Bedrijfshuisvesting Creatief Hilversum. Eindrapport. Opgesteld in opdracht van: Gemeente Hilversum

Transcriptie

1 Bedrijfshuisvesting Creatief Hilversum Eindrapport Opgesteld in opdracht van: Gemeente Hilversum Opgesteld door: ETIN Adviseurs s-hertogenbosch, april 2009

2

3 Inhoudsopgave 1. Inleiding Aanleiding Doel en aanpak van het onderzoek Leeswijzer De creatieve industrie in Hilversum Inleiding Sectorstructuur doelgroep Kenmerken van de doelgroep Samenvatting De huidige huisvestingssituatie Aard en omvang bedrijfshuisvesting Locatie bedrijfshuisvesting Kwalitatieve kenmerken Samenvatting De gewenste huisvestingssituatie Aard en omvang gewenste bedrijfshuisvesting Locatie gewenste bedrijfshuisvesting Kwalitatieve kenmerken Samenvatting De Hilversumse huisvestingsvraag Inleiding Ruimtevraag van zittende bedrijven Ruimtevraag van buitenaf Potentiële vraag: behoeften van pré-starters Samenvatting Bijlagen A SBI afbakeningen B Kenmerken doelgroep C Oordeel bedrijfshuisvesting totale creatieve bedrijvigheid D Oordeel bedrijfshuisvesting kunsten E Oordeel bedrijfshuisvesting media F Oordeel bedrijfshuisvesting creatieve zakelijke diensten G Methodiek berekening interne en extern vraag H Vragenlijst ondernemers I Vragenlijst studenten HKU

4

5 1. Inleiding 1.1 Aanleiding Hilversum is binnen Nederland de gemeente waar de creatieve bedrijvigheid het grootste aandeel van de totale economie uitmaakt. Binnen de creatieve bedrijvigheid worden drie segmenten onderscheiden: kunsten, media en creatieve zakelijke dienstverlening. De multimediasector is de belangrijkste economische sector van Hilversum. Sterker nog, Hilversum is Dé Multimediastad van Nederland. De Hilversumse multimediasector heeft zich ontwikkeld vanuit de omroepen. Door de aanwezigheid van de omroepen vindt de productie en distributie van content al decennialang plaats in Hilversum. Deze aanwezigheid biedt een stimulans en afzetmarkt voor nieuwe ideeën en producten. Zo groeit de multimedia industrie als gevolg van o.m. de toenemende digitalisering van de samenleving momenteel door naar een crossmedia industrie. Multimediaproducten en - diensten worden in toenemende mate toegepast in bedrijfstakken die niet direct tot het multimediacluster gerekend worden, zoals het onderwijs en de zorg. De crossmediale ontwikkeling overstijgt de traditionele multimediasector. Deze ontwikkeling biedt kansen voor bedrijven binnen het Hilversumse multimediacluster om hun kennis en kunde op grote schaal te exploiteren. De gemeente Hilversum kiest er voor om de positie van Hilversum als multimediastad te behouden en te versterken en zich te ontwikkelen tot de mediagateway to Europe. In de gemeentelijke visie Hilversum 2015 uit 1999 is het handhaven en versterken van Hilversum als multimedia stad als beleidsdoelstelling opgenomen. In dat kader is in de gemeentelijke visie en het werkplan Multimedia Land(t) uit 2006 een drietal aandachtsgebieden beschreven waar de gemeentelijke inspanningen zich op richten, namelijk het scheppen van een klimaat van innovatie, netwerkvorming door actieve participatie in lokale, regionale en nationale samenwerkingsverbanden die een bijdrage kunnen leveren aan de versterking van de multimediasector en profilering van Hilversum als Multimediastad. Ook in de economische visie Kennisstad Hilversum, Economische Visie kiest de gemeente voor het versterken van de economische ontwikkeling door te focussen op drie speerpuntsectoren waarvan Multimedia er één is. De aanwezigheid van de multimedia sector in Hilversum is echter niet vanzelfsprekend, door onder meer technologische ontwikkelingen in de sector zelf en toenemende concurrentie van andere steden op nationaal en internationaal niveau. Om optimaal te kunnen profiteren van de kansen die er liggen voor het Hilversumse multimediacluster en het hoofd te kunnen bieden aan de bedreigingen dienen de juiste randvoorwaarden te worden gecreëerd. Geschikte bedrijfshuisvesting is daarbij onontbeerlijk. Ruimte voor ondernemen De gemeente Hilversum legt in de economische visie de nadruk op het creëren van fysieke ruimte voor de creatieve sector. Het Mediapark zal de komende jaren verder worden getransformeerd en uitgebreid tot een modern hoogwaardig terrein voor multimediabedrijven. 1

6 In aanvulling op de uitbreiding van het Mediapark kan de locatie Mussenstraat/Arendstraat zich ontwikkelen tot een kleinschalig terrein voor mediabedrijven die qua uitstraling en imago een ander vestigingsklimaat wensen dan wordt aangeboden op het Mediapark. Creativiteit en jong ondernemerschap vinden hier hun plek. Het bieden van flexibele en betaalbare huisvesting staat centraal. Hilversum heeft de wijk Over t Spoor aangewezen als creatieve wijk en bevordert daar kleinschalige creatieve bedrijvigheid. De gemeente wil in samenwerking met investeerders ruimte vinden voor creatieve bedrijvigheid met de nadruk op creatieve werk- en broedplaatsen. Het Mediapark, de Mussenstraat/ Arendstraat en de wijk Over t Spoor zijn lang niet de enige locaties binnen Hilversum met multimediagerelateerde bedrijvigheid. In Hilversum zijn talloze plekken waar zich dergelijke grote of kleine bedrijven bevinden. Juist in de creatieve industrie speelt de aanwezigheid van geschikte huisvesting een belangrijke rol in het vestigingsklimaat. De grote diversiteit aan typen bedrijven leidt tot een grote diversiteit aan eisen die worden gesteld aan het vestigingsklimaat, waaronder huisvestingsmilieus en -concepten. Een architectenbureau vraagt immers andere ruimte dan een beeldend kunstenaar, zowel kwantitatief (bijvoorbeeld aantal m 2 ) als kwalitatief (bijvoorbeeld plafondhoogte, lichtinval) als geografisch (bijvoorbeeld bedrijventerrein, woon-werk eenheid). Bedrijvencentra in Hilversum Concrete voorbeelden van succesvolle huisvesting voor creatieve bedrijvigheid in Hilversum, die door creatieve bedrijven goed worden ontvangen, zijn initiatieven als het Mediacentrum MC3 en Santbergen. 1. MC3 staat voor het huren van kantoor- en bedrijfsruimte op een toplocatie, midden tussen gerenommeerde mediabedrijven, in het Mediacentrum op het Media Park. Het Mediacentrum is een kantoorgebouw van m2 in vijf bouwlagen, voorzien van airconditioning, met een receptie bij de hoofdingang en full-service catering faciliteiten, gratis wifi toegang op de begane grond, kopieerapparatuur en parkeerruimte. Er zijn ruimtes beschikbaar van vanaf 30 m2. 2. De voormalige Media Academie in het pand van hotel Santbergen bij het Centraal Station is getransformeerd naar een centrum voor creatieve bedrijvigheid, een gebouw met vele mogelijkheden voor jonge en enthousiaste ondernemers doordat het flexibele huurcontracten en relatief scherpe prijzen hanteert. 3. Daarnaast beheert Stichting Magdalena specifiek voor de kunstensector twee centra: Atelier aan de TenBoomstraat (ATB) in Hilversum-Noord, gevestigd in een oud schoolgebouw met betaalbare ateliers, werk-, repetitie- en expositieruimte en Atelier 5, een kunstcentrum met expositie- en projectruimte. Het gaat hier om tijdelijke huisvesting. Stichting Magdalena heeft een wachtlijst, wat de populariteit van een dergelijk creatief centrum nog eens benadrukt. Dit alles is voor de gemeente Hilversum aanleiding om meer inzicht te willen verwerven in de huidige en gewenste huisvestingssituatie van creatieve bedrijven in Hilversum. 2

7 1.2 Doel en aanpak van het onderzoek De doelstelling van dit onderzoek is als volgt geformuleerd: Doelstelling: Doel van het project is het verkrijgen van inzicht in de kwantitatieve, kwalitatieve en geografische vraag naar huisvesting vanuit drie hoofdsectoren binnen de kleinschalige creatieve bedrijvigheid in Hilversum. De doelstelling kan vertaald worden naar de volgende onderzoeksvragen: 1. Hoe omvangrijk is de creatieve industrie en uit welke deelsectoren bestaat de creatieve industrie: hoeveel vestigingen betreft het in de verschillende deelsectoren en hoeveel mensen werken bij deze bedrijven? 2. Hoe ziet in Hilversum de vraag naar bedrijfshuisvesting door creatieve bedrijven er uit: wat is de huidige situatie en welke verwachtingen en behoeften leven er voor de komende jaren; welke kwantitatieve, kwalitatieve en geografische factoren spelen daarbij een rol? 3. Hoe omvangrijk is de vraag naar ruimte in Hilversum van creatieve bedrijven van buiten Hilversum? Hoe ziet de verdeling naar de verschillende deelsectoren eruit? 4. Hoe ziet de vraag er uit van zogeheten pré-starters in Hilversum? Wat de huisvestingssituatie betreft kan onderscheid gemaakt worden in de volgende aspecten: Kwantitatief: hoeveel vierkante meter kantoor- en/of bedrijfsruimte vragen de bedrijven gemiddeld; nu en in de toekomst? Kwalitatief: aan welke eisen moet de kantoor- en/of bedrijfsruimte voldoen, maar ook welke eisen stellen de bedrijven aan de ligging van de vestiging? Geografisch: waar willen de bedrijven bij voorkeur gevestigd zijn? Ingezoomd moet worden op bepaalde wijken in de stad, maar ook op bestaande en nieuwe bedrijventerreinen en kantoorlocaties. Aanpak Om de onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden is een enquête uitgezet onder creatieve bedrijven 1 in Hilversum tot 20 werkzame personen. De keuze om de grootschalige (met name media- en omroep)bedrijven niet te enquêteren is gemaakt om geen vertekend beeld te krijgen. Aan alle bedrijven in de creatieve sector (< 20 wp) is een enquête verstuurd. Hiervan zijn er 251 ingevuld (21%). Met de resultaten hebben we de huidige situatie en gewenste, toekomstige situatie van de relatief kleinschalige Hilversumse creatieve bedrijvigheid in kaart gebracht. Hiermee hebben we de vraag van Hilversumse bedrijven beschreven, echter er komt ook vraag van buiten de gemeente op Hilversum af. Om deze ruimtevraag in kaart te brengen, is met behulp van gegevens van de creatieve sector uit het verleden (LISA Vestigingenregister ) een inschatting gemaakt van de totale ruimtevraag die op Hilversum af zal komen in de nabije toekomst. 1 De bedrijven die tot deze sector behoren staan beschreven in bijlage A. 3

8 Parallel aan de enquête voor ondernemers is een vragenlijst uitgezet onder vierdejaars studenten aan de HKU in Hilversum, faculteit Kunsten, Media en Technologie, om ook de potentiële vraag van het segment pré-starters in beeld te brengen. De vragenlijst is naar 275 studenten gestuurd, waarvan 40 deze hebben ingevuld. Daarnaast zijn, in een eerder stadium, door Bureau Broedplaatsen 6 studenten geïnterviewd, om de behoeften van de pré-starters in kaart te brengen. De creatieve sector is een diverse industrie: zowel mediabedrijven als scheppende kunstenaars worden als creatief bedrijf gezien. Deze ondernemers zullen verschillende wensen en behoeften hebben met betrekking tot hun huisvesting. Om deze reden is een driedeling gemaakt van de creatieve industrie: de kunstensector, de mediasector en de creatieve zakelijke dienstverlening. 1.3 Leeswijzer Allereerst wordt in hoofdstuk 2 de structuur van de creatieve industrie in Hilversum beschreven en de geografische spreiding van de bedrijvigheid in de gemeente. De tweede paragraaf gaat in op kenmerken van de geënquêteerde groep bedrijven. In hoofdstuk 3 komt de huidige huisvestingssituatie van de creatieve bedrijvigheid aan bod in kwantitatieve, kwalitatieve en geografische zin, om vervolgens in hoofdstuk 4 de gewenste huisvestingssituatie van de creatieve bedrijven te beschrijven. Tot slot vormt hoofdstuk 5 een concluderend hoofdstuk waarin niet alleen de vraag vanuit de geënquêteerde populatie wordt omschreven, maar ook een indicatie wordt gegeven van de ruimtevraag van buitenaf en de behoefte van pré-starters: vierdejaars studenten van de HKU. Een belangrijk gegeven bij het lezen van de rapportage is dat alle resultaten zijn gebaseerd op creatieve bedrijvigheid met maximaal 19 werkzame personen, tenzij anders is vermeld. 4

9 2. De creatieve industrie in Hilversum 2.1 Inleiding De gemeente Hilversum is zich ervan bewust dat de creatieve industrie van grote economische betekenis is voor de gemeente. Enerzijds is het creatieve complex een belangrijk ingrediënt van het regionale woon-, leef- en vestigingsklimaat, Hilversum wordt gezien als dé Mediastad van Nederland, anderzijds fungeert het als belangrijke pijler onder de economie. De sector heeft een duidelijk vermogen om nieuwe creatieve bedrijven aan te trekken en werkgelegenheid te genereren. Bovendien kan de industrie als vliegwiel dienen voor allerhande innovatieve processen in andere bedrijfstakken. In figuur 2.1 wordt de gehele creatieve industrie in Hilversum (inclusief bedrijven groter dan 20 werkzame personen) afgezet tegen de totale economie van Hilversum. Figuur 2.1: Aandeel creatieve industrie in de economie van Hilversum Vestigingen Werkgelegenheid 19% creatieve industrie overig 25% % % Lisa 2008, bewerking ETIN Adviseurs Duidelijk is dat de creatieve industrie een aanzienlijk aandeel betreft in de totale economie van Hilversum. Met name wat betreft werkgelegenheid: maar liefst een kwart van alle banen in Hilversum valt onder de noemer creatieve industrie. 2.2 Sectorstructuur doelgroep Sectorstructuur In 2008 omvat de doelgroep (creatieve sector < 20 werkzame personen) in de gemeente Hilversum vestigingen, zie tabel 2.1. Uitgesplitst naar type sector blijkt dat de creatieve zakelijke diensten met 521 vestigingen het grootste aandeel hebben in de totale sector tot 20 werkzame personen, namelijk 43%. Deze vestigingen creëren werkgelegenheid voor in totaal ruim personen, waarvan bijna de helft in de mediagerelateerde sectoren (46%). 5

10 In tabel 2.1 is ook het aantal vestigingen en bijbehorende werkgelegenheid weergegeven van de totale creatieve sector in Hilversum (incl. bedrijven groter dan 20 werkzame personen). Hieruit valt te concluderen dat een groot deel van de werkgelegenheid in de creatieve sector bij een beperkt aantal (grote) bedrijven zit. Tabel 2.1: Vestigingen en werkgelegenheid creatieve bedrijvigheid in Hilversum, 2008 < 20 wp < 20 wp en > 20 wp Vestigingen Werkgelegenheid Vestigingen Werkgelegenheid abs. % abs. % abs. % abs. % Kunsten % % % % Media % % % % Czd % % % % Totaal % % % % Lisa 2008, bewerking ETIN Adviseurs Bedrijfsomvang Uit gegevens over aantallen bedrijven en de bijbehorende werkgelegenheid blijkt dat het gemiddelde bedrijf in de creatieve sector in Hilversum 2,1 personen telt, zie tabel 2.2. Zoals al uit de werkgelegenheidscijfers bleek, heeft de sector media gemiddeld de grootste bedrijfsomvang: 2,5 werkzame personen (wp). De creatieve sector wordt dus overduidelijk, qua gemiddelde bedrijfsomvang, gekenmerkt door haar kleinschalige karakter. Tabel 2.2: Gemiddelde bedrijfsomvang per sector, creatieve industrie < 20 wp* sector gemiddelde bedrijfsomvang kunsten media czd totaal 1,9 wp 2,5 wp 1,8 wp 2,1 wp * Alleen fulltime personeel meegerekend Geografische structuur In tabel 2.3 is de spreiding van de creatieve bedrijvigheid weergegeven naar viercijferig postcodegebied. De meest bedrijven (19%) zijn gevestigd in de Noordwestelijke Villawijk (inclusief het Mediapark) en Hilversum Centrum (16%). De kunstensector is het vaakst gevestigd in het centrum; deze ondernemers zijn dan ook in veel gevallen gebaat bij een locatie in de binnenstad, bijvoorbeeld met een galerie of andersoortige expositieruimte. Mediabedrijven zitten relatief veel in de Noordwestelijke Villawijk. Bedrijven in de creatieve zakelijke dienstverlening zijn het meest verspreid over de hele gemeente; deze sector is dan ook het meest divers en vaak minder afhankelijk van de locatie. 6

11 Tabel 2.3: Vestigingen creatieve industrie < 20 wp naar 4-cijferig postcodegebied PC Naam postcodegebied Kunsten Media CZD Totaal abs % abs % abs % abs % 1211 Hilversum Centrum 46 20% 72 16% 79 15% % 1212 Van Riebeeckkwartier 4 2% 7 2% 4 1% 15 1% 1213 Zuidoostelijke Villawijk 19 8% 43 9% 58 11% % 1214 Bloemenkwartier 17 7% 33 7% 38 7% 88 7% 1215 Hilversum Zuid 15 7% 53 12% 63 12% % 1216 Kerkelanden/Havenkwartier 16 7% 35 8% 59 11% 110 9% 1217 Noordwestelijke Villawijk 43 19% % 80 15% % 1218 Hilversumse Meent 8 3% 11 2% 20 4% 39 3% 1221 Oude Wijk over t Spoor 20 9% 36 8% 47 9% 103 9% 1222 Hilversum Noord 20 9% 27 6% 26 5% 73 6% 1223 Hilversum Oost 21 9% 34 7% 47 9% 102 8% Totaal % % % % Lisa 2008, bewerking ETIN Adviseurs In figuur 2.2 wordt de spreiding van creatieve bedrijven tot 20 werkzame personen in een postcodekaartje van Hilversum weergegeven. Figuur 2.2: Spreiding creatieve bedrijven < 20 wp per postcodegebied in Hilversum Postcodegebieden : Hilversum Centrum 1212: van Riebeeckkwartier 1213: Zuidoostelijke Villawijk 1214: Bloemenkwartier 1215: Hilversum Zuid 1216: Kerkelanden/Havenkwartier 1217: Noordwestelijke Villawijk 1218: Hilversumse Meent 1221: Oude Wijk over t Spoor 1222: Hilversum Noord 1223: Hilversum Oost % Creatieve bedrijven van het Hilversums totaal (per postcodegebied) > 15 % 13 t/m 15% 10 t/m 12% 7 t/m 9% 4 t/m 6% 1 t/m 3% Lisa 2008, Gemeente Hilversum 7

12 Bekend is nu de absolute spreiding van creatieve bedrijven, echter wat is de relatieve spreiding van creatieve bedrijven in Hilversum. Ofwel, het aantal vestigingen per inwoners. Ook hier blijkt dat de bedrijvendichtheid het grootst is in de Noordwestelijke Villawijk (inclusief Mediapark) en Hilversum Centrum. Bedrijventerrein Arenapark is gelegen in de Zuidoostelijke Villawijk, waardoor de dichtheid van creatieve bedrijven hier ook vrij hoog ligt. Tabel 2.4: Aantal vestigingen creatieve industrie < 20 wp per inwoners PC Naam postcodegebied Inwoners Kunsten Media CZD totaal 1211 Hilversum Centrum ,7 8,8 9,7 24, Van Riebeeckkwartier ,2 2,1 1,2 4, Zuidoostelijke Villawijk ,0 6,8 9,2 19, Bloemenkwartier ,3 4,5 5,2 12, Hilversum Zuid ,5 5,3 6,2 13, Kerkelanden/Havenkwartier ,8 4,0 6,8 12, Noordwestelijke Villawijk ,0 15,2 11,1 32, Hilversumse Meent ,0 2,7 4,9 9, Oude Wijk over t Spoor ,6 4,7 6,1 13, Hilversum Noord ,9 2,6 2,5 7, Hilversum Oost ,0 3,2 4,4 9,6 Totaal ,7 5,5 6,2 14,4 CBS Statline 2008, Lisa 2008, bewerking ETIN Adviseurs 2.3 Kenmerken van de doelgroep Voordat wordt ingezoomd op de huisvestingssituatie van de creatieve bedrijvigheid, zal de groep respondenten eerst worden beschreven aan de hand van enkele algemene kenmerken, waaronder levensfase, bedrijfsomvang, achtergrond ondernemer, en omzetgrootte. Meerderheid volwassen bedrijven De groep bedrijven in de creatieve industrie die deel uitmaakt van het onderzoek bestaat voor ruim de helft uit volwassen bedrijven (ouder dan 5 jaar). Met name de kunstensector heeft een groot aandeel volwassen bedrijven. De mediasector bevat juist relatief gezien de meeste starters (bedrijven die korter dan 3 jaar bestaan). Tabel 2.5: Levensfase bedrijven creatieve industrie totaal kunsten media czd starter 28% 17% 31% 28% doorstarter 20% 17% 17% 22% volwassen 53% 66% 52% 49% Achtergrond van de ondernemer De overgrote meerderheid van de ondernemers in de creatieve industrie in Hilversum woont ook in deze gemeente (90%). De overige 10% woont voornamelijk in plaatsen in de regio Gooi en Vechtstreek: Bussum, Nederhorst den Berg, Laren, Naarden en Blaricum. Een enkeling woont verder weg; in Amersfoort, Amsterdam, Arnhem of Deventer. 8

13 Ondernemers in de sector creatieve zakelijke dienstverlening en de kunstensector wonen het vaakst in Hilversum, mediaondernemers opvallend minder vaak. Over het algemeen is het bedrijf van ondernemers die niet woonachtig zijn in Hilversum omvangrijker dan bedrijven van ondernemers die wel in Hilversum wonen. Opleiding ondernemer De overgrote meerderheid van de creatieve ondernemers heeft een hogere beroepsopleiding afgerond (60%). Met name in de kunstensector is dit aandeel hoog. De kunstensector heeft ook het grootste aandeel als het gaat om ondernemers die de mavo als hoogst afgeronde opleiding hebben. Bijna 10% van de creatieve ondernemers in Hilversum heeft de opleiding ook in deze stad gevolgd; met name aan de instelling Hogeschool voor de Kunsten Utrecht (HKU), vestiging Hilversum. De meeste ondernemers hebben hun opleiding gevolgd in Amsterdam (13%) aan de Universiteit van Amsterdam, Vrije Universiteit en de Media Academie en Utrecht (12%) aan de Universiteit Utrecht, Hogeschool voor de Kunsten Utrecht en Hogeschool Utrecht. Slechts een enkeling heeft in het buitenland gestudeerd. De opleiding die door veel creatieve ondernemers is gevolgd, is Algemeen Beeldende Kunsten. Andere studies die meerdere keren voorbij komen zijn Journalistiek, Grafische Vormgeving, Conservatorium, Fotografie, Politicologie en Elektrotechniek. Parttime en niet-eigen personeel De gemiddelde bedrijfsomvang is berekend aan de hand van het fulltime personeel, zie voorgaande paragraaf. Daarnaast heeft 12% van de creatieve bedrijven in Hilversum ook parttimers in dienst (< 12 uur werkzaam per week), gemiddeld 2 per bedrijf. Als we verder inzoomen op de drie deelsectoren, blijkt dat de creatieve zakelijke dienstverlening veruit de meeste parttimers in dienst heeft: ruim een kwart. Gemiddeld hebben zij 2 personen parttime in dienst. Ook gedetacheerden en uitzendkrachten worden ingezet in de creatieve industrie. Respectievelijk 7% en 5% van de creatieve bedrijven heeft deze in dienst. De deelsector media maakt het meest gebruik van uitzendkrachten, de creatieve zakelijke dienstverlening huurt het vaakst gedetacheerden in. De kunstensector huurt weinig tot geen niet-eigen personeel in. Kwart bedrijven voorziet groei In totaal verwacht een kwart van de creatieve bedrijven de komende vijf jaar te groeien in personeel. Met name bedrijven in de dienstensector denken te gaan groeien (30%), gevolgd door bedrijven in de mediasector (28%). De kunstensector geeft het minst vaak een groei van het bedrijf aan (7%). Bedrijven in de creatieve industrie die denken te gaan groeien voorzien een gemiddelde groei van 4 personen. De creatieve zakelijke dienstverlening gaat naar verwachting gemiddeld het hardst groeien in personeel, namelijk gemiddeld met 6 medewerkers. De mediasector verwacht met gemiddeld met 3,3 personen te groeien, de kunstensector gemiddeld met 1,5 personen. Achtergrond personeel Het personeel dat werkzaam is in de creatieve industrie in Hilversum is overwegend hoger opgeleid. De media- en entertainmentsector heeft het grootste aandeel hoog opgeleiden als personeel. Hierbij moet wel worden opgemerkt dat deze sector an sich relatief weinig personeel heeft. 9

14 De mediasector heeft een relatief grote groep mbo-ers en de kunstensector relatief veel lager opgeleiden in dienst. Grote verschillen in omzet per sector In de enquête is gevraagd een indicatie te geven van de jaaromzet van het bedrijf. Hieruit blijkt dat 42% van de creatieve bedrijven een omzet van minder dan ,- per jaar heeft. Het moge duidelijk zijn dat hier een directe relatie ligt met het kleinschalige karakter van de bedrijven. Figuur 2.3: Indicatie jaaromzet creatieve bedrijven naar sector totaal kunsten media < mln. > 1 mln. czd 0% 20% 40% 60% 80% 100% Zoals verwacht is per sector een behoorlijk verschil in omzet te constateren. Nog geen kwart van de bedrijven in de kunsten heeft een omzet die hoger ligt dan ,-. Daar tegenover heeft tweederde van de bedrijven in de mediasector een omzet die groter is dan ,-. Dezelfde sector heeft tevens het grootste aandeel bedrijven met een omzet groter dan 1 mln. 2.4 Samenvatting Van het totaal aantal banen in Hilversum in 2008 (49.558) genereert de creatieve sector een kwart: banen. Van het totaal aantal vestigingen in Hilversum (6.802), behoren tot de creatieve industrie (19%). De doelgroep van de enquête, creatieve bedrijven tot 20 werkzame personen, bestaat uit vestigingen. De meeste vestigingen vallen onder de deelsector creatieve zakelijke diensten (521). Bij deze vestigingen werken in totaal ruim personen, waarvan bijna de helft in de mediagerelateerde sectoren. Alle onderstaande uitspraken over de creatieve industrie hebben betrekking op deze doelgroep: bedrijven tot 20 werkzame personen. De creatieve sector wordt gekenmerkt door haar kleinschalige karakter. De gemiddelde bedrijfsomvang is 2,1 medewerkers. Deze gemiddelde bedrijfsomvang is berekend aan de hand van het fulltime personeel. Daarnaast heeft 12% van de creatieve bedrijven in Hilversum ook parttimers in dienst (< 12 uur werkzaam per week), gemiddeld 2 per bedrijf. In totaal verwacht een kwart van de creatieve bedrijven de komende vijf jaar te groeien in personeel. Met name bedrijven in de dienstensector denken te gaan groeien (30%), gevolgd door bedrijven in de mediasector (28%). 10

15 De creatieve zakelijke dienstverlening gaat naar verwachting gemiddeld het hardst groeien in personeel (6 medewerkers), gevolgd door de mediasector (3,3 medewerkers). De meeste bedrijven zijn gevestigd in de Noordwestelijke Villawijk (inclusief Mediapark) en Hilversum Centrum. De kunstensector is het vaakst gevestigd in het centrum, mediabedrijven zitten relatief veel in de Noordwestelijke Villawijk en bedrijven in de creatieve zakelijke dienstverlening zijn verspreid over de hele gemeente. Maar liefst 90% van de ondernemers in de creatieve industrie woont ook in Hilversum. De overige 10% woont voornamelijk in plaatsen in de directe omgeving. De overgrote meerderheid van de creatieve ondernemers heeft een hogere beroepsopleiding afgerond. Deze opleiding is veelal niet in Hilversum gevolgd, maar voornamelijk in Amsterdam en Utrecht. 11

16 12

17 3. De huidige huisvestingssituatie 3.1 Aard en omvang bedrijfshuisvesting Het gemiddelde vloeroppervlak van de huidige bedrijfsruimte van creatieve bedrijven in Hilversum t/m 19 werkzame personen is circa 100 m². In tabel 3.1 wordt de verdeling naar vloeroppervlak verder uiteengezet. Tabel 3.1: Huidig vloeroppervlak creatieve bedrijven < 20 wp m² Aandeel % % % % % > 500 4% De creatieve zakelijke dienstverlening heeft gemiddeld het kleinste vloeroppervlak (68 m²), de mediasector het grootste (138 m²). Gezien de gemiddelde bedrijfsomvang van 2,1 medewerkers is dit aanzienlijk te noemen. Type bedrijfshuisvesting Zoals in figuur 3.1 wordt weergegeven heeft de meerderheid van de ondernemers in de creatieve industrie een bedrijf in of aan huis, namelijk 58%. Vervolgens heeft ruim 17% van de geënquêteerde ondernemers een ruimte in een bedrijfsverzamelgebouw. Er zijn duidelijke sectorverschillen te ontdekken met betrekking tot type bedrijfshuisvesting; met name bedrijven in de media en de creatieve zakelijke dienstverlening werken relatief veel vanuit huis. Ondernemers in deze sector lijken vaak genoeg te hebben aan een computer en een paar vierkante meter bedrijfsruimte. Figuur 3.1: Type bedrijfshuisvesting naar sector totaal kunsten media czd ruimte in woning woon-werk combi woon-atelier combi winkelpand/ expo atelier zelfst. kantoorunit bedrijfsverz. gebouw bedrijfspand 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 13

18 Opvallend is dat de mediasector de grootste gemiddelde bedrijfsomvang en vloeroppervlak heeft, maar toch veel vanuit huis werkt. Deze tegenstelling wordt veroorzaakt door de aanwezigheid van een aantal grote bedrijven in deze sector, zowel in vloeroppervlak als qua werkzame personen. Ondernemers werkzaam in de sector kunsten hebben uiteraard relatief vaak een atelierruimte of woon-atelier combinatie. Bedrijven in de creatieve zakelijke dienstverlening zitten in vergelijking tot de andere twee sectoren het vaakst in een zelfstandig kantoorpand. Circa 3% van alle bedrijven heeft een ander type bedrijfsruimte dan bovenstaande categorieën. Hiervan zit de meerderheid, overigens alle uit de sector creatieve zakelijke dienstverlening, gevestigd in een kantoorvilla: een type bedrijfshuisvesting dat kenmerkend is voor Hilversum. Meerdere typen ruimte Van alle creatieve bedrijven heeft 9% een combinatie van meerdere typen bedrijfsruimte. Het gaat dan in de meeste gevallen om de combinatie ruimte in woning met een ander type ruimte. Ondernemers in de kunstensector hebben het vaakst meerdere bedrijfsruimten tot hun beschikking; ze houden dan de administratieve activiteiten (thuis) gescheiden van de bedrijfsruimte. Huur of koop? De meeste creatieve bedrijven hebben hun bedrijfsruimte gehuurd (72%) 2. De creatieve zakelijke dienstverlening huurt het vaakst, de kunstensector zit het vaakst in een eigen bedrijfsruimte. Bedrijfshuisvesting naar levensfase In figuur 3.2 is het type bedrijfshuisvesting gekoppeld aan de levensfase van een bedrijf. Starters zijn bedrijven die korter dan 3 jaar bestaan, doorstarters bestaan 3 tot 5 jaar en volwassen bedrijven zijn ouder dan 5 jaar. Figuur 3.2: Type bedrijfshuisvesting naar levensfase bedrijf starter doorstarter volwassen ruimte in woning woon-werk combi woon-atelier combi winkelpand/ expo atelier zelfst. kantoorunit bedrijfsverz. gebouw bedrijfspand 0% 20% 40% 60% 80% 100% In lijn der verwachting heeft de groep starters het grootste aandeel dat vanuit huis werkt. Veel ondernemers beginnen vanuit huis, hebben (nog) geen personeel in dienst en hebben dus genoeg aan een bureau en een computer. 2 Hier is alleen gekeken naar bedrijven die niet vanuit huis werken; zij huren/kopen immers geen aparte bedrijfsruimte. 14

19 De groep doorstarters is meer divers wat huisvesting betreft; starters die zijn gegroeid zoeken een grotere ruimte op in een bedrijfsverzamelgebouw, atelier of bedrijfspand. De figuur laat zien dat zeker niet alleen starters vanuit huis werken; van de volwassen bedrijven werkt de helft (nog steeds) vanuit huis. De keuze om vanuit huis te werken is dan ook lang niet altijd noodgedwongen (gebrek aan huisvestingsaanbod of middelen), maar juist een bewuste keuze. 3.2 Locatie bedrijfshuisvesting Nu duidelijk is in welk type huisvesting de creatieve bedrijven zitten, is het interessant om te weten op welk type locatie ze te vinden zijn. Het grootste aandeel van de bedrijven is werkzaam vanuit een woonwijk, zie figuur 3.3. Dit komt niet uit de lucht vallen, nu bekend is dat veel bedrijven een ruimte in of aan huis hebben. In tabel 2.3 was te zien in welke wijken de meeste creatieve bedrijven gevestigd zijn. Circa 18% van alle creatieve bedrijven is gevestigd in het centrum van Hilversum en 15% is gehuisvest op een bedrijventerrein of kantoorlocatie. Ruim één op de vijf bedrijven op een bedrijventerrein of kantoorlocatie is gevestigd op het Mediapark. Overige locaties die vaker worden genoemd zijn het Arenapark en het Stationsgebied. Figuur 3.3: Locatietype creatieve bedrijven naar sector totaal kunsten woonwijk centrum bedrijventerrein kantoorlocatie media buiten bebouwde kom czd 0% 20% 40% 60% 80% 100% Er zijn geen grote verschillen in locatietype te ontdekken tussen de verschillende sectoren. Wel is een relatief groot aandeel van de bedrijven in de kunstensector gevestigd in een woonwijk en buiten de bebouwde kom. Waarom in Hilversum? Aan de creatieve ondernemers is gevraagd waarom het bedrijf in Hilversum is gevestigd. De meeste ondernemers antwoorden hier dat Hilversum ook hun woonplaats is (veel ondernemers werken immers vanuit huis). Vervolgens benoemt een grote groep ondernemers, ongeveer een derde, dat Hilversum dé Mediastad van Nederland is waardoor vestiging hier zeer wenselijk dan wel noodzakelijk is met betrekking tot afzetmarkt, klanten of faciliteiten. De rest van de ondernemers vindt Hilversum goed centraal gelegen, zowel in het land als in de Randstad of zegt in Hilversum een bedrijf gestart te hebben na het volgen van een opleiding in deze stad. 15

20 3.3 Kwalitatieve kenmerken We weten waar de ondernemers zitten en in welk type ruimte. Echter, hoe beoordelen de creatieve ondernemers hun huidige bedrijfspand, -unit en -ligging. Alle tabellen die ten grondslag liggen aan deze beoordelingen zijn te vinden in bijlagen. Pand in veel gevallen te klein Wat opvalt in de beoordeling is dat éénderde van de bedrijven het pand te klein vindt voor de huidige activiteiten. Gekoppeld hieraan zijn wellicht de beperkte uitbreidingsmogelijkheden van de (bedrijfs)panden in Hilversum: ruim 80% van de ondernemers zegt geen uitbreidingsmogelijkheden te hebben of hier in ieder geval niet van af te weten. Tevreden over prijs-kwaliteit verhouding Het algemene oordeel over de bedrijfshuisvesting is positief: ruim de helft is tevreden, één vijfde is redelijk tevreden. Het meest positief zijn de creatieve ondernemers over de kwaliteit en de prijskwaliteitverhouding van het pand. Het minst tevreden zijn ondernemers over de representativiteit van het pand; 28% beoordeelt deze kwaliteit zelfs als slecht. Ook de functionele indeling van het bedrijfspand laat volgens de ondernemers te wensen over. Per sector treden enige verschillen in de beoordeling naar buiten. Over het algemeen kan gesteld worden dat de dienstensector het meest tevreden is over de bedrijfshuisvesting. Dit geldt met name voor de indeling van het pand en de bekabeling. De kunstensector is het minst tevreden. Zij kampen dan ook het vaakst met een ruimtetekort en hebben geen uitbreidingsmogelijkheden. De media- en entertainmentbedrijven zijn iets positiever dan gemiddeld, maar beoordelen de representativiteit van het pand, een belangrijke kwaliteit voor de sector, het slechtst. Specifieke eisen bedrijfsunit goed beoordeeld Ondernemers zijn iets gematigder positief over de bedrijfsunit van de onderneming. Het meest positief is men over speciale eisen aan de bedrijfsruimte: hoogte plafond, dragend vermogen van de vloer en hoogte van de toegangsdeur. Met name de flexibiliteit van de ruimte (flexibele indeling) en de klimaatregulering (verwarming/airco) komen minder goed uit de bus. De bedrijven in de creatieve zakelijke dienstverlening zijn veruit het meest tevreden over hun bedrijfsunit. De mediasector is duidelijk minder enthousiast over de beschikbare ruimte, met name over indeling van de bedrijfsunit. De kunstensector is ontevreden over de geluidsisolatie van de bedrijfsunit. Goede ligging ten opzichte van de markt Creatieve ondernemers in Hilversum zijn eensgezind als het gaat om de ligging van het bedrijf: men is tevreden over de afstand tot klanten, conculega s en de eigen woning. De bereikbaarheid, met name met de auto, wordt het minst positief beoordeeld. Dit heeft met name betrekking op de interne bereikbaarheid van Hilversum. Gedeelde faciliteiten Eenderde van de creatieve bedrijven maakt gebruik van één of meer gedeelde faciliteiten. Een kwart van alle bedrijven maakt gebruik van een gezamenlijke parkeerplaats. Daarnaast maakt 12% gebruik van een gezamenlijke schoonmaakdienst en een gezamenlijke vergaderruimte. 16

21 Deze faciliteiten worden in de meeste gevallen in een bedrijfsverzamelgebouw gedeeld. Ondernemers in de kunstensector maken het vaakst gebruik van gedeelde faciliteiten, ondernemers met een mediabedrijf het minst. 3.4 Samenvatting Het gemiddelde creatieve bedrijf in Hilversum (< 20 wp) heeft een kleinschalig karakter wat betreft het aantal werkzame personen. Het gemiddelde vloeroppervlak is juist aanzienlijk: gemiddeld 100 m². De meerderheid van de creatieve ondernemers werkt vanuit huis (52%), daarnaast is een groep creatieve ondernemers gevestigd in een bedrijfsverzamelgebouw (17%). Slechts een kleine groep heeft meerdere typen ruimten in gebruik (9%). Tweederde van alle creatieve bedrijven is, doordat er veel vanuit huis wordt gewerkt, gevestigd in woonwijken. Daarnaast is een fors aandeel gevestigd in het centrum van Hilversum (18%) en is een groep gevestigd op een bedrijventerrein (10%). Het imago van Hilversum blijkt een grote aantrekkingskracht te hebben op creatieve ondernemers: naast het feit dat veel ondernemers hier ook wonen, is het imago, de aanwezigheid van vele creatieve bedrijven en de faciliteiten die hierbij horen, de belangrijkste reden van de ondernemers om hier een bedrijf te hebben. De ondernemers beoordelen hun huidige pand positief; men is vooral tevreden over de prijs en de bijbehorende kwaliteit van het pand. Hier tegenover staat dat men minder tevreden is over de representativiteit van de huisvesting. De bedrijfsunit bevat volgens de ondernemers vaak de juiste specifieke eisen als geluidsisolatie en een hoog plafond, echter deze ruimte is niet altijd flexibel genoeg ingedeeld. Eenderde van alle bedrijven maakt op dit moment gebruik van een of meer gedeelde faciliteiten, meestal bestaande uit een parkeerplaats en gezamenlijke schoonmaakdienst. Hoewel men neutraal is over de locatie van de vestiging (hier wordt niet veel waarde aan gehecht), wordt met name de bereikbaarheid binnen Hilversum het minst positief beoordeeld. 17

22 18

23 4. De gewenste huisvestingssituatie 4.1 Aard en omvang gewenste bedrijfshuisvesting Het gemiddelde gewenste vloeroppervlak van alle creatieve bedrijven < 20 wp (inclusief van creatieve bedrijven die geen verhuisplannen hebben) is circa 130 m². Dit is dus gemiddeld 30 m² per bedrijf groter dan nu het geval is! Dit bevestigt nogmaals het feit dat veel bedrijven met ruimtetekort kampen. Uiteraard is hier ook een verbinding te leggen met de groei in aantal medewerkers die een aanzienlijk aantal bedrijven voorziet in de toekomst. Tabel 4.1: Gewenst vloeroppervlak creatieve bedrijven < 20 wp m² Aandeel % % % % % > 501 3% In tabel 4.1 is het gewenste vloeroppervlak van de creatieve bedrijven in categorieën verdeeld. Het zwaartepunt is verlegd, van de huidige situatie naar de gewenste situatie, van m² naar m², en van m² naar m². Type bedrijfshuisvesting Figuur 4.1 geeft weer dat beduidend minder ondernemers vanuit huis zouden willen werken (23%) dan nu het geval is (52%). Een groot deel van de thuiswerkers zou liever een aparte bedrijfsunit aan huis willen of een woon-ateliercombinatie. Toch wil een substantieel deel van de creatieve ondernemers vanuit huis (blijven) werken. Figuur 4.1: Type gewenste bedrijfshuisvesting naar sector totaal kunsten media czd ruimte in woning woon-werk combi woon-atelier combi winkelpand/ expo atelier zelfst. kantoorunit bedrijfsverz. gebouw bedrijfspand 0% 20% 40% 60% 80% 100% Uiteraard is de vraag naar atelierruimte in de kunstensector relatief het grootst: veel kunstenaars die nu in een bedrijfsverzamelgebouw zitten (19%) willen een woon-werkcombinatie, al dan niet met atelier. 9% van de kunstenaars wil in de toekomst in een bedrijfsverzamelgebouw zitten, een verschil van 10%. 19

24 Mediabedrijven, de sector met het grootste gemiddelde vloeroppervlak, creëren de grootste vraag naar kantoorruimte en ruimte in een bedrijfsverzamelgebouw: 42% wil graag gehuisvest zijn in een dergelijke ruimte. Op dit moment zit 30% van de mediabedrijven in een zelfstandige kantoorruimte of in een bedrijfsverzamelgebouw. Hoewel nu ongeveer de helft van de ondernemers in de creatieve zakelijke dienstverlening vanuit huis werkt, heeft een fors kleiner aandeel dit ook als gewenste huisvesting opgegeven (23%). Deze ondernemers werken in de toekomst graag vanuit een woon-werk of woon-ateliercombinatie. Huur of koop? Hoewel nu bijna 30% van de ondernemers in een kooppand zit, is het aandeel ondernemers dat een kooppand wil enigszins groter: ruim 40%. Vooral bedrijven in de mediabranche zitten graag in een kooppand. 4.2 Locatie gewenste bedrijfshuisvesting Gezien de grote groep ondernemers die graag vanuit huis of aan huis werkt, is het niet verrassend dat het overheersende gewenste locatietype van het bedrijf de woonwijk is (figuur 4.2). Belangrijk feit is wel dat de groep die in een woonwijk gevestigd wil zijn (40%) veel kleiner is dan de groep die nu in een woonwijk is gevestigd (67%). Veel ondernemers die nu in een woonwijk zijn gevestigd (vanuit huis werken) zouden liever op een kantoorlocatie of buiten de bebouwde kom willen zitten. Figuur 4.2: Gewenste locatietype naar sector totaal kunsten woonwijk centrum bedrijventerrein kantoorlocatie media buiten bebouwde kom czd 0% 20% 40% 60% 80% 100% De groep creatieve ondernemers in de kunstensector die buiten de bebouwde kom wil zitten (ruim 20%) is aanzienlijk groter dan nu het geval is (4%). Ook geven ze hierbij de opmerking een natuurrijke omgeving belangrijk te vinden. 16% van de mediaondernemers hebben aangegeven graag op een kantoorlocatie gehuisvest te zijn; een beduidend groter aandeel dan op dit moment het geval is (2%). Meer bedrijven dan de huidige situatie aangeeft willen op het Arenapark en Mediapark gevestigd zijn. Verder zijn de wijken Over t Spoor en Hilversum-Noord populair als vestigingslocatie. 20

25 Veel bedrijven onzeker over verhuizen De verhuisgeneigdheid is redelijk groot onder de creatieve ondernemers in Hilversum; 28% van alle ondernemers hebben plannen om te verhuizen. Van het totaal aantal bedrijven heeft 11% concrete verhuisplannen, 17% twijfelt nog over verhuizen. Onder bedrijven in de mediasector is de verhuisgeneigdheid het grootst: 35% heeft plannen om te vertrekken uit het huidige pand, waarvan de meeste echter nog twijfelen over verhuizen (24%). In de kunstensector heeft 27% verhuisplannen (17% onzeker), in de creatieve zakelijke dienstverlening heeft 23% verhuisplannen (10% onzeker). Een kwart van de verhuisgeneigde bedrijven geeft als verhuisreden aan dat de bedrijfsruimte te klein is. Ook scheiding van wonen en werken, een goedkoper pand en een flinke groei van het bedrijf zijn veelgenoemde redenen om te willen verhuizen. Bedrijven met verhuisplannen willen vaak in Hilversum blijven (48%), de overige weten het nog niet (33%) of willen naar een andere gemeente verhuizen (19%). Deze ondernemers denken er aan om in Utrecht of Amsterdam aan de slag te gaan. Waarom weg uit Hilversum? De groep ondernemers die denkt aan verhuizen naar een andere gemeente, geeft aan vooral pullfactoren te zien: belangrijke klant in andere gemeente, proef met creatieve broedplaats of interessante ontwikkelingen op het gebied van creatieve industrie. De enige push-factor die is genoemd om Hilversum eventueel te verlaten is de bereikbaarheid en filedruk rondom Hilversum. 4.3 Kwalitatieve kenmerken Gevraagd is aan de creatieve ondernemers welke van de beoordeelde kenmerken (betreffende huisvesting, bedrijfsunit en ligging) zij cruciaal, belangrijk, neutraal of juist onbelangrijk vinden voor de ideale gewenste toekomstige huisvesting. Ook van deze beoordeling zijn de tabellen in de bijlagen te vinden. Belang van prijs-kwaliteit, flexibiliteit en bereikbaarheid onderstreept Over het algemeen wordt een goede prijs-kwaliteit verhouding het meest gewaardeerd van de gewenste huisvesting. Ook wordt de bekabeling, het communicatienetwerk, opvallend vaak als belangrijk gezien. Per sector verschilt uiteraard het belang van de verschillende kenmerken. Bedrijven in de kunstensector letten bij intrek, in tegenstelling tot bedrijven in de mediasector, met name op de prijs van het pand. Daarnaast vinden kunstenaars de aanwezigheid van een tuin of buitenruimte relatief belangrijk. Ondernemers in de creatieve zakelijke dienstverlening en mediabedrijven vinden goede bekabeling en snel internet van groot belang. Wat betreft de kenmerken van de gewenste bedrijfsunit, wordt de flexibiliteit van de indeling redelijk belangrijk gevonden. Als we kijken naar de specifieke kenmerken, dan wordt lichtinval zeer belangrijk gevonden, hoofdzakelijk bij de kunsten. Hoogte van de toegangsdeur en het dragend vermogen van de vloer is daarentegen niet belangrijk. 21

26 Tot slot, wat vinden creatieve ondernemers belangrijk bij de gewenste ligging van het bedrijf? Uit de cijfers blijkt een grote eensgezindheid in de gehele creatieve sector: ondernemers vinden het zeer belangrijk goed bereikbaar te zijn, met name per auto. Ook de representativiteit van de omgeving is van belang. Hierbij hechten ondernemers in de kunstensector veel waarde aan aanwezigheid van groen en een inspirerende omgeving, terwijl de overige sectoren met name de hoogwaardigheid van gebouwen en de architectuur relevant vinden. Renovatie Circa 10% van alle creatieve bedrijven denkt er aan het bestaande pand te verbouwen. Renovatie van de bedrijfsruimte is de belangrijkste reden om te verbouwen (60%). Het aanbrengen van een betere geluids- en warmte-isolatie is een genoemde specifieke reden. Gedeelde faciliteiten Terwijl op dit moment eenderde van de bedrijven gebruik maakt van één of meer gedeelde faciliteiten, wenst een fors groter aandeel dit in de toekomst te doen, circa 65%. De kunstensector wil het meest gebruik maken van gedeelde faciliteiten, met name van een gezamenlijke expositieruimte. Over het algemeen is een gezamenlijke parkeervoorziening favoriet, ook een gezamenlijke schoonmaakdienst en een vergaderzaal worden vaak genoemd. 4.4 Samenvatting De creatieve ondernemer in Hilversum met minder dan 20 werkzame personen in dienst wil beschikken over een ruimte die gemiddeld 30 m² grote is dan nu het geval is; dit bevestigt het ruimtetekort van veel bedrijven en de voorziene groei in de nabije toekomst. Hoewel nog steeds een deel vanuit huis wil blijven werken, wordt duidelijk dat veel ondernemers juist het huis willen verlaten voor ruimte in een bedrijfsverzamelgebouw, een zelfstandige kantoorunit of een apart kantoor/ atelier aan huis. De wens om toch in (de eigen) woonwijk gevestigd te blijven blijft groot: de behoefte aan kantoorunits in de woonwijken, dichtbij de woonlocatie van ondernemers, is hiermee bevestigd. In totaal heeft een redelijk grote groep ondernemers verhuisplannen (28%). De meeste ondernemers twijfelen nog over verhuizen (17%), wel heeft 11% concrete verhuisplannen. Van alle potentiële verhuizers wil de meerderheid graag in Hilversum gevestigd blijven (48%). Ondernemers vinden de prijs-kwaliteitverhouding en een goed communicatienetwerk van het eventuele nieuwe pand zeer belangrijk. Daarnaast moet het bedrijf goed bereikbaar zijn: een issue dat nu speelt bij veel bedrijven in Hilversum. Opvallend is de grote behoefte aan gedeelde faciliteiten. Wel blijft het aantal soorten en type gedeelde faciliteiten bescheiden; er is behoefte aan basale zaken. 22

27 5. De Hilversumse huisvestingsvraag 5.1 Inleiding In dit hoofdstuk zal de totale vraag naar bedrijfshuisvesting voor ruwweg de komende vijf jaar beschreven worden. Dit gebeurt aan de hand van de interne vraag (vraag van binnen de gemeente Hilversum), de externe vraag (vraag van buiten de gemeente Hilversum) en de vraag vanuit de pré-starters: vierdejaars studenten aan de HKU Hilversum. 5.2 Ruimtevraag van zittende bedrijven Op basis van de enquêteresultaten kan een inschatting gemaakt worden van de vraag naar bedrijfsruimte voor de creatieve industrie (tot 20 werkzame personen) die zich de komende jaren in Hilversum aan zal dienen. Interne vraag Zoals beschreven in het vorige hoofdstuk heeft 11% van de geënquêteerde creatieve bedrijven concrete verhuisplannen. Daarnaast denkt circa 17% van de creatieve bedrijven na over verhuizen. De verhuisgeneigde bedrijven, ondernemers met concrete verhuisplannen (11%), wensen gemiddeld een bedrijfsruimte van circa 125 m²; dit is 5 m² kleiner dan de totale creatieve sector < 20 wp, dus inclusief bedrijven zonder verhuisplannen, gemiddeld wenst. Als we de verhuisgeneigdheid en het gemiddelde gewenste vloeroppervlak, die resulteren uit de enquête, doortrekken naar de totale creatieve bedrijvigheid in Hilversum, komen we uit op de totale ruimtevraag van Hilversumse bedrijven tot 20 werkzame personen. In totaal zal het de komende jaren kunnen gaan om een concrete vraag naar bedrijfsruimte van ruim m². Benadrukt wordt dat deze ruimtevraag de behoefte van verhuisgeneigde bedrijven betreft, dus bedrijven met concrete verhuisplannen 3. In tabel 5.1 wordt de ruimtevraag onderverdeeld naar type ruimte 4. De gehanteerde methodiek van de berekening hiervan is te vinden in bijlage G. Tabel 5.1: Vraag naar type ruimte in m² Type ruimte Totale creatieve sector (< 20 wp) Woonwerk Woonatelier Winkel/ expo Atelier Zelfstandig kantoor Bedrijfsverzamelgebouw Bedrijfspand Kunsten Media Czd In deze berekening is geen rekening gehouden met het aandeel ondernemers dat in de enquête heeft aangegeven evt. buiten Hilversum te willen verhuizen (19% van de verhuisgeneigde bedrijven). 4 Doordat de extrapolatie is gebaseerd op enquêteresultaten, dient met enige voorzichtigheid te worden omgegaan met de lege cellen in de tabel. 23

28 Latente vraag Van alle ondernemers heeft 17% aangegeven nog te twijfelen over verhuizen. Als rekening wordt gehouden met deze groep ondernemers, kan de latente, of onzichtbare ruimtevraag van bedrijven worden geschetst. Deze groep bedrijven wenst gemiddeld een bedrijfsruimte van 95 m²; dit is 30 m² kleiner dan het gewenste vloeroppervlak van bedrijven met concrete verhuisplannen. Deze gegevens worden op dezelfde manier doorgetrokken naar de totale creatieve bedrijvigheid in Hilversum tot 20 werkzame personen. Hier komt uit dat het in totaal de komende jaren zou kunnen gaan om een latente vraag naar bedrijfsruimte van ca m². Uit de enquête bleek dat deze groep twijfelaars nog geen goed beeld heeft van het type ruimte dat men wil betrekken bij eventuele verhuizing. Deze vraag is niet voldoende ingevuld om de verdeling naar type ruimte weer te geven in een tabel. Voor een groot deel betreft de berekende interne vraag nieuwe, extra vraag, omdat het veel bedrijven betreft die vanuit huis verhuizen naar een zelfstandige bedrijfsruimte. Als we het totale achtergelaten bedrijfsruimteoppervlak van de verhuizers, resulterend uit de enquête, doorberekenen naar de werkelijke situatie, kunnen we constateren dat in totaal circa m² vloeroppervlak bedrijfsruimte wordt achtergelaten door bedrijven < 20 wp. Het is onduidelijk of dit aanbod in de markt wordt opgenomen. Niet is onderzocht óf de bedrijfsruimte vrijkomt, wanneer het vrijkomt en wat de kwaliteit van de bedrijfsruimte is. Wellicht is de bedrijfsruimte bestemd voor andersoortige economische activiteiten, of vindt er onderhuur plaats. Ook bestaat de kans dat een deel van de bedrijfsruimte die wordt achtergelaten niet meer door de markt opgenomen vanwege de inrichting, uitstraling of ouderdom. Locatie De ruimtevraag is voor tweederde gericht op woonwijken (naast de eigen woonwijk van de ondernemers is de vraag specifiek gericht op Over t Spoor en Hilversum-Noord) en het centrum. De overige vraag richt zich evenredig op bedrijventerreinen, kantoorlocaties en buiten de bebouwde kom. Bedrijfsverzamelgebouw Uit de enquête is een grote vraag gebleken naar gedeelde faciliteiten (fors groter dan nu beschikbaar is). Creatieve ondernemers zijn graag met meerdere bedrijven in een pand gevestigd, zodat faciliteiten gedeeld kunnen worden en daarmee voordelen behaald kunnen worden. Hier moet bijvoorbeeld gedacht worden aan kantoorvilla s waarin een aantal creatieve bedrijfjes gevestigd is die enkele faciliteiten delen als parkeergelegenheid, een vergaderzaal of een expositieruimte. Er bestaat dus behoefte aan additionele bedrijfsruimtes in kantoorvilla s en een bedrijfsverzamelgebouw in Hilversum. Daarnaast wordt door ondernemers de behoefte uitgesproken aan flexibiliteit van de bedrijfsruimte-indeling en betaalbaarheid van de bedrijfsruimte. Men heeft behoefte aan betaalbare start-up mogelijkheden, die voldoende flexibiliteit bieden (denk aan het Regus-concept) echter met een sobere uitvoering wat betreft faciliteiten. Er is veel enthousiasme gebleken voor bedrijfsruimte in een (nieuw) bedrijfsverzamelgebouw op of nabij Hilversum Centraal Station. Het stationsgebied wordt als een kansrijke locatie gezien. 24