Programma 2014 Onderwijs- en opleidingsregio VUmc. Disciplineoverstijgend onderwijs voor artsen in opleiding tot medisch specialist

Transcriptie

1 Programma 2014 Onderwijs- en opleidingsregio VUmc Disciplineoverstijgend onderwijs voor artsen in opleiding tot medisch specialist

2 Disciplineoverstijgend onderwijs in de onderwijs- en opleidingsregio VUmc Achtergrond disciplineoverstijgend onderwijs Met ingang van 2011 is het nieuwe Kaderbesluit in werking getreden. Dit besluit bevat een groot aantal wijzigingen van onderwijskundige aard en specificeert de volgende algemene competenties voor de medisch specialist: medisch handelen communicatie samenwerking kennis en wetenschap maatschappelijk handelen organisatie professionaliteit Voor de competenties medisch handelen en kennis en wetenschap wordt de aios binnen het eigen specialisme opgeleid tijdens zijn of haar opleiding. Ook de andere competenties komen op natuurlijke wijze aan de orde in de dagelijkse werkzaamheden van een aios. Het cursusaanbod is bedoeld om de niet specifiek disciplinegebonden aspecten van het werken als specialist gericht te ontwikkelen. Het leren is competentie- en resultaatgericht en ondersteunt het functioneren van de professional in de praktijk en bevordert het werken in teams. VUmc heeft om die reden samen met de partners in de OOR cursorisch onderwijs ontwikkeld waarvan wij hopen dat het een belangrijke en vooral ook leuke bijdrage is aan de opleiding tot medisch specialist. professionaliteit communicatie samenwerking medisch handelen organisatie kennis en wetenschap maatschappelijk handelen 2

3 Het curriculum De algemene competenties zijn vertaald naar vijf cursussen in een specifieke volgorde. Voor het aanleren van de verschillende competenties zijn er voorkeursmomenten in de opleiding vastgesteld. In het eerste jaar van de opleiding ligt de leerbehoefte van een aios anders dan in de laatste fase. Dit uitgangspunt heeft geleid tot de bovenstaande curriculumopbouw. Doelgroep Alle aios in de OOR VUmc die hun opleiding (deels) in VUmc volgen en (deels) in de partnerziekenhuizen van VUmc. De cursussen zijn multidisciplinair van karakter. Verplicht karakter De cursussen zijn verplicht volgens de afspraken van de centrale opleidingscommissies in de regio. De opleider is verantwoordelijk voor het in de gelegenheid stellen van de aios om deel te nemen. Vrijstelling van een cursus is mogelijk wanneer de aios kan aantonen (middels het portfolio) dat hij of zij al onderwijs heeft gevolgd of op een andere manier kennis en vaardigheden heeft opgedaan in de genoemde thema s. De opleider kan in overleg met de aios tot een vrijstelling besluiten. Communicatie (COSTA-VU) Beginfase van de opleiding Klinische onderwijskunde (Teach the Teacher) Middenfase van de opleiding Bij opleidingsvisitaties door de RGS (Registratiecommissie Geneeskundig Specialisten) is het disciplineoverstijgend onderwijs één van de vaste aandachtspunten. Onderwijsvorm en cursusopbouw Het leerproces van de aios staat centraal. Het onderwijs heeft een direct verband met de praktijk en speelt zo veel mogelijk in op de individuele leerbehoeften van de aios. De opzet van het cursusaanbod is gericht op een multidisciplinaire samenstelling van de groep en sluit aan op het instroomniveau van de aios. In de cursussen worden activerende leervormen gebruikt. Tijdens de cursus vindt naast kennisoverdracht door de docent, zelfstudie plaats aan de hand van leeropdrachten, reflectie en kennisuitwisseling in groepsverband. De aios krijgen opdrachten ter voorbereiding op de cursus. Toetsing Patiëntveiligheid Gezondheidsrecht & ethiek Toetsing is nog geen vast onderdeel van de cursussen maar kan er wel onderdeel van uitmaken. De aios dienen gedurende de gehele cursus aanwezig te zijn en actief deel te nemen. Na volledige deelname aan de cursus (inclusief voorbereiding en opdrachten) krijgt de aios een certificaat van deelname. Medisch management Eindfase van de opleiding Evaluatie en kwaliteitsborging Alle cursussen worden schriftelijk geëvalueerd. Ook is tijdens de cursus voldoende ruimte voor feedback van aios. Het programma wordt getoetst op effectiviteit en tevredenheid van zowel aios als opleiders. Duur en locatie De cursussen duren twee dagen met uitzondering van de vierdaagse COSTA-VU cursus, de GCPcursus en de Begeleide intervisie. Ze vinden over het algemeen plaats in het Klinisch Training Centrum (KTC) van VUmc en bij de VU. Cursussen op locatie bij een partnerinstelling behoort ook tot de mogelijkheden. Kosten en annulering Alle cursussen kosten 300,- per dag, met uitzondering van de Good Clinical Practice cursus en de Begeleide intervisie. De cursus Good Clinical Practice kost in totaal 695,-; Begeleide intervisie kost 650,- (8 bijeenkomsten à 2 uur). De aios kan de kosten declareren bij het ziekenhuis waar hij/zij op het moment van cursusdeelname de opleiding volgt. Aios die tijdens de cursus een opleiding bij VUmc volgen ontvangen geen factuur, de kosten worden rechtstreeks doorbelast aan de afdeling. Bij verhindering dient de aios zich door een collega te laten vervangen en deze mutatie schriftelijk aan VUmc Academie door te geven. Annuleren kan per mail tot een maand voor aanvang van de cursus. Bij annulering tot deze datum wordt E 35,- aan administratiekosten in rekening gebracht. Na deze datum volgt een factuur voor het volledige inschrijfgeld. Inschrijving Op de website staat alle informatie over het volledige cursusaanbod. U kunt zich digitaal inschrijven. Na inschrijving volgt een bevestiging en een aantal weken voor aanvang van de cursus ontvangt u inhoudelijke informatie en instructie voor deelname. Organisatie en inlichtingen Alle cursussen vinden plaats onder auspiciën van het Instituut voor Onderwijs en Opleiden van VUmc. De logistieke aspecten worden verzorgd door de VUmc Academie. Voor inlichtingen kunt u contact op nemen met: Patricia van Meekeren telefoon: doo@vumc.nl 4 5

4 Patiëntveiligheid De dynamiek en complexiteit van de zorg maakt dat patiëntveiligheid een zeer grote en belangrijke rol inneemt. Het veiligheidsbewustzijn van de individuele zorgverleners schiet daarin soms tekort, met medische fouten als mogelijk gevolg. De maatschappij vraagt naast optimale zorg en compassie met de patiënt steeds meer om topkwaliteit. Dit maakt dat we ons steeds toetsbaarder moeten opstellen om zo optimale transparantie te kunnen bieden over de geleverde kwaliteit van zorg. Nog steeds wordt in de gezondheidszorg bij incidenten als gevolg van een fout te veel nadruk gelegd op de persoon die de fout heeft gemaakt. Het maken van een fout wordt dan gezien als een verwijtbare tekortkoming van een individu. Dit leidt er vaak toe dat dit individu bejegend wordt als onkundige of als dader wordt gestraft. In navolging van andere risicodragende organisaties zoals de luchtvaart en kerncentrales, kan ook in het zorgproces het menselijk handelen gezien worden als onderdeel van een systeem waarin menselijke fouten onvermijdbaar zijn. Het systeem moet daarom zo ontworpen zijn dat fouten ontdekt worden voordat ze leiden tot schade aan de patiënt, of anders zo goed mogelijk worden opgevangen. Zo komt de aandacht op het verbeteren van het proces in plaats van op het aanwijzen van een schuldige. Het leren en herkennen van fouten en het omgaan met risico s, zal tot structurele verbeteringen van de kwaliteit van zorg leiden, en daarmee een grotere patiëntveiligheid. VUmc en partnerziekenhuizen willen zichtbaar maken dat veiligheid er echt toe doet. Voor alle medewerkers geldt veilige zorg, altijd en overal. Dit vraagt een omslag in ons denken en handelen. Een leerproces dat ondersteuning vraagt om onder wisselende omstandigheden gezamenlijk oog te krijgen voor de eigen rol en onveilige situaties vroegtijdig te herkennen en bespreekbaar te maken. Aios spelen op de werkvloer een centrale rol in het primaire proces van zorgverlening. Juist voor de jongerejaars aios is het van groot belang dat ze in al hun competenties die van patiëntveiligheid zich eigen gemaakt hebben. Doelgroep De cursus is bestemd voor aios in de beginfase van de opleiding. Het aantal deelnemers is minimaal 15 en maximaal 20. Op aanvraag is de cursus toegankelijk voor anios. Doel De cursus patiëntveiligheid biedt een aanzet om oog te krijgen voor factoren die patiëntveiligheid beïnvloeden en de eigen verantwoordelijkheid van de aios op de werkvloer daarin te stimuleren. Zo kan vervolgens worden gewerkt aan het verbeteren van de zorg rond de patiënt door het inzetten van effectief gedrag. Verschillende algemene competenties (samenwerken, patiëntveilige communicatie) krijgen in deze cursus extra aandacht. Opzet Omdat er maximaal 20 deelnemers per cursus kunnen deelnemen, is er ruimte voor interactie en leren vanuit eigen ervaringen op de werkvloer. De cursus is over twee dagen verdeeld met een interval van ca. 8 weken, waarin de cursisten tussen de twee cursusdagen opdrachten in de praktijk uitwerken. Er zijn 3 vaste docenten betrokken bij de cursus. Voor een aantal programmaonderdelen leveren andere docenten vanuit hun specifieke expertise een bijdrage. 7

5 Eindtermen en leerdoelen De aios: begrijpt de rollen die Human Factor Engineering, veiligheidscultuur en hiërarchie in werkrelaties spelen bij het ontstaan van incidenten in de patiëntenzorg. heeft kennis over systeemdenken in relatie tot patiëntveiligheid en de meest gebruikte analysemethoden en kan die toepassen op incidentmeldingen uit de eigen werkomgeving. kent de begrippen prospectieve risicoanalyse en risicomanagement en kan deze toepassen bij bijvoorbeeld het voorschrijven van medicatie en het gebruik maken van medische techniek. kan de relatie uitleggen tussen patiëntveiligheid en juridische aspecten die spelen bij het werken in de gezondheidszorg alsmede de consequenties daarvan voor het eigen handelen. kan toelichten wat in een multidisciplinaire setting bijdraagt aan een veilige werkomgeving en wat de eigen rol daarin is, waardoor fouten bespreekbaar worden. kan reflecteren op eigen communicatief gedrag en benoemen wat bijdraagt aan effectieve communicatie over incidenten in de eigen werkomgeving. is zich bewust van de rol van de patiënt bij patiëntveiligheid en bevordert diens bijdrage. erkent het belang van het leveren van een bijdrage aan open communicatie met de patiënt nadat zich een incident heeft voorgedaan. kent de principes van een veilige samenwerking binnen teams en de eigen competenties die daar voor nodig zijn. Cursuscommissie en docenten: Prof. dr. Bart Bijnen, chirurg - programmaleider Dr. Peter Veerman, anesthesioloog Inge van Noord, MSc, gezondheidswetenschapper en onderzoeker patiëntveiligheid Gastsprekers voor specifieke onderdelen o.a.: Dr. Noortje Swart of dr. Agnes Veldkamp, ziekenhuisapothekers Mr. dr. Brenda Frederiks of mr. Adriënne Tingen, juristen Prof. dr. Ruud Verdaasdonk, hoogleraar fysica en medische technologie Fred Bleeker, luchtvaartdeskundige en team resource management (TRM) trainer Cursusdata in januari en 4 maart 21 januari en 11 maart 28 januari en 19 maart 16 september en 11 november 23 september en 18 november 25 september en 20 november Globale opzet van het nieuwe cursusprogramma De volgende onderwerpen komen in de cursus aan de orde: begripsbepaling en huidige (inter-) nationale situatie met betrekking tot het thema patiëntveiligheid, human factors als belangrijkste bron voor het leren van fouten en incidenten, juridische aspecten die van belang zijn bij incidenten in de zorg en disclosure, medicatieveiligheid, methoden voor analyse van incidenten en processen, vaardigheidstraining in het intercollegiaal en interdisciplinair veilig communiceren over incidenten en veilig samenwerken in teams. Voorbereiding en toetsing Toetsing en feedback worden gebruikt om de aios bewust te maken van zijn of haar leerproces. Bij voldoende participatie tijdens de cursus, krijgt de aios een certificaat. Aan de opleider en de aios zelf blijft vervolgens de verantwoordelijkheid de verdere ontwikkeling op het gebied van patiëntveiligheid vorm en inhoud te geven. Leerzaam, interactief en een eye-opener voor bepaalde zaken 8 9

6 COSTA-VU (COmplexe Situatie Training Arts assistenten VUmc) Ziekenhuizen zijn dynamische, maar complexe bedrijven. Het werk speelt zich af binnen een context van ingrijpende omstandigheden, oplopende emoties en conflicterende belangen. Complexe situaties zijn vaak eerder regel dan uitzondering. Aios vervullen een spilfunctie in ziekenhuizen. Adequaat gereedschap hoe om te gaan met dit soort situaties is voor hen dan ook cruciaal, en draagt in belangrijke mate bij aan de door hen geleverde kwaliteit van zorg, de mate waarin zij zich kunnen ontwikkelen en hun werkplezier. Behalve medisch inhoudelijke vaardigheden zijn het vooral communicatieve en andere persoonlijke vaardigheden die dit succes bepalen. COSTA-VU is de enige meerdaagse cursus binnen een academische setting die deze niet medisch inhoudelijke vaardigheden traint onder begeleiding van een multidisciplinair team, bestaande uit zowel medisch specialisten als medisch psychologen. Doelgroep De cursus is bestemd voor de aios vanaf het tweede jaar van de opleiding. Het aantal deelnemers is minimaal 12 en maximaal 20. Doel Het vergroten van de communicatieve vaardigheden en persoonlijke effectiviteit in complexe situaties in het ziekenhuis. We richten ons hierbij niet alleen op contacten met patiënten, maar ook met collega s, bazen, paramedici en andere ziekenhuismedewerkers. Verschillende competenties zoals communicatie, samenwerken, reflectie en professionaliteit komen in deze cursus aan bod. Opzet De cursus bestaat uit vier dagen, twee startdagen en twee terugkomdagen na respectievelijk 1 en 3 maanden. Ons doel is de deelnemers zoveel mogelijk met casuïstiek uit de eigen praktijk te laten werken, om de relevantie, motivatie en leeropbrengst te optimaliseren. De cursus maakt veel gebruik van empirische leermethoden, bestaande uit rollenspellen met gekwalificeerde acteurs, videoanalyse en intervisievormen. Ook worden gevalideerde vragenlijsten ingevuld om de deelnemers meer inzicht te geven in de eigen communicatiestijl. De cursus biedt de unieke mogelijkheid om praktijksituaties te oefenen in een experimentele omgeving, en hierbij verschillende technieken uit te proberen. Observatie en feedback door de acteurs, de trainers en de groep staan hierbij garant voor een maximaal leereffect. Ter ondersteuning wordt een aantal theoretische modellen en kaders gepresenteerd, onder andere op het gebied van slecht nieuws, omgang met conflicten en emoties, het doorbreken van lastige interactiepatronen en onderhandelen. Cursusprogramma Het cursusprogramma bestaat afwisselend uit theoriepresentaties en (video)demonstraties, veel oefenmomenten met behulp van rollenspellen en intervisie in subgroepen, en plenaire momenten waarin leerervaringen worden uitgewisseld. Dag 1 focust op inventarisatie en analyse van de verschillende complexe situaties, dag 2 op emoties en conflicten, dag 3 op communicatiestijlen en dag 4 op persoonlijke effectiviteit, doelen en onderhandelen. In gezamenlijk overleg wordt steeds aan de hand van de leerbehoeften van de groep vastgesteld welke specifieke thema s aan bod zullen komen. De cursus is intensief vanwege de vereiste 11

7 actieve inzet van de deelnemers en de persoonlijke thema s die aan bod kunnen komen. Uiteraard is al het ingebrachte materiaal en het besprokene vertrouwelijk. Dr. M.C. Visser, neurologie Dr O. Visser, hematologie Drs. O.J. de Vries, interne geneeskunde, vice-progammaleider Voorbereiding en toetsing Toetsing in de vorm van feedback wordt gebruikt om de aios bewust te maken van zijn of haar leerproces. Bij voldoende participatie tijdens de cursus ontvangt de aios een certificaat voor het portfolio. Aan de opleider en de aios zelf blijft vervolgens de verantwoordelijkheid om de verdere ontwikkeling op het gebied van communicatie en persoonlijke effectiviteit vorm te geven. Daarnaast is een initiatief opgezet dat aios de mogelijkheid biedt om aansluitend aan COSTA-VU intervisiegroepen te vormen. Voor meer gedetailleerde informatie over dit onderwerp, zie het onderdeel begeleide intervisie op pagina 27. Cursuscommissie Drs. A. Bakker, instituut voor onderwijs en opleiden Dr. A.D. Boenink, psychiatrisch consultatieve dienst Prof. dr. H.J. Bonjer, heelkunde Dr. E.H. Collette, medische psychologie Drs. L. van Elswijk, instituut voor onderwijs en opleiden Prof. dr. A.R.J. Girbes, intensive care volwassenen Dr. K.J. Hartemink, heelkunde Drs. H.M. Heller, psychiatrisch consultatieve dienst Drs. H.M.A. Hofstee, interne geneeskunde Prof. dr. P.C. Huijgens, hematologie Prof. dr. M.H.H. Kramer, interne geneeskunde Prof. dr. C.H. Polman, neurologie Trainers Drs. K.J. Nauta, psychiatrie, programmaleider Drs. L. Both, medische psychologie Drs. N.D. Ehrlich, medische psychologie Drs. S. Greuters, anesthesiologie Drs. M. Houniet de Gier, medische psychologie Dr. M. van der Kuip, kindergeneeskunde Dr. T.J. Postma, neurologie Prof. dr. H.M.W. Verheul, medische oncologie Cursusdata en 25 februari, 31 maart en 28 april 7 en 8 april, 12 mei en 16 juni 8, 9 en 29 september, 27 oktober 13 en 14 oktober, 10 november en 12 januari 2015 Eindtermen en leerdoelen De aios: heeft inzicht in onderliggende factoren en dynamiek van complexe situaties in het ziekenhuis. is in staat om gedrag en emoties van anderen waar te nemen en te interpreteren en hierbij aan te sluiten met effectieve communicatie. is in staat specifieke gespreksinterventies op het juiste moment adequaat toe te passen. kan verschillende gesprekstechnieken toepassen in bijzondere situaties zoals het geven van slecht nieuws of het bespreken van een medische fout. is in staat om in acute situaties en onder druk effectief te communiceren. is in staat om intercollegiale communicatie effectief te laten verlopen. heeft inzicht in de sterke kanten en valkuilen op het gebied van de eigen communicatiestijl, zowel verbaal als non-verbaal. heeft inzicht in de mogelijkheden om communicatieprocessen te doorbreken door te variëren in stijl. is in staat te reflecteren op zijn eigen positie en belangen in complexe situaties en aan de hand daarvan een effectieve strategie te bepalen. is in staat om verschillende onderhandeltechnieken in complexe situaties toe te passen. 12

8 Teach the Teacher haar leerproces. Bij voldoende participatie tijdens Eindtermen en leerdoelen de cursus volgt een certificaat om op te nemen in De aios: Klinische onderwijskunde gaat om onderwijs En kent de aios: het portfolio. Opleider en aios zelf zijn gezamen- heeft inzicht in het leren van volwassenen, in relatie met patiëntenzorg. De scholing in de basisprincipes van het leren van volwassenen lijk verantwoordelijk voor de vorm geving van de m.n. hoe studenten als professionals (kun- de klinische onderwijskunde voor aios is de basisprincipes van toetsing en enkele verdere ontwikkeling van de klinische onderwijs- nen) leren in de kliniek als werkomgeving. tweeledig. Enerzijds is deze gericht op het toetsvormen kunde. past deze inzichten adequaat toe in een bereiken van de benodigde kennis en kritische analyse van de opleidingssituatie vaardigheden om effectief onderwijs te kunnen Opzet Cursuscommissie en docenten in het eigen ziekenhuis. geven en anderzijds om de eigen opleiding in De cursus biedt inzicht in de leerprocessen bij Drs. I.B. Meyer, programmaleider Teach the herkent de diversiteit in en individuele samenspraak met de opleiders effectief en volwassenen, waardoor korte onderwijsmomen- Teacher, psycholoog-trainer, programmaleider leerbehoeften van studenten. efficiënt vorm te geven. ten effectiever en efficiënter benut worden. Een Drs. N.M.M. Asselbergs, oogarts stelt goede leerdoelen. groot deel van de cursus is gewijd aan het oefe- Drs. R.van Beek anesthesioloog identificeert en benut situaties in de Arts-assistenten in opleiding tot specialist nen in lesgeven en het geven en ontvangen van Drs. L. van Elswijk, psycholoog-trainer patiëntenzorg als leersituatie. hebben een belangrijke rol in het opleiden van feedback. Tijdens de twee dagen wordt er zoveel Dr. A.J. Greven, KNO-arts voert een op leren gerichte dialoog, zowel coassistenten. Bovendien zijn zij vaak de toekom- mogelijk interactief gewerkt. Naast plenaire Drs. J.C.G. Jacobs, arts-onderwijskundige één-op-één als in een groep. stige leden van een opleidingsgroep. Daarom is onderdelen zijn er sessies in kleine groepen, Drs. A. Oudshoorn, gezondheids- kiest binnen de beperkte tijdsmarges het ontwikkelen van onderwijsvaardigheden van gericht op het onderwijsproces, dus niet op wetenschapper-trainer adequate onderwijsactiviteiten/werk- wezenlijk belang. Het doorgeven van het medisch inhoud. Dr. K. Prince, huisarts vormen en voert deze adequaat uit. vak aan anderen gaat erom hen te helpen hun Tevens krijgt de aios meer inzicht in het eigen Dr. P. Teunissen, aios gynaecologie / presenteert informatie duidelijk en legt leerbehoeften en ontwikkelrichting vast te stellen. leerproces en leert hoe dit toe te passen voor onderwijskundige complexe begrippen duidelijk uit. Daarnaast gaat het om het geven van opbouwen- het verbeteren van de eigen opleiding. Drs. R. Venekamp, arts-trainer geeft adequate vaardigheidstraining. de feedback en het toepassen van de leerproces- De cursus wordt op twee aaneengesloten dagen geeft effectieve feedback. sen bij volwassenen. Tevens bevordert scholing gegeven door een gedragsdeskundige en een Cursusdata in de eerste helft van 2014 toetst het functioneren van studenten op in klinische onderwijskunde en het uitvoeren clinicus met onderwijsexpertise. 3 en 4 februari de verschillende competenties op van onderwijstaken ook het bereiken van 24 en 25 maart adequate wijze. competenties op andere gebieden (samen- Cursusprogramma 8 en 9 mei herkent problemen van of met coassisten- werking, communicatie, organisatie, De volgende onderwerpen komen gedurende de 23 en 24 juni ten tijdig en verwijst hierbij zonodig door. professionaliteit). twee dagen aan de orde in interactieve sessies: is zich bewust van de betekenis van het korte onderwijsmomenten De data voor het najaar zijn vanaf februari optreden als rolmodel en handelt daar ook Doelgroep geven en ontvangen van feedback 2014 te vinden op internet: naar. De cursus is bestemd voor aios. Het aantal het belang van het omschrijven van leerdoelen is enthousiast en gemotiveerd voor deelnemers per cursus is minimaal 8 en toetsing en beoordeling (waaronder de korte onderwijs in de klinische setting en het maximaal 12. praktijkbeoordeling) stimuleren van leren van studenten daarin. vaardigheden onderwijs kan en wil feedback krijgen op het eigen Doel functioneren in een onderwijsrol. Na afloop van de cursus kan de aios: Voorbereiding en toetsing heeft zelfvertrouwen in de rol als docent leerdoelen opstellen Voor aanvang van de cursus ontvangen deelne- en kan omgaan met kritische vragen van feedback geven en ontvangen Korte Praktijk Beoordelingen uitvoeren een vaardigheidstraining geven de Pendelton regels voor feedback mers enkele huiswerkopdrachten en een deel van het lesmateriaal, zodat zij zich goed kunnen voorbereiden. Toetsing in de vorm van feedback wordt gebruikt om de aios bewust te maken van zijn of Een prima cursus voor aios in de middelste fase van de opleiding studenten. gaat integer om met vertrouwelijke informatie over en van studenten

9 Gezondheidsrecht & Ethiek Een goede dokter heeft meer in huis dan alleen medische kennis en kunde. Ook juridische en ethische kennis is van belang in de geneeskunde. Zeker in de huidige tijd speelt dit een belangrijke rol. Denk aan de komst van het EPD, de grenzen van het beroepsgeheim van artsen en de verantwoordelijkheden van een arts (in opleiding). Bovendien is de tendens in wet- en regelgeving dat patiënten steeds meer rechten krijgen tegenover plichten van artsen. Het doel van de huidige wet- en regelgeving is het bereiken van een gelijkwaardige arts-patiënt relatie. Een neveneffect is dat de patiënt steeds mondiger en veeleisender wordt. Deze ontwikkeling vraagt om goede morele en juridische vorming van studenten (Oosterhout & Dekker, 2007). Artsen hebben in de praktijk ook regelmatig te maken met juridische en/of ethische dilemma s. Dit kunnen de grotere thema s betreffen zoals informed consent, wilsbekwaamheid, euthanasie en abortus, maar ook dagelijkse situaties zijn moreel en juridisch geladen. Hoe praat je bijvoorbeeld over patiënten met collega s? Hoe ver reikt je beroepsgeheim binnen maar ook buiten het ziekenhuis? Hoe ga je om met patiënten die zich niet houden aan de gemaakte afspraken (medicatie niet opvolgen)? En wat doe je als een patiënt een klacht tegen je indient? Een arts kan allereerst terugvallen op juridische kaders, maar binnen deze kaders bestaat ruimte voor afweging. Denk daarbij aan begrippen als goed hulpverlenerschap, ernstig nadeel en conflict van plichten. Het is de taak van een goede hulpverlener om zijn overwegingen zorgvuldig te kunnen verantwoorden. Op deze momenten is ook ethische reflectie van belang en zal de arts zorgvuldig de verschillende normen en waarden die in het geding zijn tegen elkaar af moeten wegen. Zij kan daarbij terugvallen op het juridische kader: wat mag wel, wat mag niet, en wat zijn de grenzen van haar handelen? Beide vakgebieden bieden normatieve kaders en methoden voor reflectie en argumentatie gericht op het maken van afwegingen in lastige situaties. In deze cursus is het de bedoeling dat aios zich verder bekwamen in het denken en communiceren over juridische en ethische aspecten van de zorg in relatie tot de patiënt. Doelgroep Deze cursus is bestemd voor aios in de eindfase van hun opleiding. Het aantal deelnemers is maximaal 20. Doel De algemene doelstelling van deze onderwijsvorm is verdieping van de kennis en vaardigheden die deelnemers hebben opgedaan over gezondheidsrecht en ethiek in hun basisopleiding. Daartoe wordt theoretische en praktische scholing in de omgang met juridische en ethische vraagstukken aangeboden. We integreren recht en ethiek, omdat ervaringen met klinische besprekingen uitwijzen dat de juridische aspecten een integraal en essentieel deel uitmaken van een ethische casusbespreking. Omgekeerd geldt ook dat een juridische vraag diverse ethische elementen in zich heeft. Het recht geeft lang niet altijd een pasklaar antwoord. De casusbesprekingen worden daarom niet strikt beperkt tot medisch-juridische en medisch-ethische aspecten. De algemene doelstellingen kunnen gedifferentieerd worden naar kennis, vaardig heden en attitude: 17

10 Kennis: bevorderen van de kennis over juridi- Cursusprogramma sche en ethische aspecten in de gezondheids- Kennisoverdracht door middel van presentaties Eindtermen en leerdoelen Ethische aspecten van de gezondheids- zorg (juridische en ethische uitgangspunten, over thema s als arts-patiënt relatie, tuchtrecht, zorg en van de medische beroep s- wetgeving, richtlijnen (o.a. de KNMG-richt- informed consent en dossiers van docenten Juridische aspecten van de gezondheids- uitoefening lijnen), jurisprudentie en (maatschappelijk gezondheidsrecht en ethiek worden afgewisseld zorg en van de medische beroeps- aanvaarde) normen en waarden. met activerende werkvormen en een bezoek aan uitoefening De aios: Vaardigheden: Bevorderen van het herkennen, het tuchtcollege. Er is voldoende ruimte voor geeft blijk van gevoel voor uiteenlopende expliciteren en analyseren van juridische en intensieve bespreking van eigen casuïstiek in De aios: morele opvattingen en respect voor ethische vraagstukken. subgroepen. kan omgaan met juridische aspecten van andere meningen en opvattingen. Attitude: Bijdragen aan het creëren van morele het systeem van de gezondheidszorg. (her)kent ethische aspecten die bij sensibiliteit en een open, kritische en Voorbereiding en toetsing heeft inzicht in de betekenis van medische beslissingen in het geding zijn reflexieve houding. De aios bereidt zelf twee casussen voor gezondheidsrecht voor de uitvoering en is in staat morele vragen die in het gebaseerd op eigen ervaringen en passend bij van zijn dagelijkse werkzaamheden. medisch handelen ontstaan te analyseren. Opzet de thema s die respectievelijk op dag 1 en dag 2 handelt met in achtneming van het is in staat de eigen morele standpunten De cursusdagen zijn voornamelijk praktijkgestuurd centraal staan. Bij voldoende participatie tijdens medisch beroepsgeheim. met argumenten te verduidelijken en en gericht op het herkennen, expliciteren en de cursus en het voldoen aan de voorbereidings- beschikt over kennis en inzicht op tegenover patiënten en collegae te analyseren van juridische en ethische vraag- eisen volgt een certificaat dat opgenomen kan hoofdlijnen met betrekking tot: verantwoorden. stukken en het creëren van een open, kritische en worden in het portfolio. Aan de opleider en de - grondslagen en beginselen van het beschikt over kennis met betrekking tot: reflexieve houding. De bespreking van casuïstiek aios zelf blijft vervolgens de verantwoordelijkheid gezondheidsrecht. - algemene vragen met betrekking tot uit de eigen medische praktijk staat centraal. de verdere ontwikkeling op het gebied van - juridische aspecten van de arts- ethiek: wat is een moreel probleem, Een actieve deelname aan de casusbesprekingen gezondheidsrecht & ethiek vorm en inhoud patiëntrelatie (algemeen en in bijzondere ethiek en rationaliteit, ethiek en inter- is cruciaal voor het oefenen van de beoogde te geven. situaties) en de verhouding tussen de culturalisatie, de verhouding tussen competenties. belangen van de patiënt en die van ethiek en recht. Cursuscommissie en docenten anderen. - de invloed van wetenschappelijke De onderwerpen die aan de orde komen zijn juri- Mr. dr. Brenda Frederiks, gezondheidsrecht, - juridische vraagstukken rond begin en ontwikkelingen op normen en waarden. dische en ethische vraagstukken die binnen het afdeling sociale geneeskunde VUmc (contact- eind van leven. - de in Nederland meest voorkomende ziekenhuis als probleem leven, dus niet louter persoon recht) - het omgaan met klachten en fouten. medisch ethische opvattingen. academische kwesties. Voor een groot deel wordt Drs. Y. Voskes, medische ethiek, afdeling - behandelingsvraagstukken in alle levens- gewerkt met de casuïstiek die de deelnemers metamedica VUmc (contactpersoon ethiek) fasen: wel of niet behandelen, zin van voorafgaand aan de cursusdagen hebben Mr. dr. Vivianne Dörenberg, gezondheidsrecht, behandelen, soort behandeling of zorg, i ngestuurd. De lezingen door deskundige afdeling sociale geneeskunde VUmc het moeten maken van keuzes (schaars- docenten (ethici en juristen) zijn relatief kort. Mr. Anke Janssen, gezondheidsrecht, IOP/VUmc te) ethiek en medisch wetenschappelijk Mr. Joke Smink, gezondheidsrecht, IOP/VUmc onderzoek. Deelnemers krijgen een werkwijze aangereikt Drs. Margreet Stolper, medische ethiek, waarmee ze juridische en ethische kwesties afdeling metamedica VUmc kunnen benaderen. Door thema s aan relevante Prof. dr. Guy Widdershoven, medische ethiek, juridische en ethische literatuur te koppelen afdeling metamedica VUmc wordt diepgang bereikt. De deelnemers oefenen met het toepassen van kennis op casuïstiek. Daarnaast is er veel ruimte voor het uitwisselen van ervaringen en om te leren van andere deelnemers. Op de 1e dag van de cursus brengen de cursisten een bezoek aan het Regionaal Tucht- Cursusdata in februari en 1 april 13 mei en 3 juni 7 en 28 oktober Nu heb ik een handvat voor reflectie op ethische zaken college Amsterdam

11 Medisch management Elke medisch specialist ervaart dagelijks aan den lijve hoeveel invloed de organisatie van het ziekenhuis heeft op de efficiency en effectiviteit van de behandeling. Dat geldt voor de samenwerking tussen c ollega s en de samenwerking met andere disciplines, voor de snelheid waarmee de patiënt geholpen wordt, voor de risico s op fouten. Maar ook voor de mate waarin geld sturend is voor de wijze waarop de zorg wordt geleverd en nog vele andere zaken. Het is daarom ook een onvervreemdbaar deel van het vak dat een medisch specialist bijdraagt aan de optimalisatie van de omstandigheden waarbinnen de patiëntenzorg plaatsvindt. Dat vereist inzicht in de manier waarop de medisch specialistische zorg gefinancierd en georganiseerd wordt. En het vereist de vaardigheid om daar invloed op uit te oefenen. Aios zullen deze vaardigheden ontwikkelen in de praktijk, tijdens hun opleiding en nog lang daarna. Deze cursus biedt hierbij ondersteuning. Doelgroep Deze cursus is bestemd voor aios in de eindfase van hun opleiding. Het aantal deelnemers is minimaal 12 en maximaal 18. Doel Deze cursus biedt aios inzicht in hoe zij hun verantwoordelijkheid op bovengenoemde niveaus kunnen waarmaken. Dat gebeurt met behulp van presentaties door docenten met veel praktijkervaring op deze terreinen, ruimte voor vragen, discussie en eigen leerdoelen. Daar waar mogelijk wordt naast kennisoverdracht ook aandacht besteed aan het ontwikkelen van de competenties die bij het uitvoeren van managementtaken aan de orde zijn. Opzet De cursus bestaat uit 2 cursusdagen. Alle deel nemers ontvangen voor aanvang van de cursus een huiswerkopdracht, die voorafgaand aan de cursus gemaakt moet zijn. Tijdens de cursus ontvangen zij één of meer boeken en het cursusmateriaal. Cursusprogramma De cursus wordt gegeven met afwisselend interactieve plenaire en kleinschalige onderwijsvormen gedurende de 2 dagen. De onderwerpen die in de cursus aan bod komen zijn strategisch beleid van ziekenhuizen, financieel-economische besturing van ziekenhuizen, rol en positie van medisch specialisten, kwaliteit van de vakgroep en ondernemings plan van vakgroep en afdeling. Voorbereiding en toetsing Toetsing in de vorm van feedback wordt gebruikt om de aios bewust te maken van zijn of haar leerproces. Bij voldoende participatie tijdens de cursus en het voldoen aan de opdrachten volgt een certificaat voor het portfolio. Aan de opleider en de aios zelf blijft vervolgens de verantwoordelijkheid de verdere ontwikkeling op het gebied van managementvaardigheden vorm en inhoud te geven. Cursuscommissie en docenten Deze cursus is ontwikkeld door de Academie van Medisch Specialisten; een samenwerkingsverband tussen de Orde van Medisch Specialisten, de VVAA en het Instituut Beleid en Management Gezondheidszorg van de Erasmus Universiteit Rotterdam. VUmc heeft meegewerkt aan de 21

12 verdere integratie van de cursus in de opleiding tot medisch specialist. Opleiders en gastsprekers zullen op specifieke onderdelen worden ingezet. Programmaleider is drs. Jolande Verhulst. Cursusdata in en 25 maart 10 en 17 september 4 en 11 november 21 en 28 november Veel interactie, gericht op behoefte van de groep Eindtermen en leerdoelen De aios: weten na afloop hoe zij moeten handelen binnen de context van de organisatie en het beleidsproces van het ziekenhuis en haar omgeving, om tot een zo optimaal mogelijke inrichting van hun eigen patiëntenzorg te komen. Subdoelen: weten aan welke eisen een goed functionerende vakgroep c.q. maatschap moet voldoen, kunnen een inschatting maken van hun eigen invloed daarop en weten waar ze op moeten letten bij sollicitaties. weten aan welke eisen het kwaliteitsbeleid van een vakgroep of maatschap c.q. afdeling moet voldoen en zijn in staat verbeterprojecten te ontwerpen. zijn in staat om de structuur en het functioneren van het ziekenhuis te beschrijven en kunnen een gefundeerd oordeel formuleren over de rol en positie van de medisch specialist daarin. zijn in staat om de voornaamste kenmerken en de achtergronden van de beleidscyclus van het ziekenhuis te beschrijven en kunnen beschrijven hoe het beleid van de vakgroep c.q. maatschap binnen deze context kan worden vormgegeven. zijn in staat de voornaamste aspecten en achtergronden van het overheidsbeleid ten aanzien van de (ziekenhuis)zorg te beschrijven, inclusief organisatie en financiering, en zijn in staat een inschatting te maken van de consequenties voor de patiëntenzorg. 22

13 Good clinical practice Algemene introductiecursus mensgebonden onderzoek Het uitvoeren van klinisch wetenschappelijk onderzoek is onderhevig aan wet- en regelgeving. De Nederlandse wetgever stelt hoge eisen aan onderzoekers. Binnen de umc s maar ook vanuit de algemene ziekenhuizen zijn steeds meer disciplines betrokken bij de uitvoering van mensgebonden onderzoek. Van een klinisch onderzoeker wordt verwacht dat hij/zij expert is op het gebied van onderzoek, maar ook over kennis beschikt over de geldende wet- en regelgeving en internationale richtlijnen. Ook moet de klinisch onderzoeker weten hoe afspraken gemaakt worden om het onderzoek uit te voeren met belangrijke stakeholders, waaronder medische centra, ondersteunende afdelingen en de farmaceutische industrie. Doelgroep Deze cursus is bestemd voor aios die gedurende de opleiding betrokken zijn bij klinisch wetenschappelijk onderzoek, maar zelf geen klinisch wetenschappelijk onderzoek initiëren. Het aantal deelnemers per cursus is minimaal 12 en maximaal 20. Opzet De cursus is geen onderdeel van het verplicht gestelde disciplineoverstijgend onderwijs maar wordt extra aangeboden aan aios die een introductiecursus mensgebonden onderzoek willen volgen. De cursus is een algemene introductiecursus en wordt afgesloten met een elektronisch GCP-examen dat in een extra dagdeel wordt afgenomen. De cursus biedt een goede voorbereiding op de verplichte vierdaagse BROK-cursus die voor junior klinisch onderzoekers in alle umc s verplicht is. Cursusprogramma Tijdens de tweedaagse introductiecursus komen de volgende aspecten aan bod: Algemene regelgeving mensgebonden onderzoek regelgeving mensgebonden onderzoek (ICH/ GCP) en Nederlandse wetgeving taken en bevoegdheden bij ondersteuning van klinisch wetenschappelijk onderzoek uitvoeren administratieve taken binnen de verschillende fases van het onderzoek participeren in fase I, II, III en IV onderzoek in- en exclusieprocedures visites tijdens het onderzoek en opvolging van gemaakte afspraken opstellen van vragenlijsten voorbereiding en begeleiding van monitorvisites tijdens de uitvoering datamanagement en archivering van brondocumenten na afsluiting van onderzoek administratieve taken tijdens voorbereiding, uitvoering en afsluiting Metingen uitvoeren met betrekking tot een trial Kwaliteitszorg bij mensgebonden onderzoek monitoring: bewaken voortgang klinisch onderzoek door data monitoring en safety monitoring praktijk melden SAE s, SUSARS audits: quality assurance en quality control, audit procedures en reportage patiëntenzorg, nazorg: wat doe je na een AE METC Eindtermen en leerdoelen goedkeuring METC (Medisch Ethische Toetsings De aios: Commissie), DSMB, TOL heeft een verbeterd inzicht in eigen taakgebied binnen klinische research Wetenschappelijke integriteit en ethiek heeft verbeterde praktijkgerichte kennis nationale en internationale afspraken en opgedaan voor het ondersteunen van richtlijnen over wetenschappelijke integriteit wetenschappelijk onderzoek bij VUmc researchcodes weet juist te handelen volgens wet- en ethiek in mensgebonden onderzoek regelgeving binnen deelverantwoordelijkheid uitvoer klinisch wetenschappelijk Examen onderzoek De introductiecursus wordt afgesloten met weet hoe data en safety monitoring een good clinical practice examen. Degenen die moet worden uitgevoerd geslaagd zijn voor het examen ontvangen een is in staat juist te handelen bij het certificaat. Het good clinical practice examen organiseren van (multicenter-)onderzoek geldt als standaard bij VUmc voor onderzoeksondersteunend personeel. met patiënten en patiëntgegevens begrijpt de eisen voor het juist omgaan onderhevig aan klinisch wetenschappelijk Cursuscommissie en docenten onderzoek Drs. ing. J.M. Benit-Deekman, CRU-interne kan de relatie leggen tussen uitvoer geneeskunde VUmc, programmaleider van klinisch wetenschappelijk onderzoek P.M. Bet, apotheek en klinische farmacologie en veiligheid van patiënten en begrijpt VUmc de eisen voor het bewaken van patiëntveiligheid tijdens klinische studies Koos Burggraaf, CHDR Prof. dr. A.F. Cohen, CHDR weet hoe een auditplan wordt opgesteld Drs. K. Goverde, instituut ondersteuning heeft inzicht in auditprocedures patiëntenzorg VUmc kent de eisen voor een juiste auditrapportage Prof. dr. A.P Hollander, ombudsman VU J. Koudijs, METc VUmc kent de landelijke vereisten voor het juist Mr. B.J. Quaedvlieg, METc, VUmc uitvoeren van klinisch wetenschappelijk J. Roord-Kothman, UMC Utrecht onderzoek volgens de nationale en J. Stilma, Clinical Research Bureau VUmc internationale wet- en regelgeving, good I. Versteegden, afdeling hematologie VUmc clinical practice, good manufactoring Prof. dr. N. Westerhof, ombudsman VUmc practice, good laboratory practice, NIAZ, internationale richtlijnen Cursusdata 2014 is op de hoogte van de normen voor 26 juni en 30 juni wetenschappelijke integriteit en de examen 3 juli researchcode VUmc Ingewikkelde stof, maar duidelijk uitgelegd 24 25

14 Begeleide intervisie Vanaf 2011 is iedere medische vervolgopleiding verplicht om aios te scholen in de competenties van de CanMEDs, zowel de medisch inhoudelijke als de non technical skills. Bij intervisie werkt de aios aan de ontwikkeling van de competenties professionaliteit, communicatie en samen werking. Hoe kan de aios de eigen kwaliteiten optimaal inzetten in de uitoefening van het vak? Wat zijn de eigen valkuilen en hoe leert de aios daarmee om te gaan? Een aios die zich bewust is van eigen sterke en zwakke kanten, rationele en emotionele drijf veren, kan zich ontwikkelen en groeien in professionaliteit. Ook kan hierdoor de communicatie met collega s verbeteren, zowel binnen de eigen afdeling als daarbuiten. Veel aios vinden het prettig om met collega s over het werk te praten: over de leuke dingen en ook over wat moeilijk of vervelend is. Intervisie biedt de mogelijkheid om even afstand te nemen van de dagelijkse hectiek en dilemma s voor te leggen, steun te vinden en advies te vragen. Aios die COSTA-VU hebben gevolgd zullen elementen uit deze cursus herkennen. Doelgroep De intervisie is bestemd voor a(n)ios in alle fasen van de opleiding en wordt zowel intra- als interdisciplinair gegeven. Aios die COSTA-VU hebben gevolgd kunnen met collega s uit de eigen COSTA-VU-groep intervisie volgen. Let op: eerdere deelname aan COSTA-VU is niet nodig en geen voorwaarde voor deelname. Het aantal deelnemers per groep is 6-8. Doel De doelen van de intervisiebijeenkomsten zijn: bespreken en onderzoeken van eigen ervaringen in een veilige setting met collega-aios bewustwording van eigen kwaliteiten en valkuilen waardoor het inzicht in eigen functioneren wordt vergroot steun ondervinden door te ervaren dat anderen met vergelijkbare thema s worstelen balans houden tussen draaglast en draagkracht nieuwe inzichten verwerven in hoe het eigen handelen in de medische praktijk kan worden versterkt Werkwijze Tijdens de intervisie brengt iedere aios eigen praktijksituaties in. Hoe ervaart de aios de situatie? Waar zitten knelpunten? Wat wil de aios bereiken? Welke kwaliteiten kan de aios inzetten om de situatie positief te beïnvloeden? De ingebrachte situatie wordt vanuit verschillende invalshoeken bezien. Intervisie vraagt enige openheid van de deelnemers: alleen dan kunnen zaken die werkelijk een rol spelen in de eigen beroepsuitoefening aan de orde komen. Vertrouwelijkheid is daarom belangrijk bij intervisie: de besproken onderwerpen blijven binnen de groep. Iedere deelnemer beslist zelf wat hij/zij wel of niet met de groep wil delen. Een belangrijke voorwaarde om deel te kunnen nemen aan het groepsproces is dat de aios vrij gepland is van andere verantwoordelijkheden en piepervrij aanwezig kan zijn. Opzet Intervisie is geen onderdeel van het verplicht gestelde disciplineoverstijgend onderwijs maar wordt extracurriculair aangeboden. De intervisie beslaat 8 bijeenkomsten van 2 uur en heeft een frequentie van ca. één keer per maand. Begeleiding vindt plaats door een gekwalificeerde intervisiebegeleider/coach. Dit is een gedragswetenschapper of arts met supervisie/coachopleiding. De begeleider zorgt voor diepgang 27

15 in de discussie en zorgt ervoor dat adviezen worden afgestemd op de persoon en behoefte van de inbrenger. Er bestaan verschillende intervisiemethoden zoals de incidentmethode, de socratische methode of kernreflectie. De methode wordt naar behoefte en ervaring van de groep aangepast. Cursusprogramma Onderwerpen die gedurende de intervisiebijeenkomsten aan de orde komen hebben vaak betrekking op: werkdruk; balans werk-privé contact met patiënten samenwerking met verpleegkundigen, specialisten en collega-a(n)ios conflicten indrukwekkende situaties angst voor fouten afgrenzen van verantwoordelijkheid opleidingsperikelen toekomstplannen Voorbereiding en toetsing Met de deelnemers worden afspraken gemaakt over inbreng van casuïstiek. De intervisie wordt getoetst op inzet en aanwezigheid. Bij voldoende participatie volgt een certificaat dat kan worden opgenomen in het portfolio. Cursuscommissie en docenten: Mw. drs. J.J.S. van de Kreeke, medisch psycholoog, programmaleider Mw. dr. E.H. Collette, medisch psycholoog Tijd en ruimte om te reflecteren tussen de drukke spreekuren door Mw. drs. L. van Elswijk, stafmedewerker professionalisering Mw. drs. Houniet-de Gier, medisch psycholoog Drs. Klaas Nauta, psychiater Drs. Chris Rietmeijer, huisarts Mw. drs. Veronica Selleger, arts en onderwijskundige Mw. dr. Clarissa Vergunst, aios dermatologie Cursusdata 2014 Alle intervisiebijeenkomsten worden op aanvraag gegeven. A(n)ios kunnen zich individueel of als groep opgeven. Informatie Voor informatie kunt u contact opnemen met José van de Kreeke via intervisieaios@vumc.nl Eindtermen, leerdoelen, opbrengst De aios: kan van een concrete werksituatie aangeven: - wat zijn /haar gedachten, gevoelens en gedragingen in die situatie waren - welke normen waarden en /of vooroordelen een rol speelden - wat wel/niet goed ging - wat zijn/haar kwaliteiten en valkuilen zijn - hoe het werk hierdoor is beïnvloed kan zichzelf en anderen vragen stellen die leiden tot verdieping van inzicht kan de eigen werkwijze ter discussie stellen kan het effect van zijn/haar gedrag op anderen herkennen kan feedback vragen en geven kan aangeven hoe de eigen beroepsnormen zich verhouden tot de algemeen geldende normen kan eigen gedragspatronen herkennen herkent burn-outkenmerken 28

16 Programma DOO 2014 Januari Februari Maart April Mei Juni Juli Augustus September Oktober November December Jan Patiëntveiligheid cursus 1 cursus 2 cursus 3 cursus 4 cursus 5 cursus COSTA-VU cursus 1 cursus 2 cursus 3 cursus 4 24 & & , 9, & & Teach the Teacher cursus 1 cursus 2 cursus 3 cursus 4 3 & 4 24 & 25 8 & 9 23 & 24 cursusdata in het najaar zijn vanaf medio 2014 te vinden op: Gezondheidsrecht & Ethiek cursus 1 cursus 2 cursus & 28 Medisch Management cursus 1 cursus 2 cursus 3 cursus 4 18 & & 17 4 & & 28 Good clinical practice - introductiecursus cursus 1 26 & 30 3 (examen) Begeleide intervisie data op aanvraag, intervisieaios@vumc.nl 30 31

17 Redactie Werner Koster, Instituut voor onderwijs en opleiden, VUmc Grafische vormgeving designyard Fotografie Digidaan en Ad Boogaard (pagina 16) Druk DeltaHage VUmc Academie cursus- en congresorganisatie Patricia van Meekeren Postbus MB Amsterdam Telefoon: