Ruth Hammelburg Wiebe Jan Lubbers Noks Nauta. Veranderende samenwerking in de zorg

Transcriptie

1 Ruth Hammelburg Wiebe Jan Lubbers Noks Nauta Veranderende samenwerking in de zorg

2 onder redactie van: Ruth Hammelburg Wiebe Jan Lubbers Noks Nauta Veranderende samenwerking in de zorg Houten 2014

3 ISBN Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 870 Basisontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

4 V Voor onze kinderen Wie niet snuffelt in het verleden en niet luistert naar het heden krijgt geen zicht op de toekomst. Uit: Honderd jaar kopzorg; Gedenkboek ter gelegenheid van het eerste Eeuwfeest van de Nederlandse Vereniging voor Keel-Neus-Oorheelkunde en Heelkunde van het Hoofd-Halsgebied (1993) Dr. Em. Hammelburg, KNO-arts

5 VII Voorwoord De geneeskunde maakt momenteel snelle veranderingen door. Onder andere gedreven door ontwikkelingen vanuit de biotechnologie, imaging, techniek en moleculaire genetica wordt steeds meer mogelijk. Ziekten waar nog maar vijf of tien jaar geleden geen effectieve behandeling voor bestond, zijn nu in sommige gevallen te genezen of langdurig te onderdrukken. Betere behandelingsmogelijkheden leiden ook tot een spectaculaire toename van de levensverwachting. Helaas zijn die gewonnen jaren in heel veel gevallen geen gezonde jaren. Chronische ziekten, die weliswaar niet direct tot de dood leiden maar wel een grote impact kunnen hebben op de kwaliteit van leven, komen steeds meer voor en dikwijls zelfs in combinaties. De geneeskunde verandert, maar mede daardoor verandert ook de patiënt. Door dit alles wordt een snel groeiend beroep gedaan op de gezondheidszorg. De nieuwe geneeskunde is vaak complex. Het is overduidelijk en wetenschappelijk meermalen bewezen dat om complexe behandeling van ingewikkelde aandoeningen met goed resultaat uit te voeren concentratie van zorgaanbod onontkoombaar is. Tegelijkertijd hebben we voor een adequate aanpak van chronische aandoeningen juist een gedeconcentreerde zorgvoorziening nodig, dichtbij de mensen en laagdrempelig toegankelijk. Verschillende soorten van geneeskunde vragen verschillende vormen van zorgaanbod. Kortom, we moeten het anders aanpakken. Het lijkt nuttig en noodzakelijk het zorglandschap anders in te richten. Bijvoorbeeld door hoog complexe zorg te concentreren in een kleiner aantal ziekenhuizen, die door de aard van hun activiteiten een intensive care en dure scanapparatuur hebben. En door laagcomplexe planbare zorg vooral juist onder te brengen in kleinere algemene centra, die dan weer geen intensive care of spoedeisende hulp hoeven te hebben. En door in gemeenten en buurten van steden centra te hebben waar eerstelijnszorg en consultatieve tweedelijnszorg voor chronische ziekten wordt geleverd, onder regie van de huisarts maar met specialistische inbreng. En door ontwikkeling en implementatie van innovatieve concepten voor zelfmanagement van chronische aandoeningen. In het boek Veranderende samenwerking in de zorg wordt op dit thema voortgeborduurd vanuit een zeer groot aantal gezichtspunten en door verschillende auteurs. Centraal staat het thema samenwerken en dat is buitengewoon begrijpelijk. Want een herinrichting van de organisatie vraagt om een nauwe interactie tussen gezondheidszorgprofessionals, om nieuwe samenwerkingsverbanden, en om het loslaten van bestaande structuren en in gezamenlijkheid nieuwe paden bewandelen. Dat gaat vast niet vanzelf en op de nieuwe paden zal zo nu en dan ook wel eens een valkuil omzeild moeten worden. Maar het moet toch om onze toekomstige patiënten die gezondheidszorg te kunnen bieden waarvan wij als professionals vinden dat zij die verdienen. En laten we vooral in alle drukte met onszelf en onze organisaties niet vergeten voor wie we het ook alweer allemaal doen: de patiënt. Alle hoofdstukken in dit boek zijn geschreven met dit als centraal element en daarmee vormt het een zeer leesbaar, handzaam en nuttig naslagwerk voor allen die enthousiast willen werken aan een veranderende gezondheidszorg voor onze huidige en toekomstige patiënten. Prof. Marcel Levi, internist Voorzitter Raad van Bestuur AMC

6 IX Inhoud 1 Inleiding Ruth Hammelburg, Wiebe Jan Lubbers en Noks Nauta I Deel 1 Noodzaak, definities, theorie 2 Waarom samenwerken in de zorg en wat is samenwerken? Noks Nauta en Ruth Hammelburg 3 Noodzaak voor samenwerking Noks Nauta 3.1 Noodzaak vanuit de praktijk Noodzaak vanuit onderzoek Definities, terminologie en meten van samenwerking Noks Nauta 4.1 Definities en termen Soorten communicatie Meten van samenwerking Complexiteit van samenwerken, het speelveld Noks Nauta 5.1 De complexiteit van samenwerken in de zorg Het speelveld De positie van de patiënt Samenwerking middels informaticatechnologie Helianthe Kort 6.1 Inleiding Health informatics Telehealth DSS Theorie over samenwerking Noks Nauta 7.1 Welke theorieën? Theorieën op organisatieniveau Theorieën op persoonlijk en teamniveau Gevolgen van beter samenwerken Samenwerken bij richtlijnontwikkeling Ruth Hammelburg 8.1 Inleiding Belemmeringen Praktische tools

7 X Inhoud 9 Samenwerken in teams Chantal Savelsbergh en Noks Nauta 9.1 Wat is een team? Functioneren van teams Noodzaak van teamwork Wetenschappelijk onderzoek naar teamfunctioneren Bedrijfscultuur en samenwerking Wiebe Jan Lubbers en Ruth Hammelburg 10.1 Belang van cultuur Definities Drie benaderingen van aspecten van cultuur Gevolgen van cultuur voor samenwerking Aandachtspunten Sociaalpsychologische factoren bij samenwerken Noks Nauta 11.1 Wat zijn sociaalpsychologische factoren? Persoonlijke factoren Identiteit en status Verantwoordelijkheden Afhankelijkheid Vertrouwen Juridisch perspectief op samenwerken Diederik van Meersbergen 12.1 Juridisch perspectief De Wet BIG De Kwaliteitswet zorginstellingen Juridische gevolgen van onvoldoende samenwerking Tot slot Dilemma s bij samenwerking Noks Nauta 13.1 Inleiding Twee voorbeelden Omgaan met dilemma s II Deel 2 Leren samenwerken, praktische tools 14 Leren samenwerken, kan dat? Ruth Hammelburg 14.1 Wát moeten we leren als het gaat over samenwerken? De basis voor leren samenwerken Zoektocht naar het gebruik van modellen voor samenwerken Opleiding en nascholing Het management van zorginstellingen

8 Inhoud XI 14.6 Samenwerken bij richtlijnontwikkeling Samenvattend: sleutelbegrippen in deel De KNMG-Handreiking Verantwoordelijkheidsverdeling bij samenwerking in de zorg Paul Rijksen 15.1 Inleiding De Handreiking en de praktijk Hoe verder? Tot slot Zoektocht naar het gebruik van modellen voor samenwerken Wiebe Jan Lubbers en Ruth Hammelburg 16.1 Inleiding Wanneer welk model? Intermezzo: het patiëntenperspectief Vragen bij effectief samenwerken Twee basale overlegvormen: consultatie en multidisciplinair overleg Tot slot een overweging Samenwerken en leren binnen onderwijs en training, hoe doe je dat? Monique Bekker 17.1 Inleiding Samenwerkend leren Samenstellen van groepjes De docent Sociale vergelijking Het succes verklaard Samenwerken en begeleiden Samenvatting Begeleide intervisie: leren samenwerken in de nascholing Chris Rietmeijer 18.1 Inleiding Begeleide intervisie, de methode Thema s die veel in intervisie van aio s worden besproken Intervisiemodellen Ontwikkelingen Geaccrediteerde nascholing Leren samenwerken op afdelingen en in teams Chantal Savelsbergh en Noks Nauta 19.1 Inleiding Teambuilding en teamleren Afdelingsteams van zorginstellingen, kenmerken en uitdagingen voor samenwerken

9 XII Inhoud 19.4 Praktische adviezen voor het starten van een team, aannemen van nieuwe medewerkers, afspraken over samenwerken Tot slot Clinical governance en een cultuur continu gericht op verbeteren Wouter A. Keijser 20.1 Inleiding Autonomie en verantwoordelijkheid Fundamenten Combinatie Praktijkervaringen Verantwoord Werkvormen voor multidisciplinaire bijeenkomsten Noks Nauta en Ruth Hammelburg 21.1 Inleiding Werkvormen naar doelstelling Werkvormen Samenwerking in zorgorganisaties en de rol van het management Gabriëlle Verbeek 22.1 Inleiding Typologie van organisaties in de zorg Samenwerking rondom de individuele cliënt Drijfveren voor samenwerking bij professionals Conclusie Samenwerken in richtlijnontwikkeling Ruth Hammelburg en Noks Nauta 23.1 Inleiding Multidisciplinaire Richtlijn Hartfalen Ketenzorgrichtlijn Aspecifieke Lage Rugklachten Haring tool Organisatie en samenwerken bij richtlijnontwikkeling III Deel 3 Inspirerende voorbeelden van samenwerking in de praktijk 24 Samenwerking in de praktijk, waar letten we op? Wiebe Jan Lubbers 24.1 Vragen rondom de samenwerking van de zorg Een aantal belangrijke tendensen in de gezondheidszorg Hoe komen deze tendensen in de volgende hoofdstukken terug? Samenwerking vanuit een patiëntenperspectief Ton den Teuling

10 Inhoud XIII 26 Samenwerking eerste en tweede lijn in Heuvelland Guy Schulpen en Hans Fiolet 26.1 Samenwerking werkt Het gezamenlijk consult huisarts en specialist Implementatie Geleerde lessen Toekomst? Conclusies IJburg, wijk zonder scheidslijnen tussen zorg en welzijn Jolanda Buwalda en Rob Smeenk 27.1 SAG gezondheidszorg: optimaal en persoonlijk Het uitgangspunt van de SAG is op geheel eigen wijze verder ontwikkeld op IJburg De toolkit Samen Beter Doen (voor professionals) Resultaten: betrokkenheid cliënt, arbeidssatisfactie hulpverlener, kwaliteit gezondheid en kosten Hogere betrokkenheid cliënt en arbeidssatisfactie hulpverlener? Leidt deze aanpak tot betere gezondheid, betere kwaliteit van geleverde hulp en zorg? Leidt deze aanpak ook tot lagere zorgkosten? Slot Arbocuratieve samenwerking Liesbeth Smits en Kees de Kock 28.1 Inleiding Gezondheid Werk is belangrijk De bedrijfsarts De eerste lijn en werk Praktische problemen Relationele factoren Organisatorische en structurele aspecten Samenwerking tussen bedrijfsarts en huisarts Korte lijnen tussen gezondheid en werk Positie bedrijfsarts Resultaten Discussie/hoe verder Samenwerken op afstand met inzet van ehealth Helianthe Kort 29.1 ehealth is niet meer weg te denken Health buddy Tele-COPD Telehealth bij hartfalen Opvattingen over ehealth

11 XIV Inhoud 30 Ketenzorg en transmurale afspraken Loes Meijer en Mariëtte Oostindiër 30.1 Inleiding Medisch coördinerende centra Wat betekent dat voor het voorbeeld: de RTA-prostaatdiagnostiek Initiatie van een RTA Conceptie van een RTA Geboorte van een RTA Opgenomen in de familie van richtlijnontwikkelaars Samenwerking tussen eerste en tweede lijn De 360 -methode bij richtlijnontwikkeling Ruth Hammelburg 31.1 Waarom de 360 -methode? Wat is 360 -based richtlijnontwikkeling? Ontstaan van de 360 -based methode voor richtlijnontwikkeling De 360 -methode bij het project De continuïteit van de zorg voor mensen met kanker Samenvatting Toekomst Netwerkzorg COPD Waterland Kees van der Plas 32.1 Voorgeschiedenis project Netwerkzorg COPD Waterland Toekomstbestendige regionale samenwerkingsstructuur Nascholing, implementatie, regionale werkafspraken Resultaten Wat ging minder goed? Succesfactoren Goede levenseindezorg kwetsbare oudere vergt proactieve zorgplanning Yvonne G. van Ingen 33.1 Inleiding Proactieve zorg voor kwetsbare ouderen Advance care plan als onderdeel van Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (WBGO) Bewustwording Individueel zorgplan Hoofdbehandelaarschap Afsluiting De kunst van het verbindend organiseren Pim Valentijn en Marc Bruijnzeels 34.1 Inleiding De kloof tussen ideaal en praktijk Verbindend organiseren vraagt meesterschap Botsende belangen in een veranderproces

12 Inhoud XV 34.5 Van buiten naar binnen kijken Conclusie (toekomstgericht verbindend organiseren) Samenwerken in de ggz: kopzorgen? Fred Koster, Marcella Petri en Nils Stoll 35.1 Inleiding Achtergrond Vicino NHN Stand van zaken na bijna een jaar Openstaande uitdagingen Succesfactoren Vicino NHN Conclusie Formele en informele vormen van samenwerking Antoinette Bont en Marlies Maaijen 36.1 Inleiding Waarom nu? Over netwerken en vertrouwen Van teams naar netwerken; oefenen met vertrouwen Conclusie IV Deel 4 Samenwerking toen, samenwerking morgen 37 Veranderende samenwerking in de toekomst: geleerde lessen of stip op de horizon Wiebe Jan Lubbers 37.1 Van verleden en heden naar toekomst van samenwerken Leeswijzer Geschiedenis van de samenwerking tussen huisarts en specialist Wil van den Bosch 38.1 Inleiding Verleden Communicatie Gezamenlijke consulten NHG Organisatie van zorg: perspectief van samenwerking in verleden en heden Cor Spreeuwenberg 39.1 Inleiding Samenwerking in het verleden De eerste lijn Complexere samenwerkingssituaties Werken als netwerkorganisatie Heroriëntatie van de gezondheidszorg Medische opleidingen en beroepsuitoefening in verleden en heden Lode Wigersma 40.1 Inleiding

13 XVI Inhoud 40.2 Organisatie opleidingen Modernisering: CanMEDS-competenties Structuur en indeling beroepen en opleidingen heroverwegen Samenwerking en verantwoordelijkheidsverdeling Conclusie Nieuwe ontwikkelingen in de zorg Samenwerking en schaarste Guus Schrijvers 41.1 Inleiding Wetenschappelijke kennis Toenemende schaarste en samenwerking ehealth en samenwerking Tot slot Marktwerking in de zorg: Gevolgen tot nu toe en de toekomst Guus Schrijvers 42.1 Inleiding Preventie niet uit de zorgverzekeringswet te betalen Huisartsen varen wel bij marktwerking Ziekenhuizen kennen zes markten Acute zorg: vooral concurrentie op de zorginkoopmarkt De oncologische zorg: alleen behandeling concentreren De electieve zorg: hier is concurrentie goed mogelijk Geboortezorg: marktwerking als dreigement Chronische zorg: consultatie is een aparte markt Geestelijke gezondheidszorg: wat is het product? Nabeschouwing Bekostiging van de zorg Hans Duits, Daniëlle Berndsen en Femke Keijzer 43.1 Inleiding Financiering en uitgaven aan zorg Bekostigingsstructuur: een overzicht Uitdagingen op weg naar beheersbare zorgkosten Komen tot een win-winsituatie Demand supply chain management Roelof Ettema en Marlou de Kuiper 44.1 Inleiding Veranderingen in de afstemmingsvraag in de zorg De afstemmingsvraag volgens demand supply chain management DSCM voor de gezondheidszorg De afstemmingsvraag in het licht van zelfmanagement en participatie Autonomie en hulpbronnen Vraag, probleem of crisis Tot slot

14 Inhoud XVII 45 Samenwerking door nieuwe technologieën Helianthe Kort 45.1 Inleiding Van ontdekken naar toepassen econsult Twitter-poli Samenwerken om nieuwe technologieën effectief te kunnen invoeren Tot besluit Bijlagen Literatuur Register

15 XIX Over de redacteuren Ruth Hammelburg Mw. drs. R. (Ruth) Hammelburg is onderwijskundige, mediator en heeft een BMG-opleiding. Vanuit haar functie binnen het Overlegorgaan postacademisch onderwijs geneeskunde heeft zij aan de wieg gestaan van de huidige nascholing en deskundigheidsbevordering in de geneeskunde. Eerder heeft zij bijgedragen aan de totstandkoming van negen interimrapporten en een eindrapport postacademisch onderwijs geneeskunde. Sinds 1994 heeft zij projecten geleid ter verbetering van de samenwerking tussen huisartsen en medisch specialisten. Daarnaast heeft zij sinds 2007 ervaring met multidisciplinaire richtlijnontwikkeling en -implementatie en met trainingen in zorginstellingen. Zij heeft een praktijk voor kinderen met leer- en gedragsstoornissen. Wiebe Jan Lubbers Dhr. drs. W.J. (Wiebe Jan) Lubbers is huisarts, hoofdauditor bij de NHG Praktijkaccreditering en forensisch arts. Hij is psychiatrisch verpleegkundige geweest. Gedurende de laatste vijftien jaar heeft hij meegewerkt aan een serie NHG-standaarden, Landelijke Transmurale Afspraken, Multidisciplinaire richtlijnen en CQ-index. Hiernaast is hij de laatste jaren bezig geweest met de samenwerking tussen de eerste en tweede lijn in Almere, met name door aandacht te geven aan overdracht, de organisatie van de compagnonsdagen en het initiëren van een Regionale Transmurale Afspraak. Verder heeft hij een aantal publicaties op het gebied van neurologie, lepra en kleine kwalen op zijn naam staan, is hij als vrijwilliger lang betrokken geweest bij de Medische Onderzoeksgroep van Amnesty International en heeft hij managementleergangen gedaan. In beperkte mate is hij actief op Twitter, LinkedIn en Facebook. Wat betreft Facebook overigens vooral om de zweefvliegclub bij te houden. Noks Nauta Mw. dr. A.P. (Noks) Nauta is bedrijfsarts en arbeids- en organisatiepsycholoog. Zij werkte onder meer als cursusleider voor de bedrijfsartsenopleiding, als coördinator voor een huisartsenopleiding en als medewerker bij een kenniscentrum. Zij heeft zich sinds 1998 beziggehouden met het samenwerken van zorgprofessionals en promoveerde in 2004 op het proefschrift Een Vertrouwenskwestie. Over het samenwerken van huisartsen en bedrijfsartsen. Zij kijkt naar het proces van samenwerking vanuit theorieën uit de sociale psychologie en past deze toe in trainingen en workshops. Thans is zij freelance docent, trainer en publicist, onder andere op het gebied van ethiek, interprofessioneel samenwerken en hoogbegaafde volwassenen.

16 XXI De auteurs Drs. M.E. Bekker Sociaalpsycholoog, onderwijstrainer, docent/begeleider, BOC-onderwijsadvies, Badhoevedorp Drs. D.M. Berndsen MA RA Director KPMG Audit, Healthcare Dr. A.A. de Bont Universitair hoofddocent, Instituut Beleid en Management Gezondheidszorg, Erasmus Universiteit Rotterdam Prof. dr. W.J.H.M. van den Bosch Huisarts; hoogleraar Zorginnovatie in de huisartspraktijk Dr. M.A. Bruijnzeels Directeur Jan van Es Instituut, Kenniscentrum voor de geïntegreerde eerstelijnszorg, Almere Drs. A.J.J. Buwalda Voorzitter Raad van Bestuur, Stichting Amsterdamse Gezondheidscentra, Amsterdam Dr. H.B. Duits RA Lector, Financieel-economische Advisering bij Innovatie, Hogeschool Utrecht; manager, KPMG MKB Drs. R.G.A. Ettema Onderzoeker, docent Master Zorgtraject Ontwerp, Centrum voor Verpleegkundige studies, faculteit Gezondheidszorg, Hogeschool Utrecht Dr. J.F.B.M. Fiolet Directeur, afdeling RVE Patiënt & Zorg, Maastricht Universitair Medisch Centrum, Maastricht Drs. R. Hammelburg Onderwijskundige en mediator Drs. Y.G. van Ingen Artsconsulent, docent Palliatieve zorg en Ouderenzorg Drs. W.A. Keijser Arts, team STEPPS, mastertrainer, Wacomed BV, Utrecht Drs. F.B. Keijzer RC Senior manager, KPMG Plexus, Amstelveen

17 XXII De auteurs Drs. C.A. de Kock Huisarts, onderzoeker, Deurne Prof. dr. H.S.M. Kort Lector Vraaggestuurde zorg, Hogeschool Utrecht; deeltijdhoogleraar, Technische Universiteit Eindhoven F. Koster Praktijkondersteuner Huisarts GGZ, sociaal psychiatrisch verpleegkundige, Vicino NHN, Alkmaar M.S.L. de Kuiper, MSc. Opleidingsmanager en -adviseur Master Zorgtraject Ontwerp, Centrum voor Verpleegkundige studies, faculteit Gezondheidszorg, Hogeschool Utrecht Drs. W.J. Lubbers Huisarts, hoofdauditor bij de NHG Praktijkaccreditering en forensisch arts M. Maaijen MSc Junior onderzoeker, verpleegkundige, adviseur, Instituut Beleid en Management Gezondheidszorg, Rotterdam Mr. D.Y.A. van Meersbergen Gezondheidsjurist, Beleid en Advies, KNMG, Utrecht Drs. L.J. Meijer Huisarts, medisch coördinator, huisartsenpraktijk Valk en Meijer, Amersfoort Dr. A.P. Nauta Bedrijfsarts, arbeids- en organisatiepsycholoog, freelance docent, trainer en publicist, Delft Drs. M.J. Oostindiër Medisch coördinator en secretaris FMCC, afdeling TransMáx, Máxima Medisch Centrum, Eindhoven M.M. Petri MSc Beleidsadviseur Huisartsenzorg Noord-Kennemerland, Alkmaar Drs. C.G. van der Plas Huisarts, Huisartsen Monnickendam, Stichting Gezond Monnickendam Drs. C.B.T. Rietmeijer Huisarts, docent Huisartsgeneeskunde, huisartsopleiding VUmc, Amsterdam Mr. W.P. Rijksen Oud algemeen directeur, KNMG, Utrecht

18 De auteurs XXIII Dr. ir. C.M.J.H. Savelsbergh Universitair docent Human Resource Development, Open Universiteit; senior-consultant, Kennis&Co Prof. dr. A.J.P. Schrijvers Oud-hoogleraar Public health, gezondheidseconoom Dr. G.J.C. Schulpen Medisch directeur, Regionale HuisartsenZorg (RHZ) Maastricht en Heuvelland, Maastricht Drs. R. Smeenk Huisarts, Amsterdam Drs. E.J.G.M. Smits Bedrijfsarts, Beter in Werk Consult; ArboVitale; Eindhoven Prof. dr. C. Spreeuwenberg Voorzitter Platform Vitale vaten Drs. N.J. Stoll Huisarts, Egmond aan Zee Ing. A.M.N. den Teuling Adviseur interne communicatie, Adt advies en training, Termunterzijl P.P. Valentijn MSc, PhD candidate Onderzoeker, Jan van Es Instituut, Kenniscentrum voor de geïntegreerde eerstelijnszorg, Almere Dr. G. Verbeek, MBA Directeur, onderzoeker en consultant, Artemea, Bilthoven Dr. L. Wigersma Algemeen directeur, KNMG, Utrecht