, een inschatting van de totale investering is nu niet mogelijk. Voor bijmenging van waterstof of de vervanging van aardgas door SNG zijn minder investeringen nodig en zijn er alleen de kosten van productie van deze duurzame/klimaatneutrale energiedragers. Datzelfde geldt voor duurzame/klimaatneutrale elektriciteitsproductie. Kosteneffectiviteit De nationale kosten van transitiepad 1 en 2 zijn min of meer gelijk en liggen in de orde van 800 /ton CO 2. Er zijn veel reductieopties in andere sectoren die relatief goedkoper zijn. Windenergie bijvoorbeeld, maar ook besparingsopties in de industrie, kosten niet meer dan enkele tientallen euro s per ton. Bijmenging van waterstof of SNG in het bestaande aardgasnet is goedkoper en kost indicatief rond de 100 /ton CO 2. De kosten voor centrale duurzame of klimaatneutrale elektriciteitsproductie liggen nog lager in de orde van 10 tot 50 /ton CO 2. S.3 Actoren Bij de drie transitiepaden spelen verschillende actoren een rol. Transitiepad 1 ligt voor het overgrote deel binnen de invloedssfeer van de bouwketen. In de bestaande bouw zullen gebouw- en woningeigenaren moeten worden overgehaald te investeren in na-isolatie. Om de kosten van naisolatie te verlagen zijn innovaties nodig bij de isolatie-industrie. Intermediaire partijen spelen een belangrijke rol bij de implementatie. In de nieuwbouw sluit verdergaande isolatie aan bij aanscherping van de EPN en de omslag van kwantiteit naar kwaliteit in de bouwproductie. Transitiepad 2 vergt ontwikkeling van nieuwe systeemconcepten. ECN-C

8 Hierbij zijn zowel de bouwketen als de installatieketen betrokken, omdat het om zowel gebouwmaatregelen als gebouwgebonden installatiemaatregelen gaat. Voordat van grootschalige toepassing sprake kan zijn, zullen demonstratieprojecten ervoor moeten zorgen dat meer ervaring wordt opgedaan met warmtepompen en bestaande technische problemen worden opgelost. Vanwege de lokale productie van elektriciteit zal de elektriciteitssector wel een cruciale speler zijn in dit transitiepad. In transitiepad 3 is met name een rol weggelegd voor de energiesector. Er zijn demonstratieprojecten nodig met bijmenging en toepassing van SNG, om ervaring op te doen. Inzet van duurzame of klimaatneutrale elektriciteit vereist voldoende aanbod en een actieve houding van leveranciers om groene stroom aan huishoudens en bedrijven in de gebouwde omgeving te verkopen. S.4 Aanbevelingen De haalbaarheid van realisatie van het (totale) reductiepotentieel is lastig en onzeker voor alledrie de transitiepaden. Als verregaande CO 2 -reductie op lange termijn een doelstelling van het beleid is, dan zou VROM DGW kunnen besluiten voorlopig alledrie de transitiepaden te stimuleren. Gezien het belang van vraagbeperking op lange termijn zou het beleid zich moeten richten op na-isolatie in de bestaande woningbouw en de toepassing van zonneboilers. VROM- DGW zou onderzoek en experimenten met nieuwe systeemconcepten kunnen stimuleren in herstructurering en nieuwbouw. Tot slot zou VROM-DGW een actievere rol kunnen spelen in de ontwikkelingen rond duurzame en klimaatneutrale energiedragers, zoals bijvoorbeeld bij het transitiespoor groen gas van EZ. 8 ECN-C

9 1. Inleiding 1.1 Vraagstelling Er worden op verschillende plekken (vanuit EZ, via het rapport Energietransitie, klimaat voor nieuwe kansen, VROM raad/aer) signalen gegeven richting VROM-DGW om een begin te maken met een energietransitie in de gebouwde omgeving. VROM-DGW is van mening dat het onvoldoende inzicht heeft om daar een rol in te nemen en die rol ook strategisch in te vullen. Doelstelling van het project Scope 2030 is, dat VROM-DGW inzicht verwerft in de noodzakelijke stappen om een energietransitie in de gebouwde omgeving op gang te krijgen en inzicht in de rol die zij daarin speelt. VROM-DGW moet daarmee in staat zijn om strategische keuzes te maken tussen transitiedoelen en andere VROM-DGW beleidsdoelen. Het project Scope 2030 is gebaseerd op de veronderstelling uit het NMP4 dat ter voorkoming van een klimaatverandering in 2030 een reductie nodig is van de CO 2 -emissie van 40-60% t.o.v. de CO 2 -emissie in Dit is in het project voor de eenduidigheid vertaald naar een CO 2 - emissiereductie van 50%. Doel van het project is een eerste oriëntatie te geven naar de consequenties van deze doelstelling voor de gebouwde omgeving. Bewust is er bij de aanvang van het project Scope 2030 voor gekozen geen eindbeeld te schetsen. Toch blijft het moeilijk over de toekomst de praten, zonder daar een beeld bij te vormen. Daarom is de toekomst in het SCOPE 2030 project benaderd vanuit drie verschillende transitiepaden die onafhankelijk van elkaar zijn beschouwd. Deze transitiepaden zijn te zien als technische uitersten om CO 2 -emissie in de gebouwde omgeving te reduceren en zijn daarmee te zien als de hoeken van het speelveld. Deze zijn: 1. maximale isolatie en minimale installaties, 2. lokale duurzame energie productie, 3. centraal geproduceerde duurzame en klimaatneutrale energiedragers. SenterNovem heeft een kwalitatieve beschrijving van de transitiepaden gemaakt. Omdat de analyse van de transitiepaden een eerste beeld betreft en ruimte moet bieden voor een brede discussie met marktpartijen is het nuttig om de paden niet te concreet in te vullen maar de analyse van de paden op de volgende twee niveaus uit te voeren: Technische/economische analyse van de invulling van de transitiepaden bij een gegeven emissiereductiedoelstelling. Via welke technieken kan de reductiedoelstelling worden bereikt? Wat betekent dit voor de energievoorziening? Tevens dient een eerste orde schatting gemaakt te worden van de kosteneffectiviteit. Hierbij is niet zozeer het absolute kostenniveau als meer een vergelijking tussen de sporen het belangrijkste issue. Bepalen van aangrijpingspunten voor het managen van de transitie naar een duurzame gebouwde omgeving. Welke actoren spelen een rol, hoe is hun houding ten aanzien van de beoogde ontwikkeling (draagvlak), welke mogelijkheden zijn er om hun houding (gedrag) te beïnvloeden? 1.2 Onderzoeksaanpak en leeswijzer Doel van het project is het analyseren van de in Paragraaf 1.1 beschreven transitiepaden. Deze analyse bestaat uit een technisch/economische analyse van de invulling van de transitiepaden alsmede een actoranalyse die moet leiden tot aangrijpingspunten voor het managen van de transitie. ECN-C

10 De technisch/economische analyse betreft de volgende onderzoeksvragen: Tot welke CO 2 -reductie leidt voortzetting van huidige beleid? Zullen de drie transitiepaden zoals beschreven door SenterNovem leiden tot 50% CO 2 - reductie in de gebouwde omgeving in 2030? Wat is de economische impact in termen van kosteneffectiviteit in /ton CO 2 (zowel voor de eindverbruiker als de overheid) van de drie transitiepaden? Wat zijn de consequenties ten aanzien van de inzet van energiedragers in de drie transitiepaden? De verwachte CO 2 -emissie die kan worden toegerekend aan de gebouwde omgeving, rekening houdend met voortzetting van het huidige beleid is ontleend aan de Referentieraming (ECN/RIVM, 2005) en het SE-scenario voor de WLO-studie. Dit referentiepad wordt beschreven in Hoofdstuk 2. De CO 2 -reductie en kosten en inzet van energiedragers van de drie transitiepaden is het onderwerp van Hoofdstuk 3. De actoranalyse betreft de volgende onderzoeksvragen: Welke sleutelveranderingen (technisch, politiek, sociaal-cultureel) zijn nodig om de drie transitiepaden te verwezenlijken; welke actoren (in de gebouwde omgeving en energiesector (voor zover van toepassing)) spelen daarbij een rol en wat is hun houding ten aanzien van die veranderingen? Schets van consequenties en aanknopingspunten van energietransitie met VROM/DGWbeleidsvelden en trends. In Hoofdstuk 4 wordt de actoranalyse beschreven en tegelijkertijd mogelijke aanknopingspunten beleid voor VROM-DGW en aanknopingspunten bij het VROM-DGW beleid. 10 ECN-C

11 2. Referentiepad 2.1 Reductiedoelstelling In het kader van het SCOPE 2030 project zijn drie transitiepaden beschreven om te komen tot 50% CO 2 -reductie in 2030 ten opzichte van Deze reductiedoelstelling heeft zowel betrekking op directe als indirecte CO 2 -emissies. De totale CO 2 -emissie in de gebouwde omgeving is in 1990 circa 50 Mton (zie Tabel 2.1 en 2.2). Tabel 2.2 geeft de klimaatgecorrigeerde waarden waarbij rekening is gehouden met een stijgende trend in de buitentemperatuur. Een doelstelling van 50% CO 2 -reductie komt dus overeen met een streefwaarde voor de CO 2 -emissie van de gebouwde omgeving van ongeveer 25 Mton in Wanneer de reductiedoelstelling alleen wordt toegepast op de directe emissies van de gebouwde omgeving, dan is de streefwaarde in 2030 circa 15 Mton (50% van 30 Mton in 1990, zie Tabel 2.2). Tabel 2.1 Reële CO 2 -emissie gebouwde omgeving 1990 Sector Aardgas/fossiel Elektriciteit Totaal [PJ] [Mton] [PJ e ] [Mton] [Mton] Huishoudens , ,1 29,4 Diensten 147 8, ,6 19,9 Totaal gebouwde omgeving , ,7 49,2 Tabel 2.2 Klimaatgecorrigeerde CO 2 -emissie gebouwde omgeving 1990 Sector Aardgas/fossiel Elektriciteit Totaal [PJ] [Mton] [PJ e ] [Mton] [Mton] Huishoudens , ,1 31,2 Diensten 162 9, ,6 20,7 Totaal gebouwde omgeving , ,7 51,9 2.2 Energiegebruik en CO 2 -emissie gebouwde omgeving in referentiepad Om de bijdrage van een transitiepad aan deze doelstelling te bepalen, is per pad de CO 2 -emissie vergeleken met die van een referentiepad. Dit referentiepad geeft de CO 2 -emissie in de gebouwde omgeving weer bij voortzetting van het huidige beleid. Als referentiepad is gekozen voor het SE (Strong Europe) scenario, omdat dit ook de basis vormt van de berekeningen in de Referentieraming van ECN die komende jaren gebruikt zal worden in discussies over klimaatbeleid bij de Ministeries (ECN/RIVM, 2005). De Referentieraming heeft betrekking op de periode Voor het SCOPE-project zijn de in de Referentieraming gesignaleerde trends doorgetrokken naar De ontwikkeling van het gebruik van fossiele brandstoffen (met name aardgas) binnen het referentiepad is weergegeven in Figuur 2.1. Hierin is te zien dat het totale brandstofverbruik in 2030 lager is dan in ECN-C

12 600 verbruik fossiel in PJ klimaatgecoorigeerd Figuur 2.1 Verbruik fossiele brandstoffen huishoudens diensten GO totaal De totale vraag naar elektriciteit stijgt daarentegen (zie Figuur 2.2). Zowel voor de utiliteit als de woningbouw geldt dat de vraag in 2030 meer dan twee keer zo hoog is als in verbruik elektriciteit in PJe huishoudens diensten GO totaal Figuur 2.2 Elektriciteitsgebruik in de gebouwde omgeving De totale CO 2 -emissie in de gebouwde omgeving zal in 2030 bij ongewijzigd beleid circa 58 Mton bedragen (zie Tabel 2.4 en Figuur 2.3). Dit is circa 4,5 Mton hoger dan in Doordat in het SE-scenario de CO 2 -emissie van de elektriciteitsproductie daalt 1, is de stijging beperkter dan aan de hand van de forse groei van het elektriciteitsverbruik verwacht mocht worden. Om 50% CO 2 -reductie te bereiken in 2030 t.o.v. 1990, zal ten opzichte van het referentiepad ongeveer 32 Mton CO 2 -reductie nodig zijn op de totale emissies. Wanneer alleen de directe emissies van de gebouwde omgeving in de reductiedoelstelling worden betrokken volstaat een reductie van circa 7 Mton op de directe emissies. 1 De CO 2 -emissie factor van de elektriciteitsproductie is (inclusief import, duurzaam en gecorrigeerd voor warmteproductie) in ,17 Mton/PJ e en daalt naar 0,14 Mton/PJ e in 2000 en in het SE-scenario naar 0,12 Mton/PJ e in Hier is ook voor 2030 gerekend met 0,12 Mton/PJ e. 12 ECN-C

13 Tabel 2.3 Klimaatgecorrigeerde CO 2 -emissie gebouwde omgeving 2000 Sector Aardgas/fossiel Elektriciteit Totaal [PJ] [Mton] [PJ e ] [Mton] [Mton] Huishoudens , ,0 30,9 Diensten , ,6 23,9 Totaal gebouwde omgeving , ,6 54,8 Tabel 2.4 Klimaatgecorrigeerde CO 2 -emissie gebouwde omgeving 2030 conform SE-scenario Sector Aardgas/fossiel Elektriciteit Totaal [PJ] [Mton] [PJ e ] [Mton] [Mton] Huishoudens , ,1 31,6 Diensten 134 7, ,5 27,0 Totaal gebouwde omgeving , ,6 58,6 70 CO 2 -emissie in Mton Huishoudens brandstof Huishoudens elektriciteit Diensten brandstof Diensten elektriciteit Figuur 2.3 Ontwikkeling CO 2 -emissie gebouwde omgeving Belangrijk is op te merken dat in de Referentieraming rekening is gehouden met structurele klimaatverandering (temperatuurstijging op aarde). Warmere winters leiden tot minder gasverbruik voor ruimteverwarming, warmere zomers tot meer elektriciteitsverbruik voor koeling. Voor de Referentieraming in 2020 betekent dit voor de gebouwde omgeving per saldo 3 Mton minder CO 2 -emissie. Wanneer de veronderstelde trendmatige ontwikkeling van de temperatuur niet plaatsvindt, zou de in deze paragraaf gepresenteerde ontwikkeling van energiegebruik en CO 2 - emissie in het referentiepad tot 2030 ook zo n 3 à 4 Mton hoger kunnen uitvallen. 2.3 Ontwikkeling woning en gebouwvoorraad in referentiepad Sloop en nieuwbouw bepalen het vervangingstempo en daarmee het effect van de EPN en de ruimte voor transities. In het kader van deze studie is het daarom belangrijk om daar even bij stil te staan. ECN-C

14 In Tabel 2.5 is weergegeven met welke cijfers conform het SE-scenario t.a.v. sloop 2 en nieuwbouw en omvang van de totale gebouwenvoorraad gerekend is. Tabel 2.6 geeft een beeld van de resulterende woningvoorraad in 2030 naar bouwjaar. Dit illustreert dat in % van de woningvoorraad uit 2000 er nog staat. Tabel 2.5 Nieuwbouw en sloop woningen (SE-scenario) * Totaal woningen Nieuwbouw Sloop Nieuwbouw Sloop Tabel 2.6 Woningvoorraad in 2000 en 2030 naar bouwjaar * Woningen gebouwd t/m Woningen gebouwd Woningen gebouwd na Totaal Het energiegebruik in de utiliteitsbouw wordt hoofdzakelijk bepaald door het aantal werknemers binnen deze sector (elektriciteitsgebruik) en door het totale bruto vloeroppervlak (bvo) binnen de sector. Door het gebrek aan monitoring gegevens is het lastig een betrouwbaar beeld te krijgen van het totale aantal m 2 bvo (hoewel voor enkele subsectoren wel mogelijk) en de ontwikkeling hiervan. ECN werkt voor scenario s altijd met relatieve veranderingen ten opzichte van het basisjaar. Om een beeld te schetsen van de ontwikkeling van de gebouwenvoorraad tot 2030, de nieuwbouw en sloop tot 2030, en de gebouwenvoorraad in 2030 naar bouwjaar, geven we de omvang van het aantal m 2 utiliteitsbouw in 2000 het indexcijfer 100. Bij utiliteit ontstaat het beeld van nieuwbouw en sloop en de opbouw van de gebouwenvoorraad naar bouwjaar zoals geschetst in Tabel 2.7 en 2.8. Opvallend is dat in de utiliteit door een relatief hoog vervangingstempo in 2030 slechts 50% van de gebouwvoorraad gebouwd is voor (of t/m) Dit is een belangrijk verschil tussen de woningbouw en de utiliteit. Tabel 2.7 Nieuwbouw en sloop utiliteit (SE-scenario) Totaal bvo Nieuwbouw Sloop Nieuwbouw Sloop In het SE-scenario is het aantal nieuwbouwwoningen tot en met 2010 gebaseerd op de Bouwprognoses van VROM. De sloop is de resultante van nieuwbouw en het aantal woningen dat nodig is gezien de ontwikkeling van het aantal huishoudens. De toename van het aantal huishoudens in het SE-scenario ligt iets boven de trendmatige ontwikkeling van het CBS. 14 ECN-C

15 Tabel 2.8 Gebouwvoorraad utiliteit naar bouwjaar U-bouw gebouwd t/m U-bouw gebouwd U-bouw gebouwd na Totaal Autonome ontwikkelingen energiebesparing in het referentiepad Woningbouw Omdat de CO 2 -reductie als gevolg van de transitiepaden mede bepaald wordt door de uitgangspunten binnen het referentiepad, wordt hieronder het referentiepad in meer detail beschreven. Hierbij wordt eerst ingegaan op woningen gebouwd tot 2000, waarbij de huidige isolatiegraad, de autonome ontwikkeling ervan en het rendement van de warmteproductie zullen worden behandeld. Vervolgens wordt ingegaan op ontwikkeling bij woningen gebouwd vanaf Vervolgens is gekeken naar de utiliteitsbouw. Startpunt voor de bepaling van de isolatiegraad van de woningbouw in 2000 is geweest de gegevens wat betreft de bouwkwaliteit naar bouwjaar uit Referentiewoningen bestaande bouw (SenterNovem, 2001). Vervolgens is gekeken naar de isolatiegraad van de woningbouw in 2000 zoals vermeld in KWR (VROM, 2002). Voor de woningen gebouwd tot 2000 geldt tevens dat tot 2030 in het referentiepad onder de EPBD na-isolatie zal plaatsvinden van gevel, dak en vloer (zie Tabel 2.9). Enkelglas en deels ook dubbelglas zal vervangen worden door HR/HR+ glas (zie Tabel 2.10). De meeste woningen gebouwd vanaf 1995 zijn voorzien van mechanische ventilatie met warmteterugwinning (WTW) met een rendement van 75%. De woningen gebouwd in de periode 2001 tot en met 2008 hebben een R c -waarde van 3 m 2 K/W voor dak, gevel en vloer, de ramen zijn voorzien van HR++ glas en er is mechanische ventilatie aanwezig met warmte terugwinning, waarvan het rendement 75% bedraagt. De woningen gebouwd in de periode 2009 tot en met 2030 zijn gebouwd met een EPC van 0,8. De isolatiewaarde van dak, gevel en vloer bedraagt R c =4 of R c =5 m 2 K/W, de ramen zijn voorzien van HR++ glas en ook bij deze woningen is mechanische ventilatie aanwezig met warmterugwinning (rendement 90%). Een overzicht van de isolatiegraden in 2030 is weergegeven in Tabel 2.9 en Tabel In 2030 zijn vrijwel alle woningen, zowel gebouwd voor 2000 als daarna, voorzien van een HR-107 combi-ketel. Tabel 2.9 Penetratiegraden isolatiewaarden in het referentiepad Situatie 2000 Gevel Vloer Dak Aandeel [%] Rc [m 2 K/W] Aandeel [%] Rc [m 2 K/W] Aandeel [%] Rc [m 2 K/W] Voor ,4 90 0,1 60 0,3 20 1,3 10 1,3 40 1, ,5 45 0,2 30 0,9 70 1,3 55 1,3 70 1, , , ,0 Na , , ,0 ECN-C

16 Situatie 2030 Gevel Vloer Dak Aandeel [%] Rc [m 2 K/W] Aandeel [%] Rc [m 2 K/W] Aandeel [%] Rc [m 2 K/W] 24 1,3 12 1,3 48 1,3 14 1,3-2,5 15 2,5 10 2, ,5 37 0,2 24 0,9 72 1,3 56 1,3 72 1,3 4 1,3-2,5 6 2,5 4 2, , , ,0 Na , , , , Tabel 2.10 Penetratiegraden glas in het referentiepad Situatie 2000 Voor Na 1995 [%] [%] [%] [%] Enkel Dubbel HR/HR Situatie 2030 Voor [%] [%] [%] [%] [%] Enkel Dubbel HR/HR HR In de periode worden er 661 duizend woningen gesloopt. Sloop vindt relatief meer plaats in oudere bouwjaarklassen (gebouwd voor 1971) dan in jongere klassen. Aangenomen is dat de woning die gesloopt wordt een gemiddelde woning is binnen de betreffende bouwjaarklasse, zoals die in 2000 aanwezig was. Woningen die tussen 2000 en 2030 worden nageïsoleerd worden in dezelfde periode niet meer gesloopt Utiliteitsbouw De vraag is of de huidige isolatiegraad van de utiliteitsbouw vergelijkbaar is met die van woningen. Is dit het geval, dan kan de CO 2 -reductie door isolatiemaatregelen in de transitiepaden 1 en 2 in de Utiliteit worden berekend met behulp van besparingscijfers voor de woningbouw. Om op deze vraag een antwoord te geven zijn de kwalitatieve beschrijvingen van de isolatiegraad uit de Energiebesparingsmonitor Utiliteit 2002 (Novem, 2003, zie Tabel 2.11) vertaald naar kwantitatieve waarden (zie Tabel 2.12). 16 ECN-C

17 Tabel 2.11 Isolatiegraad Ubouw 3 Gebouwtype Glas Gevel Dak Ziekenhuizen 10% enkel 75% dubbel 8% HR++ Verpleeg- en verzorgingstehuizen Kantoren Onderwijs Winkels 15% enkel 75% dubbel 5% HR++ 28% enkel 55% dubbel 15% HR++ 50% enkel 40% dubbel 5% HR++ 44% enkel 47% dubbel 3% HR++ Bron: Energiebesparingsmonitor Utiliteit, % niet 15% matig 40% redelijk 30% goed <1% zeer goed 12% niet 27% matig 42% redelijk 12% goed 2% zeer goed 20% niet 23% matig 25% redelijk 22% goed 3% zeer goed 20% niet 23% matig 25% redelijk 22% goed 3% zeer goed 30% niet 30% matig 20% redelijk 12% goed 3% zeer goed 10% niet 15% matig 35% redelijk 35% goed <1% zeer goed 5% niet 20% matig 40% redelijk 25% goed 4% zeer goed 12% niet 25% matig 27% redelijk 23% goed 5% zeer goed 23% niet 27% matig 25% redelijk 17% goed 3% zeer goed 15% niet 32% matig 17% redelijk 24% goed 7% zeer goed Tabel 2.12 Vertaling van kwalitatieve isolatiewaarden naar R c -waarden Kwalitatief Rc Niet <0,5 Matig 0,9 Redelijk 1,3 Goed 2-2,5 Zeer goed >2,5 Op basis van de waarden uit Tabel 2.11 en Tabel 2.12 is voor de gebouwdelen raam, gevel, dak en vloer bepaald wat de gemiddelde energiebesparing is ten opzichte van een kaal casco. De resultaten hiervan zijn weergegeven in Tabel Bij de berekening van de besparingen zijn een drietal veronderstellingen gemaakt. Ten eerste tellen de totalen uit Tabel 1.11 niet op tot 100%. Er is aangenomen dat de resterende percentages vallen binnen de categorie niet geïsoleerd. Ten tweede zijn uit de Energiebesparingsmonitor Utiliteit geen gegevens bekend over vloerisolatie. Er is verondersteld dat de isolatiegraad van vloeren in de utiliteit overeenkomt met de woningbouw. ECN-C

18 Tabel 2.13 Besparing in 2000 ten opzichte van ongeïsoleerd casco [%] Woningen U-bouw U-bouw gecorrigeerd Raam Gevel Dak Vloer Totaal Uit Tabel 2.13 volgt dat bij gelijke verhouding van gebouwdelen (kolom 1 en 2) de besparing ten opzichte van een kaal casco voor de utiliteit grotendeels overeenkomt met die in de woningbouw. De totale besparing in de utiliteit ligt iets hoger, wat te danken is aan de betere isolatie van gevels. Indien wel gecorrigeerd wordt voor verschillende verhoudingen in gebouwdelen (kolom 3), dan blijkt dat dit voor de totale besparing niets uitmaakt. De bijdrage van de verschillende bouwdelen in het totaal verandert wel. Zo neemt bijvoorbeeld de besparing door ramen toe omdat in de utiliteit een groter deel van de gebouwschil bestaat uit glas dan het geval is in de woningbouw. Conclusie is dat de huidige isolatiegraad van de utiliteitbouw vergelijkbaar is met de woningbouw, maar dat bij berekening van besparing van transitiepad 1 en 2 wel rekening moet worden gehouden met een andere verhouding tussen gebouwdelen. 18 ECN-C

19 3. CO 2 -reductie en kosten transitiepaden 3.1 Transitiepad Uitgangspunten Woningbouw In transitiepad 1 vindt maximale isolatie plaats. De mate van isolatie binnen dit pad hangt echter af van het bouwjaar van de woning. Het totale woningbestand kan worden opgesplitst naar bestaande bouw (tot en met 2000), recente bouw ( ) en nieuwbouw ( ). Binnen dit pad zullen bestaande woningen nageïsoleerd worden. Nieuwbouwwoningen zullen met hogere R c -waarden worden uitgevoerd. Voor de recente bouw zal het transitiepad qua isolatiewaarden niet verschillen van het referentiepad (zijn al goed geïsoleerd en tijdspad te kort om nog een transitie te realiseren). In Tabel 3.1 is een overzicht gegeven van de isolatiegraden binnen transitiepad 1. Tabel 3.1 Overzicht penetratie isolatiegraden transitiepad 1 Situatie 2030 Gevel Vloer Dak Aandeel [%] Rc [m 2 K/W] Aandeel [%] Rc [m 2 K/W] Aandeel [%] Rc [m 2 K/W] Voor , , , , , , , , , , e.v , , De woningen gebouwd in 2009 en 2010 zijn gebouwd met een EPC van 0,8. Omdat deze woningen binnen de recente bouw vallen, is de R c -waarde gelijk aan het referentiepad. Afhankelijk hoe de EPN van 0,8 wordt gerealiseerd, zal de R c -waarde van gevel, vloer en dak 4 of 5 bedragen. De ramen in de bestaande woningen (tot en met 2000) zullen binnen transitiepad 1 allemaal voorzien zijn van HR/HR+-glas, die gebouwd na 2000 worden voorzien van HR++ glas. Alle woningen die in het referentiepad geen gebalanceerde ventilatiesysteem hebben (zowel mechanische invoer als afvoer van ventilatielucht), zullen dit in pad 1 ook niet hebben. De aanleg van ventilatiekanalen is namelijk een grote ingreep die in bestaande woningen niet wordt toegepast. Woningen die in het referentiepad wel gebalanceerde ventilatie met WTW hebben (verondersteld is dat dit het merendeel van de woningen betreft gebouwd vanaf 1995), hebben in transitiepad 1 HR-WTW. Het verschil tussen een beide systemen is het hogere rendement van HR-WTW (90%) ten opzichte van gewone WTW (75%). Het elektriciteitsgebruik van WTW en HR-WTW is vrijwel gelijk, omdat HR-WTW vaak is uitgevoerd met energiezuinige ventilatoren. Hoewel voor woningen uit de recente bouw er qua isolatie geen verschil bestaat tussen pad 1 en het referentiepad, is dat voor WTW wel het geval. Omdat de levensduur van een WTW-unit ongeveer 15 jaar bedraagt zal deze binnen de recente bouw voor 2030 aan vervanging toe zijn en zullen WTW-units vervangen worden door HR-WTW units. De besparing op de warmtevraag van transitiepad 1 ten opzichte van het referentiepad is weergegeven in Tabel 3.2. ECN-C

20 Uit deze tabel volgt dat de grootste besparing te realiseren is door na-isolatie van bestaande bouw. Indien niet wordt gekeken naar de totale warmtevraag maar naar de totale gasvraag dan bedraagt de besparing als gevolg van transitiepad 1 33%. Dit percentage is lager dan de besparing op de warmtevraag enerzijds omdat het ketelrendement een rol speelt, anderzijds omdat de gasvraag voor een deel wordt bepaald door tapwater verwarming. Tabel 3.2 Besparing warmtevraag in 2030 in transitiepad 1 ten opzichte van het referentiepad [%] Gebouwbestand Besparing T/m Totaal Dat de besparing die met isolatie in de bestaande bouw gerealiseerd kan worden vele malen groter is dan die in de nieuwbouw volgt ook uit Figuur 3.1. Na-isolatie van ongeïsoleerde woningen tot R c =2,5 kan de warmtevraag met 50% reduceren, terwijl verhogen van de R c -waarde in de nieuwbouw van 3 naar 5 slechts enkele procenten uitmaakt warmtevraag R C waarde gebouwschil Figuur 3.1 Afnemende besparingen op de warmtevraag bij toenemende isolatiegraad Uitgangspunten Utiliteit Pad 1 is volgens de Kwalitatieve beschrijving van SenterNovem het pad van maximale isolatie en minimale installaties. Door ten opzichte van het referentiepad zowel veranderingen aan te brengen op het gebied van isolatie als op het gebied van installaties, is de afzonderlijke invloed hiervan niet bekend. Daarom is binnen transitiepad 1 alleen gerekend aan isolatiemaatregelen en WTW. De invloed van installaties (zowel op het gebied van tapwater als ruimteverwarming/- koeling als de lokale opwekking van elektriciteit) zijn berekend in pad 2. ECN is er bij de berekeningen vanuit gegaan dat de isolatiewaarden binnen pad 1 voor woningbouw en utiliteit gelijk zijn. In de Kwalitatieve beschrijving van pad 1 van SenterNovem wordt voor de utiliteit lagere R c -waarden verondersteld. 20 ECN-C

21 Echter ook in het EP-varianten boek Utiliteitsgebouwen van Novem is te zien dat een R C - waarde van 3,0 verondersteld mag worden om aan de geldende EPC-eis in 2000 te voldoen. Omdat de utiliteit verschillende gebouwtypen omvat en er weinig gegevens over deze sector bekend zijn, is het voor de utiliteit lastig om vast te stellen wat de invloed van maximale isolatie is. Om toch een uitspraak hierover te kunnen doen is zoveel mogelijk de parallel getrokken tussen utiliteit en woningbouw. Het belangrijkste uitgangspunt hierbij is dat de besparingspercentages (bijv R c =2,5 ten opzichte van 1,3) voor utiliteit even groot zijn als bij woningen. Omdat de verhouding tussen de verschillende gebouwdelen tussen utiliteit en woningbouw verschilt, is dit uitgangspunt niet helemaal juist. Hiervoor is in de berekeningen gecorrigeerd. Daarnaast is rekening gehouden met nog een aantal verschillen tussen de utiliteit en de woningbouw. Ten eerste wordt in 2007 in de woningbouw de EPN aangescherpt, waardoor verondersteld is dat in de nieuwbouw autonoom hogere R C -waarden worden toegepast (R c =4 of 5 i.p.v. R c =3). In de utiliteit is een EPC-aanscherping voor enkele gebouwtypen van kracht van kracht met ingang van 2003, maar daarvan is verondersteld dat dit gemiddeld niet leidt tot hogere R c -waarden dan 3,0. Ten tweede is het aandeel nieuwbouw (gebouwen gebouwd na 2000) in de utiliteit (55%) groter dan in de woningbouw (38%). Hierdoor zal na-isolatie in de utiliteit een minder belangrijke rol spelen dan in de woningbouw. Ten derde is het aandeel ruimteverwarming in het totale gasverbruik in de utiliteit hoger dan in de woningbouw. Bovendien wordt verondersteld dat dit aandeel in de utiliteit (85%) in de toekomst niet wijzigt, terwijl in de woningbouw het gasverbruik voor tapwater verwarming relatief steeds belangrijker zal worden. De besparingen op de warmtevraag in de Utiliteitsbouw in transitiepad 1 ten opzichte van het referentiepad staan vermeld in Tabel 3.3. Dit is berekend door uit te gaan van de besparingen in de woningbouw en rekening te houden met verschillen in verhouding gebouwdelen, verhouding nieuwbouw/bestaande bouw, de verhouding ruimteverwarming en tapwatervraag en het verschil in EPN-aanscherping. Tabel 3.3 Besparing warmtevraag door transitiepad 1 ten opzichte van het referentiepad [%] Gebouwenbestand Besparing T/m Totaal Waar in de woningbouw de grootste besparing te behalen is door na-isolatie van bestaande gebouwen, levert in de utiliteit ook de aanscherping van nieuwbouwnormen een grote winst op. De besparing op de totale gasvraag als gevolg van transitiepad 1 bedraagt 23% CO 2 -reductie transitiepad 1 In Tabel 3.4 wordt de CO 2 -emissie van transitiepad 1 vergeleken met die van het referentiepad. Het verschil bedraagt circa 6 Mton, waarbij de grootste besparing plaatsvindt binnen de woningbouw. Omdat transitiepad 1 betrekking heeft op isolatie, is het elektriciteitsgebruik binnen het transitiepad gelijk aan dat in het referentiepad. ECN-C

22 Tabel 3.4 CO 2 -reductie van transitiepad 1 ten opzichte van het referentiepad Foss. Brandst [PJ] CO 2 -emissie [Mton] Elektriciteit [PJ e ] CO 2 -emissie [Mton] CO 2 -emissie totaal [Mton] SE-scenario 2030 (referentiepad) Huishoudens , ,1 31,6 Diensten 134 7, ,5 27,0 Totaal , ,6 58,6 Transitiepad 1 Huishoudens , ,1 27,3 Diensten 107 6, ,5 25,5 Totaal , ,6 52,8 Besparing [%] Huishoudens Diensten Totaal Om aan de doelstelling van 50% CO 2 -reductie in 2030 ten opzichte van 1990 te voldoen, mag de totale CO 2 -uitstoot in de gebouwde omgeving in 2030 niet hoger zijn dan 25 Mton. Op basis van de gegevens in Tabel 3.4 kan geconcludeerd worden dat de potentiële CO 2 -reductie van transitiepad 1 alleen niet voldoende zal zijn om de doelstelling van 50% CO 2 -reductie in 2030 ten opzichte van 1990 te realiseren Kosteneffectiviteit transitiepad 1 Om de kosteneffectiviteit van transitiepad 1 te bepalen zijn naast de CO 2 -reductie ook de kosten van dit pad berekend. Er zijn verschillende benaderingen om de kosteneffectiviteit te berekenen (zie tekstkader). Nationale kosten, kosten voor de eindverbruikers en kosten voor de overheid Van de transitiepaden worden zowel de nationale kosten, de eindverbruikerskosten en de kosten voor de overheid berekend uitgedrukt in per ton CO 2 -reductie. Bij de berekening van de CO 2 -reductiekosten wordt een onderscheid gemaakt tussen twee verschillende benaderingen die gewoonlijk worden aangeduid met de begrippen nationale kosten versus eindverbruikerskosten. De nationale kostenmethode beoogt de kosten en baten te bepalen van maatregelen voor Nederland als geheel. Deze benadering wordt veelal gebruikt om de kosten van maatregelen onderling te vergelijken, onafhankelijk van degene die de maatregel uiteindelijk uitvoert. De methodiek van de eindverbruikerskosten daarentegen is bedoeld om zo goed mogelijk de kosten en baten te bepalen van maatregelen van eindverbruikers als gezinnen en bedrijven. Deze benadering wordt met name gehanteerd om een indicatie te krijgen van de lastenverdeling van maatregelen tussen verschillende groepen eindverbruikers. In beide benaderingen worden kosten gedefinieerd als de som van de investeringen en overige kosten van CO 2 -reducerende maatregelen minus de uitgespaarde energiekosten en overige opbrengsten. De wijze waarop de kosten en baten van een maatregel wordt berekend, verschilt echter per benadering. In de eindverbruikerskosten worden subsidies van de investering afgetrokken. Bij de berekening van de nationale kosten daarentegen worden subsidies en heffingen niet meegenomen omdat het hier louter overdrachten tussen sectoren betreft Een ander verschil tussen de twee benaderingen betreft het gebruik van de disconteringsvoet voor het bepalen van de jaarlijkse kosten ( annuïteiten ) van investeringen over de periode ECN-C

23 In de nationale kostenmethodiek worden investeringen verdisconteerd tegen een uniforme maatschappelijke rentevoet van 5% per jaar, terwijl de eindverbruikersbenadering uitgaat van 8% voor huishoudens en 15% voor bedrijven. Voor de economische levensduur wordt zowel in de utiliteit als de woningbouw 15 jaar gehanteerd voor installaties (elektrische warmtepompen, boilers), 25 jaar voor isolatie van ramen en na-isolatie van gevel, vloer en dak in de bestaande bouw en 50 jaar voor isolatie van gevel, vloer en dak in de nieuwbouw. In de eindverbruikersbenadering worden de uitgespaarde energiekosten berekend met de daadwerkelijke energieprijzen voor de verschillende eindverbruikers, inclusief, heffingen, transport- en distributiekosten, etc. In 2030 conform het SE-scenario bedragen voor de huishoudens de gasprijzen 55 ct/m 3 en de elektriciteitsprijzen 25 ct/kwh. De uitgespaarde energiekosten worden in de nationale kosten niet berekend met tarieven voor afzonderlijke eindverbruikers, maar met nationale schaduwprijzen, commodityprijzen voor elektriciteit en gas. In 2030 conform het SE-scenario bedraagt de commodityprijs van aardgas 15 ct/m 3 en van elektriciteit 8 ct/kwh. In de nationale kosten blijven de macro-economische doorwerking van klimaatbeleid en de maatschappelijke kosten en baten in ruimere zin buiten beschouwing. Bijvoorbeeld dat in transitiepad 1 en 2 de na-isolatie in de bestaande bouw een positief effect op de werkgelegenheid heeft wordt niet in de baten meegenomen. De kosten van de overheid zijn de kosten voor subsidies. Voor de verschillende transitiepaden zijn deze kosten berekend door het deel van de investeringen te bepalen dat niet binnen 5 jaar wordt terugverdiend. De kosten van transitiepad 1 voor de bestaande woningbouw zijn weergegeven in Tabel 3.5, die voor nieuwe woningbouw in Tabel 3.6. De kosten in Tabel 3.5 hebben betrekking op na-isolatie, die in Tabel 3.6 hebben betrekking op een heel gebouwdeel en zijn daarom hoger. In de berekeningen wordt echter gerekend met het verschil in kosten tussen twee isolatiewaarden en die liggen voor de nieuwbouw aanzienlijk lager dan voor de bestaande bouw. Indien bijvoorbeeld in de bestaande bouw de dakisolatie door na-isolatie wordt verhoogd van R c =3 naar R c =5 dan bedragen de kosten hiervan 56 per vierkante meter. Indien het dak van een nieuwbouwwoning niet wordt uitgevoerd met R c =3 maar met R c =5 dan leidt dat slechts tot 9 hogere kosten per vierkante meter. De meerkosten van transitiepad 1 ten opzichte van het referentiepad bedragen voor woningen gebouwd voor 2000 circa per woning, voor woningen gebouwd in de periode bedragen deze gemiddeld per woning. ECN-C

24 Tabel 3.5 Kosten van na-isolatie in de bestaande bouw Na-isolatie t.o.v. in 2000 [ /m 2 ] Dak Rc=0,5 naar Rc=5 68 Rc=0,9 naar Rc=5 65 Rc=1,3 naar Rc=5 63 Rc=3,0 naar Rc=5 56 Vloer Rc=0,5 naar Rc=2,5 36 Rc=1,3 naar Rc=2,5 30 Rc=2,0 naar Rc=2,5 30 Gevel Rc=0,5 naar Rc=2,5 108 Rc=1,3 naar Rc=2,5 102 Raam HR/HR+ 141 HR Ventilatie WTW (75%) naar HR-WTW (90%) 700 Tabel 3.6 Kosten per constructiedeel in de nieuwbouw Kosten nieuwbouw Oppervlakte [m 2 ] Rc=3 [ /m 2 ] Rc=4 [ /m 2 ] Rc=5 [ /m 2 ] Dak 68, Vloer 48, Muur 68, Raam (HR++) 17, HR-WTW (rend.=90%) Gemiddelde kosten/woning (*1000) [ ] De kosten weergegeven in de Tabellen 3.5 en 3.6 zijn gebaseerd op prijzen in 2003 en gelden voor particuliere na-isolatie. Verwacht wordt dat de kosten zonder innovaties niet veel zullen dalen, omdat een groot deel van de kosten wordt bepaald door arbeidskosten. Wel mag verwacht worden dat na-isolatie in de bestaande bouw in het kader van transitiepad 1 alleen maar succesvol kan gebeuren bij een projectmatige aanpak, waarbij de kosten lager zijn dan bij na-isolatie van één woning door een particuliere eigenaar. Daarom zijn de uiteindelijke investeringen in de woningbouw bij de berekening van de kosteneffectiviteit in Tabel 3.7 van transitiepad 1 uiteindelijk 30% lager ingeschat dan in de Tabellen 3.5 en 3.6. Behalve tot extra investeringen leidt transitiepad 1 ook tot een besparing op kosten voor aardgas. Op basis van de investeringskosten, de bespaarde energiekosten en de eerder berekende CO 2 -reductie kan de kosteneffectiviteit van transitiepad 1 bepaald worden (zie Tabel 3.7). In Tabel 3.7 is de kosteneffectiviteit voor een gemiddelde bestaande woning (gebouwd voor 2000) berekend. De nationale kosten, de eindverbruikerskosten en de kosten voor de overheid liggen in de orde van 800 /ton. De totale investeringen voor de hele sector huishoudens bedragen ruim 50 miljard. 24 ECN-C

25 Tabel 3.7 Kosten in /ton pad 1 voor een gemiddelde bestaande woning Nationale kosten Eindverbruikerskosten Eindverbruikerskosten Kosten excl. subsidie incl. subsidie overheid Investering [ ] Subsidie [ ] Investering na [ ] subsidie Annuïteit [ /jaar] Besparing op [ /jaar] gas Vermeden CO 2 [ton/jaar] 0,7 0,7 0,7 0,7 Kosten [ /ton CO 2 ] Als gevolg van het gebrek aan gegevens over de utiliteit, is het niet mogelijk om de investeringskosten te berekenen op basis van het te isoleren oppervlak zoals in de woningbouw gebeurt. Ondanks dat de precieze kosten niet berekend kunnen worden, kan wel gezegd worden dat de kosten van gelijke ordegrootte zullen zijn als in de woningbouw en vele honderden euro s per ton vermeden CO 2 zullen bedragen. 3.2 Transitiepad Uitgangspunten In transitiepad 2 wordt met dezelfde R c -waarden geïsoleerd als in transitiepad 1. In de resterende warmtevraag voor ruimteverwarming wordt voorzien met een elektrische warmtepomp. Voor de woningen gebouwd tot en met 2008 zal er gebruik worden gemaakt van een warmtepomp met de bodem als bronsysteem. De woningen gebouwd vanaf 2009 zullen voorzien worden van een warmtepomp die gebruik maakt van de ventilatielucht als bronsysteem. Voor de utiliteitsbouw wordt zowel in de bestaande bouw, recente bouw als nieuwbouw een elektrische warmtepomp geïnstalleerd die warmte onttrekt aan de bodem. Voor de berekeningen is het bronsysteem van belang vanwege het verschil in de Coëfficiënt of Performance (COP) van de verschillende systemen, zie Tabel 3.8. De COP is een maat voor hoeveel elektriciteit nodig is om met behulp van een warmtepomp de gevraagde warmte te leveren. In de woningbouw wordt in de behoefte aan warm tapwater voorzien met behulp van een zonneboiler en elektrische warmtepompboiler. Deze warmtepompboiler onttrekt warmte aan de buitenlucht. In de utiliteitsbouw wordt in de behoefte aan warm tapwater voorzien met behulp van een elektrische boiler. Tabel 3.8 Veronderstelde COP-waarden warmtepomp Compressiewarmtepomp Bron Tapwater Ruimte Bodemwarmte 2,1 4,2 Afvalwarmte 4,0 6,0 Buitenlucht 2,2 3,0 Ventilatielucht 3,1 5,0 Oppervlakte 2,3 4,5 Grondwater 2,7 5,1 Energieheipalen 2,1 4,2 Bron: Ecofys, Voor de woningbouw wordt de besparing als gevolg van pad 2 ten opzichte van transitiepad 1 bepaald door de besparing op de gasvraag door toepassing van zonneboilers en door het verschil ECN-C