Werkblad beschrijving interventie

Transcriptie

1 Werkblad beschrijving interventie PRIMA-methode Gebruik de handleiding bij dit werkblad of Contact NJi Contact RIVM Gert van den Berg Sandra van Dijk

2 Achtergrondgegevens Ontwikkelaar / licentiehouder van de interventie Naam: Adres: Plaats: Telefoon.: Fax: Website: (van de interventie) Contactpersoon Gezondheidsinstituut NIGZ De Bleek GV Woerden info@nigz.nl Vul hier de contactpersoon voor de interventie in, wanneer deze afwijkt van de ontwikkelaar of licentiehouder Naam: Adres: Plaats: Telefoon: Fax: Silvia de Ruiter / Zeina Dafesh De Bleek GV Woerden sderuiter@nigz.nl / zdafesh@nigz.nl / (NIGZ algemeen) Beschrijving: Dieuwke Schokker, TNO Wassenaarseweg AL Leiden dieuwke.schokker@tno.nl (Louk Peeters) Onderstaande in te vullen door Nederlands Jeugdinstituut /RIVM Documentatie voor de erkenningscommissie Aangekruiste documenten worden na de beoordeling geretourneerd. Deelcommissie Aankruisen welke deelcommissie de interventie zou moeten beoordelen. Documentnummer De volgende documentatie wordt in viervoud toegestuurd aan de erkenningscommissie: 1. Interventiebeschrijving x 2. Handleidingen PRIMA-methode (3x, voor begeleiders, basisscholen, training) x 3. Artikelen Nederlands en internationaal onderzoek (7 stuks) 4. Inzendformulier interventiebeschrijving 5. Deelcommissie I. jeugdzorg, psychosociale en pedagogische preventie Deelcommissie II. jeugdgezondheidszorg, preventie en gezondheidsbevordering Deelcommissie III. ontwikkelingsstimulering, onderwijsgerelateerde hulpverlening en jeugdwelzijn Deelcommissie IV preventie en gezondheidsbevordering voor volwassenen en ouderen Werkblad beschrijving interventie juni

3 Samenvatting Het is handig de samenvatting als laatste in te vullen. Gebruik voor de samenvatting als geheel maximaal 600 woorden. Beschrijf hoofddoel(en) of meest karakteristieke (sub)doelen van de interventie. Noem de doelgroep waarop de interventie direct gericht is. Beschrijf de structuur en de inhoud van de interventie. Geef aan of er een handleiding en ander materiaal is. Beschrijf concluderend de resultaten van Nederlands effectonderzoek, buitenlands effectonderzoek en procesevaluaties van de interventie in maximaal 200 woorden. Meld als er geen onderzoek is: Er zijn geen studies voorhanden. Doel Het doel van de PRIMA-methode is het verminderen en voorkomen van pestgedrag op basisscholen doordat scholen minimaal twee jaar worden ondersteund door een gecertificeerd begeleider bij het structureel invoeren van een effectief anti-pestbeleid. Doelgroep Primaire doelgroep van de interventie zijn leerlingen in het reguliere basisonderwijs. Secundaire doelgroep zijn de ouders van de leerlingen en intermediairen zijn de directie en de leerkrachten op de basisscholen. Aanpak De activiteiten vinden plaats op drie niveaus: Op schoolniveau, o.a. door het instellen van een Kernteam Pesten, het opstellen van een anti-pestbeleid en een schoolbrede ouderavond Op groepsniveau, o.a. door het afnemen van de PRIMA-Pestmeter bij leerlingen in groep 6, 7 en 8, het opstellen en regelmatig bespreken van regels over pesten in de groep en het volgen van een lessenserie Op individueel niveau maatregelen om pesten te stoppen, o.a. door een werkwijze bij het signaleren, onderzoeken en behandelen van pestincidenten Deze activiteiten worden structureel ingevoerd over een periode van twee jaar met begeleiding door een gecertificeerd PRIMA-begeleider. Materiaal Bij de PRIMA-methode horen een aantal handleidingen en materialen: *Handleiding voor basisscholen, *Handleiding voor begeleiders, *Handleiding voor de PRIMA-training, *Leerlingenboekje Pesten!?, *PRIMA-Pestmeter en sociogram, *Website: * helpdesk. Onderzoek Nederlands effectonderzoek In 2000/2001 is gerandomiseerd onderzoek gedaan naar anti-pestbeleid op basisscholen. Naar aanleiding van de korte termijn positieve resultaten van dit onderzoek onder 48 scholen, is de PRIMA-methode ontwikkeld. De PRIMA-methode is van 2005 tot 2007 onderzocht op effect en implementatie in een quasi-experimenteel onderzoek onder 49 scholen met in totaal 3557 leerlingen. De resultaten laten op zowel de interventie- als de controlescholen een duidelijke vermindering zien van het aantal leerlingen dat gepest wordt en het aantal leerlingen dat pest. De afname op controlescholen is waarschijnlijk veroorzaakt doordat deze scholen op eigen initiatief ook een aantal maatregelen hebben geïmplementeerd die ook onderdeel uitmaken van de PRIMA-methode. Buitenlands effectonderzoek Het effectonderzoek naar de Noorse methode waar PRIMA op is gebaseerd, werd in uitgevoerd door Dan Olweus. Ongeveer 2500 leerlingen van jaar deden mee aan het onderzoek. Door gebruik van de methode namen pestproblemen af met minimaal 50%, terwijl het sociale klimaat in de klassen verbeterde Procesevaluatie Van is de proef-implementatie van de PRIMAmethode uitgevoerd. Zowel leerkrachten als regionale begeleiders waren postief over de methode en de ontwikkelde materialen. Op basis van de resultaten van de proefimplementatie is besloten de PRIMA-methode beschikbaar te maken voor landelijke implementatie. Om dit te realiseren is het materiaal geactualiseerd en verbeterd op basis van de onderzoeksgegevens. Werkblad beschrijving interventie juni

4 Beschrijving voor erkenning op niveau I: theoretisch goed onderbouwd A. Interventiebeschrijving: probleem, doelgroep, doel, aanpak, materialen en uitvoering 1. Risico- of probleemomschrijving Geef aan wat het probleem of het risico is waarop de interventie zich richt. Beschrijf de aard, ernst, omvang en spreiding van het probleem, en de gevolgen bij niet ingrijpen. Als deze informatie er niet is, geef dat dan ook aan. Maximaal 400 woorden. Pesten in het basisonderwijs komt veel voor: uit Nederlands onderzoek blijkt dat 21 procent van de kinderen op basisscholen tenminste twee keer per maand slachtoffer van pesten is. Zo n 8 procent van de kinderen geeft aan tenminste twee keer per maand andere kinderen te pesten. (van Dorst et al, submitted) Uit een onderzoek in 40 Europese landen blijkt dat pesten onder kinderen en jongeren overal voorkomt (Craig et al, 2009). Volgens dit onderzoek worden Nederlandse jongens en meisjes op de basisschool even vaak gepest, maar zijn jongens vaker pesters dan meisjes (Dorsselaar, 2007). Pesten kan negatieve gevolgen hebben voor de gezondheid van kinderen: uit verschillende onderzoeken blijkt dat er een sterk verband is tussen gepest worden en een grote verscheidenheid aan psychosomatische klachten en depressie. Kinderen die gepest worden, hebben vaker gezondheidsklachten, zoals hoofdpijn, buikpijn, bedplassen en slaapproblemen dan kinderen die niet gepest worden (Williams et al, 1996; Fekkes et al, 2004), en hebben ze zes maal zo vaak een zware indicatie voor depressie (Fekkes et al, 2004). Een andere studie laat zien dat ook pesters hoog scoren op depressiviteit (Salmon et al, 1998). Kaltiala-Heino et al (2000) laten zien dat gepest worden samenhangt met bang zijn en depressiviteit en bij jongens met eetproblemen en dat zelf pesten samenhangt met excessief drinkgedrag en bij meisjes met eetproblemen. Olweus (1993, 1994) stelt dat pesten een onderdeel is van een meer algemeen anti-sociaal gedragspatroon: zo zijn jongens op de basisschool pestgedrag vertonen als jongvolwassenen vier keer zo vaak betrokken zijn bij criminele activiteiten en alcoholmisbruik vergeleken met niet-pestende jongens. 2. Doel van de interventie Uit een inventarisatie van Görts & Jonker (2001) bleek dat scholen behoefte hebben aan begeleiding bij de aanpak van pesten en dat zij pesten zien als een van de belangrijkste gezondheidsthema s. Uit een onderzoek, uitgevoerd door TNO Preventie en Gezondheid tussen 1999 en 2001, is gebleken dat een anti-pestbeleid effect kan hebben maar dat de continuering van het beleid gewenst is (Fekkes et al., 2005). Daarom heeft het NIGZ samen met TNO Kwaliteit van Leven (TNO KvL) het initiatief genomen om een landelijk anti-pestprogramma, de PRIMA-methode, te ontwikkelen. Deze methode is gebaseerd op het anti-pestprogramma van Dan Olweus. Dit Noorse programma is onder andere in Noorwegen, Canada, Finland en België ingevoerd en onderzocht op effectiviteit en implementeerbaarheid. Wat is het doel van de interventie? Beschrijf de einddoelen en Einddoel Het einddoel van de interventie is het voorkomen van pesten, het verminderen van Werkblad beschrijving interventie juni

5 eventuele sub- of voorwaardelijke doelen zo concreet mogelijk en bij voorkeur SMART (specifiek, meetbaar, acceptabel, realistisch en tijdgebonden). het aantal basisschoolleerlingen dat gepest wordt met minimaal 60% en het verminderen van het aantal basisschoolleerlingen dat pest met minimaal 50% na twee jaar werken met de PRIMA-methode. Voorwaardelijk doel De PRIMA-methode is erop gericht dat scholen minimaal twee jaar worden ondersteund door een gecertificeerd PRIMA-begeleider bij het structureel invoeren van een effectief anti-pestbeleid, waarmee het pesten op school vermindert, en kan worden voorkomen. 3. Doelgroep van de interventie Subdoelen Leerkrachten, ouders en andere bij de school betrokken volwassenen hebben kennis over en zijn zich bewust van pestgedrag. Leerkrachten, ouders en andere bij de school betrokken volwassenen zijn actief betrokken bij het veranderen van de situatie. De school heeft duidelijke regels tegen pesten en leeft deze consequent na. De school zorgt voor steun en bescherming van de slachtoffers van pesten. Wat is de einddoelgroep van de hier beschreven interventie? Noem ook een eventuele intermediaire doelgroep. Geef een zo precies mogelijke beschrijving van relevante kenmerken van de doelgroep waarop de interventie zich direct richt. 3.1 Voor wie is de interventie bedoeld? Primaire doelgroep: Leerlingen in het reguliere basisonderwijs in Nederland, N= (CBS, schooljaar 2007/2008) Secundaire doelgroep: Ouders van leerlingen in het reguliere basisonderwijs worden betrokken bij de PRI- MA-methode d.m.v. bijvoorbeeld voorlichting Intermediaire doelgroepen: Scholen: schoolbesturen en schooldirecties in het reguliere basisonderwijs N=6913 (CBS, schooljaar 2007/2008) besluiten of de school gaat werken met de PRIMA-methode Leerkrachten in het reguliere basisonderwijs in Nederland N= (CBS, regulier BO, 2007) kunnen de PRIMA-methode uitvoeren op school Overig schoolpersoneel in het reguliere basisonderwijs kan o.a. helpen bij het naleven van de schoolregels en de surveillance Regionale begeleiders van GGD en (N=29, en onderwijsbegeleidingsdiensten (N=26 aangesloten bij EDventure, daarnaast zijn er regionale adviesbureaus) zijn noodzakelijk voor het informeren van scholen en het ondersteunen van scholen bij de uitvoering van de PRIMA-methode Beschrijf indicatie- en contraindicatiecriteria indien van toepassing (indien van toepassing kunnen deze criteria vereist zijn voor erkenning; zie handleiding). Meld ook hoe de doelgroep wordt geselecteerd. Noem eventueel gebruikte selectieinstrumenten en vereiste scores. Geef aan of de interventie uitsluitend, mede of niet bedoeld is voor (specifieke) migrantengroepen en voor 3.2 Indicatie- en contra-indicatiecriteria De PRIMA-methode is ontwikkeld voor het reguliere basisonderwijs. De methode is niet getest bij scholen voor Speciaal Basisonderwijs (SBO) en voor Speciaal Onderwijs (SO). 3.3 Toepassing bij migranten Bij het Nederlandse effectonderzoek (beschreven bij onderdeel 10) is ook gekeken naar de effecten van de PRIMA-methode bij kinderen met verschillende etnische achtergronden. Hieruit bleek dat het effect van de PRIMA-methode niet verschillend Werkblad beschrijving interventie juni

6 welke. Geef ook aan of er speciale aanpassingen of voorzieningen voor deze groepen zijn. Meld indien niet bekend of niet van toepassing: De interventie is niet speciaal ontwikkeld voor migrantengroepen. is voor kinderen met een verschillende etnische achtergrond. Ook bleek het effect van de PRIMA-methode niet anders te zijn op witte dan op zwarte scholen. (van der Kraan et al, 2008) De interventie is niet speciaal ontwikkeld voor migrantengroepen. De methode heeft geen speciale faciliteiten (zoals vertaalde schriftelijke instructies of tolken) om migrantengroepen in het bijzonder te kunnen bedienen. Meld indien niet bekend of niet van toepassing: Het programma heeft geen speciale faciliteiten (zoals vertaalde schriftelijke instructies of tolken) om migrantengroepen in het bijzonder te kunnen bedienen. 4. Aanpak van de interventie Beschrijf de structuur en de opbouw van de interventie. Denk aan de gebruikelijke duur, indien van toepassing de frequentie en intensiteit van de contacten, de volgorde van de onderdelen, handelingen of stappen, en de setting waarin de interventie wordt uitgevoerd. Wat gebeurt er concreet bij de uitvoering? Beschrijf hoe de 4.1 Opzet van de interventie 1. Een basisschool die aan de slag wil met de PRIMA-methode wordt voor een periode van minimaal 2 jaar begeleid door een gecertificeerd PRIMA begeleider bij de invoering en implementatie van de methode. De gecertificeerd begeleider geeft 3 dagdelen training aan alle leerkrachten van de basisschool. De eerste trainingsbijeenkomst vindt voorafgaand aan de start van de implementatie plaats. 2. In een samenwerkingsovereenkomst en een invoeringsplan spreken de school en de regionaal begeleider af welke activiteiten wanneer worden uitgevoerd. De activiteiten in de eerste twee jaar zijn te verdelen over drie niveaus: Op schoolniveau: o Instellen van een Kernteam Pesten van 4 tot 6 personen (minimale samenstelling: directeur, intern begeleider, een bovenbouw- en een onderbouwleerkracht, evt. aangevuld met ouders of anderen), dat minimaal maandelijks overlegt om voortgang en knelpunten te bespreken o Een schoolbrede Gedragscode met daarin o.a. schoolregels tegen pesten en taken en verantwoordelijkheden van alle betrokkenen op en om school o Een surveillanceplan: toezicht tijdens pauzes / overblijven o Organisatie van een ouderavond Op groepsniveau: o De PRIMA-Pestmeter en het sociogram bij leerlingen in groep 6, 7 en 8 o Regels over pesten in de groep opstellen en regelmatig bespreken o Lessenserie voor groep 6, 7 en 8 o Organiseren van een ouderavond op groepsniveau (optioneel) Op individueel niveau: o Gesprekken van leerkracht met de betrokken leerlingen en met hun ouders bij een pestincident, aan de hand van protocollen o Protocollen voor het voeren van deze gesprekken o Aanwijzingen voor het zoeken naar hulp en ondersteuning buiten de school bij een pestincident 3. Elk schooljaar leidt de gecertificeerd begeleider 2 intervisiebijeenkomsten voor het Kernteam Pesten en zijn er 4 contactmomenten met de school om de voortgang van de invoering van PRIMA te bewaken. Aan het eind van het schooljaar is er een evaluatiegesprek tussen de school en de PRIMA-begeleider. 4. Na de twee jaar voor invoering en implementatie van de methode maakt de regionale PRIMA-begeleider afspraken met de school over de ondersteuning bij de verdere uitvoering van de PRIMA-methode. 4.2 Inhoud van de interventie Hier wordt een selectie van de onderdelen beschreven: een onderdeel voor leerkrachten (training), een voor de school (Gedragscode instellen), een voor leerlingen Werkblad beschrijving interventie juni

7 onderdelen van de interventie worden ingevuld of uitgevoerd, zo nodig met enkele typerende voorbeelden. (PRIMA-Pestmeter) en een voor ouders (schoolbrede ouderbijeenkomst). De volledige beschrijving van alle onderdelen is te vinden in de handleidingen. Onderdeel: training van leerkrachten (voor aanvang van implementatie) De training van leerkrachten bestaat uit drie dagdelen. In de training krijgen de leerkrachten informatie over pesten en de PRIMA-methode en ontwikkelen ze vaardigheden om de verschillende onderdelen op de juiste manier uit te voeren. Elke training begint met een algemene inleiding, zodat alle leerkrachten hetzelfde kennisniveau over de PRIMA-methode en pesten hebben. Bij dit onderdeel wordt o.a. in een actieve werkvorm gevraagd naar ervaringen met pesten op school, een kennisquiz over pesten gedaan en een presentatie over de PRIMA-methode gegeven. De rest van de training wordt per school op maat gemaakt door voor deze school geschikte onderdelen en een goede volgorde te bepalen. Inhoud van deze trainingen zijn het oefenen en voorbereiden met de onderdelen die genoemd staan onder 4.1. Onderdeel: een schoolbrede Gedragscode opstellen De Gedragscode vormt het kader van de PRIMA-methode op school. De Gedragscode bestaat uit een set van afspraken tussen alle betrokkenen (leerkrachten, leerlingen, ouders, overige betrokken volwassenen) en specificeert wat er van al deze partijen wordt verwacht gedurende de in- en uitvoering van de PRIMA-methode. De Gedragscode begint met een eigen definitie van pesten van de school, die door alle betrokkenen wordt onderschreven. Vervolgens wordt de belangrijkste basisafspraak gemaakt: Pesten wordt op onze school niet getolereerd. Op schoolniveau worden afspraken met leerlingen gemaakt, die per direct geldig zijn. De afspraken krijgen nadere invulling in groepsverband. Ook de afspraken voor leerkrachten en andere volwassenen in de school staan in de Gedragscode, omdat deze personen de PRIMAmethode op school met elkaar uitvoeren en zij daarbij op elkaar moeten kunnen rekenen. Het gaat hierbij bijvoorbeeld om de afspraak dat iedereen op pestincidenten reageert: direct tussenbeide komen en melden is de regel, om te voorkomen dat pesters merken dat pesten in sommige gevallen getolereerd wordt en daar misbruik van maken. Tenslotte staat in de Gedragscode de manier waarop ouders betrokken worden bij de in- en uitvoer van de PRIMA-methode beschreven. Onderdeel: PRIMA-Pestmeter bij leerlingen in groep 6, 7 en 8 De PRIMA-Pestmeter is een anonieme vragenlijst over pesten op basisscholen die via internet wordt afgenomen. Dit instrument biedt inzicht in het vóórkomen van pesten in de bovenbouwgroepen: hoeveel leerlingen worden gepest en hoeveel leerlingen pesten zelf, op welke manier wordt er gepest en op welke plekken gebeurt dit? Ook geeft de Pestmeter informatie over wat er volgens leerlingen gedaan wordt om pesten tegen te gaan. Daarnaast geeft de Pestmeter bij herhaaldelijk gebruik inzicht in de ontwikkelingen binnen de groep en kunnen de uitslagen van de Pestmeter worden gebruikt om groepen met elkaar te vergelijken. Onderdeel: een schoolbrede ouderbijeenkomst Het algemene doel van de schoolbrede ouderbijeenkomst over pesten is de ouders meer te betrekken bij de activiteiten die de school onderneemt in het kader van de PRIMA-methode, en hen uit te nodigen om hun medewerking te geven bij het uitvoeren van de plannen. De Medezeggenschapsraad en de Ouderraad zijn al betrokken bij de implementatie van PRIMA. Ouderbijeenkomsten zijn bedoeld om de betrokkenheid van ouders te verbreden en te verdiepen. De ouderbijeenkomst wordt georganiseerd in het begin van het eerste jaar dat met de PRIMA-methode wordt gewerkt, en wordt in het tweede jaar herhaald. In de bijeenkomst worden ouders geïnformeerd over de PRIMA-methode en het verschijnsel pesten, en worden ouders uitgenodigd om mee te werken aan de uitvoering van de PRIMA-methode op school, door met hun kind te praten over pesten, bijvoorbeeld n.a.v. de lessen over pesten of het leerlingenboekje, en door bij hun kinderen te letten op signalen die wijzen op pestgedrag of gepest worden. Ouders worden uitgenodigd om vermoedens van pesten of pestincidenten te bespreken met de groepsleerkracht. In de ouderbijeenkomst wordt gebruik gemaakt van verschillende werkvormen, zoals het geven van een presentatie, het bekijken van een film, het doen van een rollenspel en een Werkblad beschrijving interventie juni

8 5. Materialen en links plenair gesprek over de rol van de ouders volgens de Gedragscode van de school. Welke materialen zijn er en waar zijn deze verkrijgbaar? Noem ten minste de Nederlandse handleiding. Noem ook eventuele links naar relevante websites, rapporten of andere relevante bestanden. Vermeld eventueel ook of er aparte materialen zijn voor migranten en zo ja welke. Bij de PRIMA-methode horen een aantal handleidingen en materialen: Handleiding voor basisscholen Handleiding voor begeleiders Handleiding voor de PRIMA-training Leerlingenboekje Pesten!? Bij ons wordt niet gepest! PRIMA-Pestmeter en sociogram Website: Een helpdesk via De materialen zijn verkrijgbaar bij het NIGZ. Begeleiding van een gecertificeerde PRIMA-begeleider, blijkend uit een getekende overeenkomst tussen de school en de PRIMA-begeleider, is een voorwaarde om de PRIMA-methode aan te kunnen schaffen en in te kunnen voeren. De resultaten van het onderzoek naar effect en implementatie van de PRIMAmethode in Nederland zijn beschreven in een artikel en als factsheet: Het artikel: Effects of an anti-bullying program in Dutch elementary schools door A. van Dorst, M. Crone, E. Dusseldorp, C.H. Wiefferink en T.G.W.M. Paulussen (submitted) De factsheet: Preventie van pesten op basisscholen volgens de PRIMAmethode door A. van Dorst, K. Wiefferink, E. Dusseldorp, F. Galindo Garre, M. Crone en Th. Paulussen van TNO in Leiden, beschikbaar op de website Werkblad beschrijving interventie juni

9 B. Onderbouwing van de interventie 6. Verantwoording: doelgroep, doelen en aanpak Geef aan hoe probleemanalyse, doel, doelgroep en methodiek op elkaar aansluiten. In uw betoog moet antwoord gegeven zijn op de volgende vragen (zie ook de handleiding bij dit werkblad): Probleemanalyse Wat zijn de factoren (determinanten) die het probleem beïnvloeden? Onderbouw dit met theorieën en/of onderzoeksliteratuur, een redenering (ratio) of een visie. Als u hiervoor gebruik maakt van een algemene theorie over gedragsverandering, maak dan aannemelijk dat deze van toepassing is op het probleem. Geef aan hoe deze factoren met elkaar samenhangen. Noem oorzakelijke, risico-, instandhoudende, verzachtende en /of beschermende factoren. Beïnvloedbare factoren Welke factoren zijn beïnvloedbaar? Laat dit alles zien met theorie/ studies of voorbeelden. Op welke veranderbare factoren richt de interventie zich? Verbinding probleemanalyse, doel, doelgroep en aanpak Kan het doel met de gekozen aanpak worden bereikt? Maak dit aannemelijk aan de hand van studies en /of ervaringen. Laat zien dat de doelgroep aansluit bij de probleemanalyse. Werkzame factoren /mechanismen Wat zijn de werkzame factoren /mechanismen? Welke elementen mogen bij aanpassing van de interventie niet ontbreken? Verantwoording Voor de verantwoording kan gebruik worden gemaakt van Nederlands en /of internationaal onderzoek naar de theorie achter de interventie, naar Pesten wordt als volgt gedefinieerd: Een leerling wordt gepest wanneer hij/zij herhaaldelijk en voor een langere periode wordt blootgesteld aan negatieve acties verricht door één of meerdere medeleerlingen. Met een negatieve actie wordt bedoeld dat de leerling pijn gedaan wordt, fysiek, met woorden, of op een andere manier. Bij pesten is er sprake van een verschil in macht tussen leerlingen, in fysiek of psychologisch opzicht. Daarnaast is het van belang dat pesten vaak gebeurt zonder dat de gepeste dit uitlokt. Vrijwel alle schoolbrede anti-pestmethoden zijn gebaseerd op de ideeën van Noorse Dan Olweus, die rond 1980 de eerste schoolbrede anti-pestmethode ontwikkelde (Dake et al, 2003, Vreeman & Carroll, 2007, Smith et al, 2004). Olweus (1993) stelde dat pesten kan worden gezien als een onderdeel van een algemeen anti-sociaal en regelbrekend gedragspatroon. Er zijn vier factoren geïdentificeerd die samenhangen met het ontwikkelen van een agressief reactiepatroon bij kinderen (Olweus, 1993). Dit zijn: de emotionele houding van de opvoeders: met name gebrek aan warmte en belangstelling de mate waarin de opvoeders agressief gedrag van het kind heeft getolereerd en toegestaan: gebrek aan heldere grenzen het gebruik van power assertive opvoedmethoden: bijvoorbeeld door fysiek te straffen of heftige emotionele uitbarstingen het temperament van het kind: een kind met een actief en heethoofdig temperament zal eerder een agressief gedragspatroon ontwikkelen. Op basis van deze factoren beschrijft Olweus (1993) de principes van een programmadat agressief gedrag, of meer specifiek pesten voorkomt en terugdringt: Het is belangrijk om een schoolomgeving (en idealiter ook een thuisomgeving) te creëren die gekarakteriseerd wordt door warmte, positieve belangstelling en betrokkenheid van volwassenen enerzijds, en door stevige grenzen aan onacceptabel gedrag anderzijds. Ten derde moeten in het geval van overtreding van de grenzen en regels nietvijandige en niet-fysieke sancties consequent worden toegepast. In deze laatste twee punten ligt impliciet ook een zekere mate van monitoring en surveillance van de activiteiten van de leerlingen binnen en buiten school besloten. De sociale omgeving speelt dus een belangrijke rol bij het ontstaan en het laten bestaan van agressief gedrag, of meer specifiek pesten. Ook Vreeman & Carroll (2007) beschrijven pesten als systemisch groepsproces, waarbij slachtoffers, pesters, hun leeftijdsgenoten, ouders, leerkrachten en andere volwassenen in de school- en thuisomgeving een rol spelen. Pesten is volgens hen alleen aan te pakken door op meerdere doelgroepen tegelijkertijd in te zetten. Ook Fekkes et al (2005) stellen op basis van Nederlands onderzoek dat het belangrijk is om alle partijen in en rond de school te betrekken bij het voorkomen en terugdringen van pesten door middel van een schoolbrede aanpak. De bovengenoemde principes van een programma om pesten tegen te gaan, zijn door Olweus vertaald naar een aantal specifieke maatregelen op school-, groeps- en individueel niveau. Door deze maatregelen in te voeren, wordt gebruik gemaakt van de bestaande sociale omgeving van leerlingen: leerkrachten, mede-leerlingen, ouders en andere volwassenen in de schoolomgeving. Al deze betrokkenen zorgen voor een herstructurering van de sociale omgeving, terwijl de experts ((ortho)pedagogen, psychologen, maatschappelijk werkers, gezondheidsbevorderaars en andere profes- Werkblad beschrijving interventie juni

10 onderdelen van de interventie en /of naar soortgelijke interventies, en van onderzoek naar buitenlandse versies van de interventie. sionals van GGD en of onderwijsbegeleidingsdiensten) op de achtergrond betrokken zijn bij de coördinatie en planning en zorg dragen voor serieuze gevallen. Op deze theorie van Olweus is de PRIMA-methode gebaseerd. In onderstaande tabel worden de principes van de methode (subdoelstellingen van de PRIMA-methode) gekoppeld aan de onderdelen van de interventie en de betrokkenen in de sociale omgeving. Tabel: Doelstellingen van de PRIMA-methode gekoppeld aan de onderdelen van de interventie en de betrokkenen in de sociale omgeving Subdoelstelling PRIMA 1. Het vergroten van het bewustzijn van en de kennis over pestgedrag. 2. Het verkrijgen van actieve betrokkenheid van leerkrachten, ouders en anderen bij het veranderen van de situatie. 3. Het ontwikkelen van duidelijke regels tegen pesten. 4. Zorgen voor steun en bescherming van de slachtoffers van pesten. 7. Samenvatting onderbouwing School incl. leerkrachten Instellen van Kernteam Pesten Sociale omgeving van leerlingen op de basisschool Leerkrachten in de groep Inzicht in pestgedrag met de PRIMA- Pestmeter en het sociogram Training door regionaal begeleider Organisatie van ouderavond Opstellen van Gedragscode met heldere regels en sancties Opstellen en uitvoeren van surveillanceplan Opstellen en uitvoeren van Gedragscode met heldere regels en sancties Individueel Richtlijnen voor het zoeken naar hulp buiten de school Opstellen van regels over pesten in de klas, en regelmatig bespreken Ouders Kennis vergroten en betrekken bij pesten door middel van een ouderavond Mede-leerlingen Lessenserie over pesten - Gedragscode met heldere regels en sancties en regels in de klas Individueel Bij pestincidenten: gesprekken van de leerkracht met slachtoffer, pester en hun ouders adhv protocollen Het onderzoek van Olweus naar zijn preventiemethode die is ontwikkeld op de manier die hierboven is beschreven, heeft laten zien dat door het invullen van de subdoelstellingen ook de hoofddoelstelling, verminderen en voorkomen van pesten, gehaald werd (Olweus, 1994). Beschrijf in één tot drie zinnen het verband tussen probleem, doelgroep, doel en methode. Pesten is een probleem waarbij de sociale omgeving van kinderen op de basisschool een grote rol speelt. Door deze sociale omgeving te betrekken bij het veranderen van de situatie en door het opstellen en consequent naleven van duidelijke regels, kan pesten op basisscholen verminderd en voorkomen worden. Werkblad beschrijving interventie juni

11 C. Overdraagbaarheid 8. Randvoorwaarden voor uitvoering en kwaliteitsbewaking Welke eisen zijn er ten aanzien van opleiding, training, certificering, licenties en/of supervisie van de uitvoerend werkers? Beschrijf deze randvoorwaarden voor de toepassing. Meld indien van toepassing: Er zijn geen specifieke eisen voor de uitvoering en begeleiding van de uitvoerend werkers. 8.1 Eisen ten aanzien van opleiding Gecertificeerd PRIMA-begeleider Scholen die met de PRIMA-methode willen gaan werken, moeten daarvoor een contract voor minimaal 2 jaar sluiten met een gecertificeerd begeleider. Om een gecertificeerd begeleider te worden, moet een Train de trainer training gevolgd worden bij het NIGZ. De training kan gevolgd worden door medewerkers van een regionale instelling, zoals een GGD of onderwijsbegeleidingsdienst, die voldoen aan de volgende voorwaarden: ervaring in het begeleiden van scholen bij de invoering van nieuwe interventies kennis van de onderwijspraktijk op de basisschool ervaring met het geven van trainingen op basisscholen onderschrijven van de uitgangspunten van PRIMA en bereidheid om PRIMA als complete interventie aan te bieden. De training omvat drie trainingsdagen vooraf en vier terugkommiddagen gedurende twee jaren. Om gecertificeerd PRIMA begeleider te worden, dient deze training gevolgd te worden. Het certificaat is gebonden aan zowel de organisatie (werkgever) van degene die de training heeft gevolgd als aan de persoon zelf. Om het certificaat te behouden dient jaarlijks tweemaal deel te worden genomen aan een terugkommiddag. Het certificaat is niet meer geldig als de gecertificeerde PRIMA begeleider gedurende 4 jaar geen scholen met PRIMA heeft begeleid. Training en intervisie op school Aan het begin van de implementatie van de PRIMA-methode volgen alle leerkrachten een training van 3 dagdelen, die gegeven wordt door de gecertificeerde PRIMAbegeleider. Daarnaast geeft de PRIMA-begeleider twee intervisiebijeenkomsten per schooljaar aan het Kernteam Pesten, organiseert de PRIMA-begeleider met de school een schoolbrede ouderavond. Naast de trainingen, intervisie en ouderavond zijn er minimaal vier contactmomenten per schooljaar tussen de basisschool en de PRIMA-begeleider om de voortgang te bewaken. Is er voor de overdracht van de interventie een handleiding of protocol? Zijn er eerdere ervaringen waaruit blijkt dat de interventie overdraagbaar is? Meld indien van toepassing: Er is geen handleiding of protocol voor overdracht of implementatie. 8.2 Eisen ten aanzien van overdracht en implementatie Voor overdracht van de interventie bestaan handleidingen voor verschillende doeleinden. De volgende materialen zijn beschikbaar: handleiding voor basisscholen handleiding voor regionale begeleiders handleiding voor training en ondersteuning door regionale begeleiders leerlingenboekje Pesten!? Bij ons wordt niet gepest! de PRIMA-Pestmeter een cursus train-de-trainers voor regionale begeleiders een website en helpdesk voor regionale begeleiders en scholen die willen beginnen met de PRIMA-methode Voorwaarde voor het gebruiken van de materialen door een school is dat er een contract voor minimaal 2 jaar is afgesloten met een regionale begeleider. Uit onderzoek blijkt namelijk dat de aandacht van scholen voor pesten na enige tijd verslapt (Fekkes, 2006). Effecten die na een jaar worden bereikt, vervagen dikwijls in het tweede jaar. Om verslapping te voorkomen en PRIMA succesvol te implementeren worden scholen bij de invoering van de PRIMA-methode begeleid door een gecertificeerd PRIMA-begeleider. Werkblad beschrijving interventie juni

12 Uit de proefimplementatie is gebleken dat de interventie goed overdraagbaar is en dat de materialen goed bruikbaar zijn bij de implementatie van de PRIMA-methode. Na afronding van de proefimplementatie is dan ook besloten de interventie landelijk te gaan aanbieden. Hoe wordt de kwaliteit van de interventie beoordeeld en bewaakt? Denk bijvoorbeeld aan registratie van activiteiten en resultaten. Meld indien niet bekend of niet van toepassing: De wijze van kwaliteitsbewaking wordt bepaald door de uitvoerder. Wat zijn de kosten van de uitvoering? Noem zo mogelijk kosten van licentie, materiaal, trainingen, kwaliteitsbewaking, Vermeld het jaartal waarvoor de prijzen gelden. Noem ook de tijdinvestering van betrokken professionals (uitvoering en coördinatie). Meld indien van toepassing: Er zijn bij deze interventie geen gegevens bekend over de kosten en /of de tijdsinvestering van professionals. 8.3 Eisen ten aanzien van kwaliteitsbewaking De kwaliteit van de interventie wordt bewaakt doordat een school de PRIMAmethode niet kan invoeren zonder regionale begeleiding. De gecertificeerde regionale begeleider voert samen met de school een aantal vaste activiteiten uit en heeft een aantal vaste contactmomenten met de school, waarin de kwaliteit en de voortgang van de in- en uitvoering van de PRIMA-methode wordt besproken. Deze voorwaarden bij de PRIMA-methode zorgen voor borging van de kwaliteit van de interventie. De regionale begeleider speelt hier dus een centrale rol. Door de certificering, beschreven onder 8.1, wordt ook de kwaliteit van de regionale begeleiding geborgd. De begeleider houdt het NIGZ op de hoogte van de voortgang op de scholen door middel van de terugkombijeenkomsten en het invullen van een standaard evaluatie format. 8.4 Kosten van de interventie Kosten voor de uitvoering gecertificeerde PRIMA-begeleider (bedragen 2009): Train-de-trainer training, gegeven door het NIGZ: 2595,- (incl. materiaal t.w.v. 117,50). Voor elke school waar een gecertificeerde PRIMA-begeleider PRIMA invoert betaalt de organisatie van de PRIMA-begeleider een eenmalig licentiebedrag aan het NIGZ van 500,- Kosten voor uitvoering van de school (bedragen 2009): Het PRIMA-pakket voor basisscholen dient door scholen bij het NIGZ besteld te worden. Het pakket bestaat uit: o een handleiding voor leerkrachten à 75,- o leerlingenboekjes à 50,- per tien stuks, excl. verzendkosten o meer lesboekjes zijn los bij te bestellen á 5,95 per stuk Het minimum aantal uren begeleiding die worden afgenomen bij een gecertificeerd PRIMA-begeleider: 50 uur in het eerste jaar en 26 uur in het tweede jaar. Het uurtarief verschilt per regio (varieert van per uur). Een overzicht van de activiteiten van de PRIMA-begeleider in het eerste jaar: Activiteiten gecertificeerde PRIMA-begeleider jaar 1 Tijdsinvestering (uren) Intakegesprek voeren 2 Twee intervisiebijeenkomsten met Kernteam Pesten 8 Organiseren ouderavond 4 Training leerkrachten 24 (incl. voorbereiding) Onderhouden contact scholen 12 (vier contactmomenten: twee vergaderingen Kernteam Pesten, Pestmeter afnemen/uitleggen, evaluatiegesprek) Totaal: 50 uur In het tweede jaar worden dezelfde activiteiten en uren door een school betaald, exclusief het intakegesprek en de 24 uur voor de training aan leerkrachten. Voor het tweede jaar komt dit neer op minimaal 24 uur. In totaal komt dit dus neer op minimaal 74 uren begeleiding door een PRIMA-begeleider bij de uitvoering van de PRIMA-methode. 9. Onderzoek naar de uitvoering van de interventie Is er onderzoek gedaan naar de uitvoering van de interventie? Beschrijf doel, type onderzoek (bijvoorbeeld procesevaluatie, Van 1 april 2004 tot 31 maart 2008 is het onderzoeksproject proef-implementatie anti-pestbeleid op basisscholen uitgevoerd, gefinancierd door ZonMw. In deze proefimplementatie werd een eerder ontwikkeld anti-pestprotocol voor basisscholen doorontwikkeld in de uiteindelijke PRIMA-methode door aandacht te besteden aan: Werkblad beschrijving interventie juni

13 behoefteanalyse, nul-meting, haalbaarheidonderzoek, tevredenheidmeting etc.), methode en relevante uitkomsten. Geef aan wat het bereik is, de succes- en faalfactoren en waardering door de doelgroep. Geef ook aan hoe de interventie, indien noodzakelijk, wordt aangepast. Meld indien van toepassing: Er is geen onderzoek gedaan naar de uitvoering van de interventie. (1) optimalisering van de vormgeving van materialen en helderheid van protocollen voor leerkrachten en schoolleiding, (2) bestudering van succes- en faalfactoren die de beoogde uitvoering en continuering van anti-pestbeleid op scholen beïnvloeden, (3) bestudering van de invloed van begeleiding door GGD en/of OBD op de beoogde uitvoering en continuering van het anti-pestbeleid op school. Dit onderzoek richtte zich op: de evaluatie van de adoptie fase, waarin scholen werden geworven door GGD en/of OBD: uitkomstmaat is de intentie van de school om de PRIMAmethode te gaan gebruiken de evaluatie van de implementatie fase, waarin scholen door GGD en/of OBD werden begeleid in de uitvoering: uitkomstmaat is hier de mate van gebruik van de interventie door de leerkrachten Deelnemers aan het onderzoek waren schoolleiders en leerkrachten van deelnemende scholen en de betrokken GGD en/of OBD, die door middel van interviews (leerkrachten van 12 scholen), vragenlijsten (ca. 90 leerkrachten) en logboeken (ca. 70 leerkrachten) werden gevraagd naar hun ervaringen. Het onderzoek kan worden getypeerd als implementatieonderzoek. Succes- en faalfactoren in de adoptie fase: GGD en/of OBD deden de werving niet volgens de handleiding voor begeleiders, maar op hun eigen manier. Het is niet haalbaar om alle basisscholen in de regio telefonische te benaderen er moet een selectie gemaakt worden. Dit is inmiddels aangepast in de betreffende handleiding. GGD en en OBD en hebben informatie nodig over alternatieve lesmethodes dat hadden ze nu niet. De materialen waren nog niet klaar tijdens de werving, dit bemoeilijkte de werving door GGD en/of OBD omdat duidelijke informatie over tijdsinvestering en planning ontbrak, terwijl scholen dit wel nodig hadden. Toen de materialen klaar waren, werden ze wel positief gewaardeerd. Een kwart van de scholen die benaderd waren voor deelname wist bij navraag niet of ze de wervingsbrief had ontvangen. Van de andere scholen had de helft de bijgesloten brochure gelezen. Succes- en faalfactoren in de implementatie fase: De training aan leerkrachten was standaard, maar moet meer op maat, zodat de training aansluit bij de bestaande situatie en behoeften is inmiddels veranderd. GGD en/of OBD is voldoende voorbereid om scholen te werven en te begeleiden, èn de begeleiding werd positief gewaardeerd door de scholen. Leerkrachten waardeerden de handleiding voor basisscholen. Alle geinterviewde leerkrachten wilden na 2 jaar doorgaan met de PRIMAmethode. Niet alle activiteiten op schoolniveau, op groepsniveau en op individueel niveau werden uitgevoerd op de scholen. Activiteiten op schoolniveau en groepsniveau werden in het tweede jaar minder uitgevoerd dan in jaar één van de interventie. Op basis van de grotendeels positieve resultaten van de proefimplementatie is besloten de PRIMA-methode beschikbaar te maken voor landelijke implementatie. Om dit te realiseren, is het materiaal geactualiseerd en verbeterd op basis van de onderzoeksgegevens. Daarnaast is er een landelijk trainingsaanbod ontwikkeld, zodat regionale begeleiders gecertificeerd kunnen worden om scholen optimaal te begeleiden. Werkblad beschrijving interventie juni

14 Beschrijving voor erkenning op niveau II-III: waarschijnlijk of bewezen effectief D. Effectiviteit 10. Nederlandse effectstudies Wat zijn de kenmerken en uitkomsten van onderzoek naar het effect van de interventie in Nederland? Noem per studie auteur(s) en publicatiejaar, onderzochte (primaire) doelen van de interventie, onderzoeksgroep, onderzoeksdesign en resultaten. Vermeld effectgroottes d of ES, of de gegevens om deze te berekenen (zie de handleiding bij dit werkblad). Beschrijf ook de kenmerken en resultaten van reviews en metaanalyses over de effectiviteit van de interventie in Nederland. Meld indien van toepassing: Er is geen Nederlands onderzoek naar de effectiviteit van de interventie Studies naar de effectiviteit van de interventie in Nederland In 1999/2000 deden Fekkes et al onderzoek naar de effectiviteit van anti-pestbeleid op basisscholen. De uitkomsten van dit onderzoek hebben geleid tot de ontwikkeling van de PRIMAmethode. In 2006/2007 is ook de PRIMA-methode onderzocht op effectiviteit, door van Dorst et al. Beide onderzoeken zijn hier beschreven, eerst kort dat van Fekkes et al, daarna wat uitgebreider het effectonderzoek van de PRIMA-methode. Effects of an anti-bullying school policy on bullying and health symptoms Fekkes, M., Pijpers, F.I.M., Verloove-Vanhorick, S.P. (2006) Onderzoeksvragen Dit onderzoek keek naar het effect van een anti-pestprogramma dat in 1999/2000 uitgevoerd werd op scholen en gaf aanbevelingen waar een vervolgprogramma aan zou moeten voldoen. Onderzoeksopzet Gedurende een schooljaar (november 1999 mei 2000) is de interventie uitgevoerd. In mei 2001 werd een follow-up meting gedaan. Er deden 48 basisscholen mee, die waren verdeeld in drie groepen: 14 interventiescholen (I), 18 controlescholen in groep A (CA) en 15 controlescholen in groep B (CB). Interventiescholen werden in het eerste jaar van de studie geassisteerd bij het ontwikkelen van een anti-pestbeleid, er was een training voor de leerkrachten en ze kregen de digitale Pestmeter. De scholen werd gevraagd om de kern van de methode van Olweus op te nemen in het schoolbeleid (opstellen van regels, gebruik Pestmeter, lessen over pesten en sociale vaardigheden, surveillance in de pauze en betrekken van ouders). Kinderen in groep 6, 7 en 8 vulden driemaal een vragenlijst in over pestgedrag: in november 1999, mei 2000 en mei Leerkrachten werd in mei 2000 (69% respons) en in mei 2001 (respons 93%) gevraagd naar de activiteiten die zij hadden uitgevoerd in het afgelopen schooljaar. Deelnemers: In november 1999 deden 1214 kinderen op 14 interventiescholen mee aan de baselinemetingen, net als 1552 kinderen op 18 controlescholen in groep A. In mei 2000 waren dat 1196 kinderen van de 14 interventiescholen, 1213 kinderen van 15 controlescholen in groep A en 1050 kinderen van 12 controlescholen in groep B. Bij de follow-up, in mei 2001, deden 781 kinderen mete van 13 interventiescholen (692 hebben alle drie metingen gedaan), 1041 van 18 controlescholen in groep A (899 hebben alle drie metingen gedaan) en 843 kinderen van 15 controlescholen ingroep B (645 hebben de tweede en derde meting gedaan). Analyse De effecten van het anti-pestbeleid op schoolniveau, groepsniveau en individueel niveau op pestgedrag werden onderzocht aan het eind van jaar 1 van de studie (mei 2000) en na de follow-up periode van nog 1 jaar (mei 2001). De vragen over gepest worden werden gesteld op een 6-puntsschaal, van nooit, 1 of 2 keer in de laatste maanden tot bijna elke dag. Dit werd gedichotomiseerd tot wordt gepest (eens per week of vaker) en wordt niet gepest (maximaal 1 of 2 paar keer per maand). Pesten werd gemeten door gebruik te maken van de 6 types pestgedrag. Er werden multilevel regressieanalyses uitgevoerd. Werkblad beschrijving interventie juni

15 Resultaten Jaar 1 Op de interventiescholen waren meer leerkrachten die de training hadden gevolgd, was de digitale Pestmeter vaker gebruikt en waren er vaker anti-pestregels opgesteld dan op de controlescholen. Lessen over pesten werden ongeveer net zo vaak op interventie- als op controlescholen gegeven en weinig scholen organiseerden een ouderavond. Na het eerste jaar waren gepest worden en pesten significant afgenomen op de interventiescholen (gepest worden van 10,8 naar 8,8% en pesten van 1,78 naar 1,31 op een schaal van 1-6) vergeleken met de controlescholen (resp. van 10,0 naar 10,2% en van 1,11 naar 1,23). Jaar 2 In het tweede jaar waren er geen significante verschillen tussen de interventieen de controlescholen in het uitvoeren van de onderdelen van het pestbeleid. Ook waren de verschillen die na jaar 1 bestonden in gepest worden en pesten verdwenen. Bij navraag bleek dat de scholen na het interventiejaar geen aandacht meer aan het onderwerp pesten besteedden: ze dachten dat het een éénjaarlijks project was geweest, dat een ander onderwerp prioriteit kreeg of hadden er geen tijd meer voor. Conclusie en discussie: effectiviteit van de onderzochte anti-pestmethode In het jaar waarin de interventie uitgevoerd werd, werden op de interventiescholen minder kinderen gepest. Bij de follow-up meting, een jaar later, bleek dat er met betrekking tot pesten geen verschil meer was tussen interventie- en controlescholen. Conclusie van dit onderzoek is dat een anti-pestbeleid op basisscholen het aantal kinderen dat gepest wordt kan terugdringen, maar dat het noodzakelijk is om langere tijd aandacht te besteden aan anti-pestmaatregelen om dit blijvend laag te houden. Effects of an anti-bullying program in Dutch elementary schools Dorst, A. van, Crone, M.R. Dusseldorp, E., Wiefferink, C.H., & Paulussen, T.G.W.M. (submitted) Onderzoeksvragen Dit Nederlandse onderzoek naar de effectiviteit van de PRIMA-methode had twee onderzoeksvragen: (1) het evalueren van het effect van de PRIMA-methode en (2) de invloed van de mate van gebruik van de methode door de leerkrachten op het pesten op de basisscholen. Onderzoeksopzet Het onderzoek is uitgevoerd gedurende twee schooljaren ( en ) op 49 basisscholen in de regio Rotterdam. Voor de effectevaluatie is gebruik gemaakt van een quasi-experimenteel pre-test/post-test design met controlegroep. Scholen mochten zelf kiezen of ze als interventie- of als controleschool deelnamen aan de studie. Zevenentwintig interventiescholen werkten volgens de PRIMAmethode, de 22 controlescholen stond het vrij een eigen beleid t.a.v. pesten te volgen. Door middel van de digitale Pestmeter, een vertaling van de Bully/Victim Questionnaire van Olweus, is het pestgedrag van de leerlingen in groep 6, 7 en 8 twee schooljaren gevolgd: de metingen werden gedaan in oktober 2005 (T0), juni 2006 (T1), oktober 2006 (T2, voor de nieuw ingestroomde leerlingen) en juni 2007 (T3). Leerkrachten hielden een logboek bij met de uitgevoerde activiteiten. Deze logboeken werden in januari en juni van 2006 en 2007 verzameld. Deelnemers: Op T0 waren er 27 interventiescholen met in totaal 2048 leerlingen in groep 6, 7 en 8 en 22 controlescholen met in totaal 1509 leerlingen in groep 6, 7 en 8. In het tweede schooljaar deden nog 22 interventiescholen en 18 controlescholen mee. Leerlingen die in het eerste jaar in groep 6 of 7 zaten, konden ook het tweede jaar worden gevolgd, als ze in groep 7 of 8 zaten. In totaal konden 962 leerlingen op interventie- (47% respons) en 669 leerlingen op controlescholen (44% respons) twee jaar lang worden gevolgd. Analyse Het onderzoek heeft gebruik gemaakt van twee uitkomstmaten voor gepest worden Werkblad beschrijving interventie juni

16 en twee voor pesten: samengestelde maat (gemiddelde van 8 items, range 1-5: nooit-meer dan 1x /wk) o één algemene vraag en zeven vragen over de vorm van gepest worden (Cronbach s α: 0,80) o één algemene vraag en zeven vragen over de vorm van pesten (C s α: 0,75) dichotome maat (één algemene vraag, categorieën < of 2-3 keer per maand) o gepest worden ( Hoe vaak ben jij de afgelopen drie maanden gepest? ) o pesten ( Hoe vaak heb jij de afgelopen drie maanden gepest? ) Met behulp van multilevel regressieanalyse met twee niveaus (school en leerling) is gekeken naar de relatie tussen het gebruik van PRIMA en het effect op pesten bij leerlingen, met interventie-/controleconditie, de baselinewaarde van pesten/gepest worden, groep (6, 7 of 8) en geslacht als covariaten. De effecten zijn na het eerste schooljaar en, voor leerlingen die de totale periode deelnamen, ook na twee schooljaren onderzocht. Resultaten Jaar 1 Samengestelde maat: Op baseline was de gemiddelde scoren op gepest worden 1,6 en pesten 1,3, op zowel interventie- als controlescholen. Op T1 was dit afgenomen naar 1,4 en 1,2 voor interventiescholen en naar 1,5 en 1,2 op controlescholen: een effect ten gunste van de PRIMA methode (gepest worden: p=0,01; pesten: p=0,09). Het effect van de PRIMA-methode op gepest worden was het sterkste in groep 6. Dichotome maat: Op baseline werd 21% van de kinderen gepest, op zowel interventie- als op controlescholen. Op interventiescholen pestte 8% wel eens andere kinderen, op controlescholen 7%. Op T1 was dit afgenomen tot resp. 14% en 6% op interventiescholen en resp. 16% en 6% op controlescholen. Het verschil in afname tussen interventie- en controlescholen was met de dichotome maat niet significant. Jaar 2 Samengestelde maat: Onder leerlingen die 2 jaar deelnamen aan het onderzoek nam gepest worden af van 1,7 op T0 tot resp. 1,3 (interventie) en 1,4 (controle) op T3. Pesten nam af van 1,3 op T0 tot 1,2 op T3 in beide condities. Het verschil tussen interventie- en controlescholen is na twee jaar niet statistisch significant. Dichotome maat: Pesten nam onder leerlingen die 2 jaar deelnamen aan het onderzoek af: gepest worden ging van 22% naar 9% op interventiescholen en van 24% naar 10% op controlescholen, en pesten van 7% naar 5% (interventie) en van 8% naar 4% (controle). Deze verschillen zijn niet statistisch significant. Effect van mate van gebruik In het eerste jaar was het gebruik van de methode op schoolniveau gemiddeld (3,48 op een schaal van 1-6), in het tweede jaar iets lager (3,12). Op groepsniveau was het gebruik goed: in jaar 1 was de index 7,88 op een schaal van 1-11, in jaar 2 was dit 7,20. Gesprekken met pesters en slachtoffers van pesten (op individueel niveau) werden in jaar 1 door 51% van de leerkrachten gehouden, in jaar 2 was dit opgelopen tot 57%. Leerkrachten die twee jaar meededen aan de methode (n=47), gaven aan dat de maatregelen die op school- en groepsniveau werden genomen in jaar 2 afnamen (p<0,001), terwijl maatregelen op individueel niveau gelijk bleven. Een grotere mate van gebruik van PRIMA op individueel niveau was gerelateerd aan een sterkere afname van gepest worden (p<0,05) en pesten (p<0,05) in jaar 1. Mate van gebruik van maatregelen op school- en groepsniveau in beide jaren en maatregelen op individueel niveau in jaar 2 waren niet gerelateerd aan pestgedrag. Discussie De resultaten laten een effect van de PRIMA-methode op gepest worden zien in het eerste jaar van de studie. Na twee jaar is het aantal leerlingen dat gepest wordt afgenomen, maar omdat dit zowel op interventie- als op controlescholen is gebeurd, zijn de verschillen tussen de condities niet statistisch significant. De onderzoekers geven twee mogelijke verklaringen voor deze onverwachte afname op de controlescholen. Ten eerste konden scholen zelf kiezen of ze als interventie- of als controleschool wilde deelnemen. De meeste deelnemende scholen wilden deelnemen om iets te gaan doen aan de pestproblematiek op school, maar kozen soms toch voor de controleconditie om de last van de onderzoeksactiviteiten zo laag mo- Werkblad beschrijving interventie juni

17 gelijk te houden. Alle controlescholen gaven aan dat ze school- en groepsregels over pesten hadden, en 45% voerde groepsgesprekken over pesten. Ten tweede vulden zowel leerlingen in de interventie- als de controleconditie de digitale Pestmeter in, waarbij ook de leerkrachten op de controlescholen toegang hadden tot de resultaten. De onderzoekers concluderen op basis van bovenstaande resultaten en overwegingen dat de PRIMA-methode een toegevoegde waarde heeft voor het voorkomen van pesten op school, en dat, op basis van de waargenomen afname in het gebruik en effect, meer aandacht nodig is voor de periode die volgt op de initiële implementatie van de schoolbrede aanpak van pesten. Vat elke studie in telegramstijl samen. Kies bij Bewijskracht voor: 1 zeer zwak; 2 zwak; 3 matig; 4 redelijk; 5 vrij sterk; 6 sterk; 7 zeer sterk. Kies bij Effectiviteit voor: 1 positieve resultaten 2 effectiviteit niet vastgesteld; 3 negatieve resultaten; 4. positieve en negatieve resultaten; of 5 effectiviteit onduidelijk of onbekend. (Zie de handleiding bij dit werkblad.) 10.2 Samenvatting Nederlandse effectstudies Studie 1 Auteurs M. Fekkes, F.I.M. Pijpers en S.P. Verloove- Vanhorick (2006) Jaar Het onderzoek is uitgevoerd in Onderzoekstype Een gerandomiseerd design met een interventiegroep en twee controlegroepen Belangrijkste resultaten In het interventiejaar neemt het aantal leerlingen dat gepest wordt af. Deze afname is statistisch significant vergeleken met de controlescholen. Na een jaar follow-up blijken de verschillen weer verdwenen continuïteit is dus van belang. Bewijskracht Resultaten effectiviteit Studie 2 Zeer sterk Positieve resultaten in het interventiejaar, maar die zijn niet blijvend als de aandacht weer verslapt. Auteurs A. van Dorst, M.R. Crone, E. Dusseldorp, C.H. Wiefferink & T.G.W.M. Paulussen (submitted) Jaar Het onderzoek is uitgevoerd in Onderzoekstype Een quasi-experimenteel pre-test/post-test design met een controlegroep Belangrijkste resultaten In het eerste jaar neemt het aantal leerlingen dat gepest wordt af. Na twee jaar is het aantal gepeste leerlingen verder afgenomen, maar door afname op de controlescholen, waarschijnlijk veroorzaakt voor uitvoer van een soortgelijk anti-pestbeleid, is er geen verschil tussen condities. Pesten nam af in beide condities. Bewijskracht Resultaten effectiviteit Vrij sterk Positieve resultaten: de controleconditie behaalde soortgelijke positieve resultaten zie de opmerkingen onder 10.1 bij Discussie. 11. Buitenlandse effectstudies Wat zijn de kenmerken en uitkomsten van effectstudies, reviews of meta-analyses naar de effectiviteit van buitenlandse versies van de interventie? Noem per studie auteur(s) en publicatiejaar, onderzochte doelen van de interventie, methode en resultaten. Vermeld effectgroottes d of ES, of de gegevens om deze te berekenen Bullying at school (boek uit 1993, artikel uit 1994) Olweus, D. Het eerste effectonderzoek naar de schoolbrede aanpak (whole school approach) ter preventie van pesten werd in uitgevoerd in Bergen, Noorwegen, door Dan Olweus. Ongeveer 2500 leerlingen van jaar deden mee aan het quasiexperimentele onderzoek. Doel was het terug-dringen en voorkomen van pesten en anti-sociaal gedrag. Pestproblemen namen af met minimaal 50% en ook algemeen antisociaal gedrag nam af, terwijl het sociale klimaat in de klassen verbeterde en de leerlingen zich prettiger voelden op school. Effect size Voor gepest worden: d=1,42 en voor de totale schaal anti-sociaal gedrag: d=1,12 (Olweus, 1994). Werkblad beschrijving interventie juni

18 (zie de handleiding bij dit werkblad). Gebruik per onderzoek niet meer dan 150 woorden. Meld indien van toepassing: Er zijn geen studies die de effectiviteit van buitenlandse versies van de interventie aantonen. Bullying in Flemish schools: an evaluation of anti-bullying intervention in primary and secondary schools. Stevens, V., Bourdeaudhuij, I. de, Oost, P. Van (2000). Het effect van de Vlaamse versie van het programma van Olweus is onderzocht bij 1104 leerlingen van 10 tot 16 jaar, verdeeld over 18 scholen. De studie had een experimenteel pre-test/post-test design met een controlegroep. Er waren twee interventiegroepen: één deed het interventieprogramma met extra ondersteuning van de onderzoekers, de andere deed alleen het interventieprogramma. Op basisscholen waren positieve resultaten van de anti-pestmethode te zien, op scholen voor voortgezet onderwijs was er geen effect. Er was nauwelijks verschil tussen de interventiescholen met en zonder extra ondersteuning van de onderzoekers. The nature and extent of bullying at school, Dake, J.A., Price, J.H., Telljohann, S.K. (2003) Deze review geeft een overzicht van de epidemiologie van pesten op school en van preventieve maatregelen die genomen worden om pesten tegen te gaan. Dake et al onderscheiden twee verschillende typen maatregelen: peer involvement en de schoolbrede aanpak, waarvan de methode van Olweus (hierboven beschreven) de meest bekende is. Dake et al concluderen dat de schoolbrede aanpak de meest effectieve methode is. A systematic review of school-based interventions to prevent bullying Vreeman, R.C., Carroll, A.E. (2007) Vreeman & Carroll hebben een systematische review uitgevoerd van goed geëvalueerde school-based interventies om pesten terug te dringen. De gevonden interventies werden ingedeeld in categorieën: 1) curriculum (n=10), 2) schoolbrede aanpak (n=10), 3) sociale vaardigheidstraining (n=4), 4) overig (mentor en school social work, n=2). Het Olweus Bullying Prevention Programme is onderzocht in Bergen in 1983 door Olweus (1993) en in een wat andere vorm door Roland in Rogaland, waar de resultaten veel minder positief waren. Onder de andere acht interventies die gebruik maakten van een schoolbrede aanpak, waren er zeven met positieve resultaten. Volgens de onderzoekers is de schoolbrede aanpak is het meest vaak effectief, en sluit de aanpak goed aan bij het systemische karakter van pesten door aandacht te besteden aan verschillende niveaus. Nadeel van schoolbrede interventies is dat de (effecten van) onderdelen van de methode vaak niet goed beschreven staan en daardoor lastig te repliceren zijn. The effectiveness of whole-school antibullying programs: a synthesis of evaluation research Smith, J.D., Schneider, B.H., Smith, P.K, Ananiadou, K. (2004) Deze systematische review geeft inzicht in het effect van 14 interventies die pesten tegen gaan door middel van een schoolbrede aanpak. De auteurs laten zien dat de methode van Olweus tot nu toe het meest effectieve programma is en geven daar een aantal mogelijke verklaringen voor. De schoolbrede aanpak heeft niet altijd zulke positieve effecten: die wisselen per land en per studie. Ook geven ze aan dat niet altijd goed beschreven is uit welke onderdelen de schoolbrede aanpak bestaat en dat nog onbekend is hoe effectief verschillende onderdelen zijn. Daarnaast concluderen ze dat de schoolbrede aanpak een relatief goedkope manier is om gunstige effecten te bereiken met niet-stigmatiserende primaire preventie. Werkblad beschrijving interventie juni

19 E. Overige informatie 12. Toelichting op de naam van de interventie Is de naam van de interventie helder? Noem de herkomst of diepere betekenis. Is de interventie bekend onder een andere naam? Noem de naam van de eventuele buitenlandse versie van de interventie. Meldt indien van toepassing: Over de naam van de interventie zijn geen bijzonderheden te vermelden. PRIMA komt van PRoef-IMplementatie Anti-pestbeleid op basisscholen. Na de proef-implementatie is besloten om de naam PRIMA te behouden, in de zin van een PRIMA school die pesten tegen gaat. De PRIMA-methode is gebaseerd op het anti-pestprogramma van de Noorse Dan Olweus, een interventie die internationaal bekend is onder de naam Olweus Bullying Prevention Program, ook wel the Bergen anti-bullying programme genoemd. 13. Uitvoering (uitvoerende en of ondersteunende organisaties en partners) Waar, door welk soort organisaties en op welke schaal wordt de interventie toegepast? Beschrijf op welke locatie de interventie wordt uitgevoerd. Noem eventueel lokale en/of regionale varianten. Noem eventueel ook samenwerkingspartners in de uitvoering. Meld indien van toepassing: De locatie waar de interventie dient te worden uitgevoerd is niet aangegeven. Er zijn geen gegevens over de uitvoerende organisatie bekend. Na de afronding van de proef-implementatie, die werd uitgevoerd in de regio s van GGD Rotterdam-Rijnmond, CED Nieuwe Waterweg Noord en GGD Zuidhollandse eilanden, is besloten om de PRIMA-methode landelijk te implementeren. Sinds de start van het schooljaar 2008/2009 kunnen alle basisscholen in Nederland gaan werken met de PRIMA-methode, onder begeleiding van een gecertificeerd begeleider. Vanaf het najaar 2008 konden medewerkers van een regionale instelling zoals een GGD en/of Onderwijsadviesbureau (OAB) gecertificeerd PRIMA-begeleider worden. Op dit moment (september 2009) zijn er 19 getrainde en gecertificeerde regionale PRIMA-begeleiders die scholen kunnen begeleiden bij het invoeren van de PRIMA-methode. Het NIGZ is momenteel bezig om een compleet landelijk dekkend netwerk te creëren. 14. Overeenkomsten met andere interventies Zijn er soortgelijke interventies? Noem relevante en in het oog springende overeenkomsten en /of verschillen; beperk dit tot sterk vergelijkbare interventies. Meld indien van toepassing: Er zijn geen gegevens over soortgelijke interventies. Paul Baar, Theo Wubbels en Marjolijn Vermande hebben in 2007 een overzicht gemaakt van Nederlandse interventies ter preventie van pesten op school. Alle interventies die in dit overzicht zijn opgenomen zijn in de afgelopen 10 jaar ontwikkeld, hebben basisscholen als doelgroep, zijn Nederlandstalig, gericht op pestgedrag, antisociaal of agressief gedrag, en zijn gedocumenteerd in een programmabeschrijving. Van deze interventies is er geen een die veel lijkt op de PRIMA-methode; ze hebben een ander doel (bijvoorbeeld sociale vaardigheid of weerbaarheid vergroten), richten zich op cyberpesten, of zijn eerder curatief dan preventief. (Baar et al, 2007) Werkblad beschrijving interventie juni

20 Aangehaalde literatuur Beschrijf de in dit document aangehaalde literatuur volgens APA-normen (zie de handleiding bij dit werkblad). Baar, P., Wubbels, T., Vermande, M. Algemeen methodische voorwaarden voor effectiviteit en de effectiviteitspotentie van Nederlandstalige antipestprogramma s voor het primair onderwijs. Pedagogiek. 27(1): Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). (2009). Statline databank. Binnengehaald 4 september 2009 van Craig, W., Harel-Fisch, Y., Fogel-Grinvald, H., Dostaler, S., Hetland, J., Simons- Morton, B., Molcho, M., Mato, M.G. de, Overpeck, M., Due, P., Pickett, W. HBSC Violence & Injuries Prevention Focus Group; HBSC Bullying Writing Group (2009). A cross-national profile of bullying and victimization among adolescents in 40 countries. Int J Public Health. 54(Suppl 2): Dake, J.A., Price, J.H., & Telljohann, S.K. (2003). The nature and extent of bullying at school. J Sch Health. 73(5): Dorsselaer, S. van, Zeijl, E., van den Eeckhout, S., ter Bogt, T., Vollebergh, W. (2007) HBSC Gezondheid en welzijn van jongeren in Nederland. Utrecht, Trimbos Instituut. Dorst, A. van, Crone, M., Dusseldorp, E., Wiefferink, C.H., & Paulussen, T.G.W.M. (submitted). Effects of an anti-bullying program in Dutch elementary schools. Dorst, A. van, Wiefferink, K., Dusseldorp, E., Galindo Garre, F., Crone, M. & Paulussen, Th. (2008). Preventie van pesten op basisscholen volgens de PRIMAmethode. Leiden, TNO. Fekkes, M., Pijpers, F.I., Verloove-Vanhorick, S.P. (2004). Bullying behavior and associations with psychosomatic complaints and depression in victims. J Pediatr., 144(1): Fekkes, M., Pijpers, F.I., Verloove-Vanhorick, S.P. (2005). Bullying: who does what, when and where? Involvement of children, teachers and parents in bullying behavior. Health Educ Res., 20(1): Fekkes, M., Pijpers, F.I., Verloove-Vanhorick, S.P. (2006). Effects of an antibullying school policy on bullying and health symptoms. Arch Pediatr Adolesc Med., 160(6): Görts, C. & Jonkers, R. (2001). Gezondheid op school. Een inventariserend onderzoek naar schoolgezondheidsbeleid in Nederland. Haarlem: Rescon, research & consultancy. Kraan, E. van der, Dorst, A. van, Paulussen, Th. (2008). Etniciteitverschillen in pesten. Leiden, TNO. Kumpulainen, K., Räsänen, E., Henttonen, I., Almqvist, F., Kresanov, K., Linna, S.L., Moilanen, I., Piha, J., Puura, K., Tamminen, T. (1998). Bullying and psychiatric symptoms among elementary school-age children. Child Abuse Negl., 22(7): Olweus, D. (1993). Bullying at School: What we know and what we can do. Oxford: Blackwell. Olweus, D. (1994). Bullying at school. Basic facts and an effective intervention programme. Promotion & Education, 1(4): Smith, J.D. & Schneider, B.H. (2004). The effectiveness of whole-school antibullying programs: a synthesis of evaluation research. School Psych Rev. 33(4): Stevens, V., Bourdeaudhuij, I. de, Oost, P. Van (2000). Bullying in Flemish schools: an evaluation of anti-bullying intervention in primary and secondary schools. Br J Educ Psychol., 70 (Pt 2): Vreeman, R.C. & Carroll, A.E. (2007). A systematic review of school-based interventions to prevent bullying. Arch Pediatr Adolesc Med., 161: Williams, K., Chambers, M., Logan, S., Robinson, D. (1996). Association of common health symptoms with bullying in primary school children. BMJ, 313(7048), Werkblad beschrijving interventie juni