AV Natuurwetenschappen

Transcriptie

1 LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS Vak: AV Natuurwetenschappen Basisvorming 1/2 lt/w Onderwijsvorm: Graad: Leerjaar: A-STROOM Leerplannummer: 2010/004 eerste graad eerste en tweede leerjaar Nummer inspectie: (vervangt 2003/001 en 2003/006) 2010/12/1//D (vervangt 2003 / 1 // 1 / I / BV / 1 / I / / D/ en 2003 / 5 // 1 / F / BV / 1 / I / /D/) Pedagogische begeleidingsdienst GO! Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap Emile Jacqmainlaan Brussel

2 A stroom 1e graad Basisvorming 1 INHOUD Visie... 2 Beginsituatie... 3 Algemene doelstellingen... 4 Leerplandoelstellingen/leerinhouden/specifieke pedagogisch-didactische wenken... 5 Leven doet leven... 9 Bouwstenen van organismen en de materie...11 Krachten-interactie tussen materie...16 Organismen en hun biotoop...17 Organismen vormen een levensgemeenschap...19 Energie de zon, bron van alle leven...21 Energie uitwisseling en stofomzetting in materie en in organismen...25 Algemene pedagogisch-didactische wenken Leerlijnen natuurwetenschappen...29 Samenhang met techniek...33 Samenhang met vakoverschrijdende eindtermen...33 Aandacht voor taal...33 Wenken bij het bereiken van de wetenschappelijke vaardigheden...34 Wenken bij de informatieopdracht...36 Planning natuurwetenschappen (A -stroom)...36 VOET...37 Minimale materiële vereisten Evaluatie Bibliografie Bijlagen Vakgebonden eindtermen natuurwetenschappen van de eerste graad A-stroom...47

3 A stroom 1e graad Basisvorming 2 VISIE Natuur is deel van onze cultuur. De natuurwetenschappen reiken middelen en methodes aan om de natuur rondom ons beter te begrijpen. De natuurwetenschappen behoren volgens Prof. E. Vermeersch tot de ervaringswetenschappen of empirische wetenschappen. Deze wetenschappen maken gebruik van de proefondervindelijke methode om de omgeving te begrijpen. Deze methode doet beroep op observaties en/of experimenten die besluiten bieden voor onderzoeksvragen die vooraf werden gesteld. Het leerplan natuurwetenschappen beoogt zowel de ontwikkeling van de eigen persoon als van een maatschappelijk engagement. We kunnen dit vertalen in een aantal hoofddoelen: Leerlingen kunnen aan de hand van voorbeelden uit de eigen omgeving de natuurwetenschappelijke kennis en inzichten omschrijven; natuurwetenschappelijke toepassingen en verschijnselen uit de eigen ervaringswereld op eenvoudige wijze verklaren; het belang van de natuurwetenschappen en de toepassingen ervan voor de samenleving uitleggen en natuurwetenschappelijke kennis plaatsen in een maatschappelijke, culturele en historische context; een standpunt innemen en een gemotiveerde mening uitspreken over wetenschappelijke toepassingen; een houding tegenover de natuurwetenschappen aannemen die gebaseerd is op inzicht in haar methoden, haar ontwikkeling en haar maatschappelijke impact. Deze hoofddoelen moeten het authentiek leren, ervaringsgericht en toepassingsgericht leren in herkenbare contexten voldoende kansen geven en de intrinsieke motivatie voor natuurwetenschappen stimuleren. Bij de keuze en formulering van leerplandoelen is er rekening gehouden met de eigenheid van de leeftijdsgroep. Zo wordt van de leraar bij de implementatie van het leerplan verwacht dat hij aandacht heeft voor: het cognitieve niveau van de leerlingen. Peilingproeven bevestigen dat leerlingen van de eerste graad het moeilijk hebben met het leren van abstracte begrippen en deze maar matig beheersen; de persoonlijke ervaringen en levensstijl van de leerlingen. De levensgewoonten van de leerlingen evolueren en hebben negatieve gevolgen voor hun gezondheid zoals: rugklachten, eetstoornissen, gehoorschade... de belangstellingsfeer en maatschappelijke relevantie. Het vak natuurwetenschappen krijgt betekenis als er regelmatig ingespeeld wordt op vragen van de leerlingen en toepassingen van de natuurwetenschappen in de maatschappij. De leerling leert geargumenteerde keuzes maken over het energiegebruik, de duurzaamheid van de grondstoffen de samenhang met contexten uit de vakoverschrijdende eindtermen zoals lichamelijke gezondheid en veiligheid, mentale gezondheid. Er wordt gestreefd naar samenhang met het domein natuur uit het leergebied wereldoriëntatie van het basisonderwijs, met het vak techniek en met de vakoverschrijdende eindtermen. Het leerplan sluit aan bij de kennis en vaardigheden opgebouwd vanaf de kleuterschool en vormt een doorlopende leerlijn voor de natuurwetenschappelijke vorming van de leerlingen.

4 A stroom 1e graad Basisvorming 3 BEGINSITUATIE Als beginsituatie wordt uitgegaan van het feit dat leerlingen die de eerste graad aanvatten de eindtermen van het basisonderwijs hebben bereikt. Voor het vak natuurwetenschappen zijn de eindtermen wereldoriëntatie van het domein natuur en het domein techniek bepalend. Met wereldoriëntatie verwerven leerlingen kennis en inzicht in zichzelf, in hun omgeving en in hun relatie tot die omgeving. Zij verwerven vaardigheden om in interactie te treden met die omgeving en zij worden gestimuleerd tot een positieve houding ten aanzien van zichzelf en hun omgeving. Voor verschillende onderwerpen zoals het menselijk lichaam, ecosystemen, organismen en niet-levende natuur hebben de leerlingen zowel kennis opgebouwd als vaardigheden ingeoefend. Enkele kernideeën uit het leerplan wereldoriëntatie domein natuur van het basisonderwijs Nadruk op het rechtstreeks waarneembare waarnemen met alle zintuigen. Experimenteren om meer te weten over mens en natuur. Exploreren om meer te weten over mens en natuur. Bronnen raadplegen om meer te weten over mens en natuur. Een wetenschappelijke houding aanleren: een hypothese toetsen via een eenvoudig proefje. Nadruk op de samenhang tussen de dingen. Beperkte kennis verwerven over aspecten van de levende en niet-levende natuur, het menselijk lichaam en het milieu. Het is van belang dat de leraar vertrekt vanuit deze kennis en vaardigheden om binnen het domein van de natuurwetenschappen de leerlijnen verder te ontwikkelen. Bij verschillende leerplandoelstellingen wordt in de specifieke wenken aandacht besteed aan de voortzetting van deze leerlijnen. EERSTE LEERJAAR A In het eerste leerjaar A volgen alle leerlingen van de basisvorming één lestijd per week het vak Natuurwetenschappen. In het keuzegedeelte kunnen deze leerlingen twee lestijden per week het vak Wetenschappelijk werk (natuurwetenschappen) volgen. TWEEDE LEERJAAR A In het tweede leerjaar A volgen alle leerlingen van de basisvorming twee lestijden per week het vak Natuurwetenschappen. De leerlingen uit de basisopties Industriële Wetenschappen, Latijn en Moderne wetenschappen volgen ook nog twee lestijden per week het vak Wetenschappelijk werk (natuurwetenschappen).

5 A stroom 1e graad Basisvorming 4 ALGEMENE DOELSTELLINGEN De leerplandoelstellingen hangen nauw samen met de eindtermen natuurwetenschappen die ontwikkeld zijn rond de kernbegrippen: materie, energie, interactie tussen materie en energie en systemen. Naast inhoudelijke leerplandoelstellingen zijn ook een aantal doelstellingen ontworpen voor de ontwikkeling van vaardigheden. Deze vaardigheden zijn gericht op het leren onderzoeken, het onderzoekend leren, de informatieverwerving en de communicatie over de natuurwetenschappen. De natuurwetenschappelijke vorming in de eerste graad sluit aan bij het vak wereldoriëntatie van de basisonderwijs en bereidt de leerlingen voor op de voortzetting van hun studie in de tweede graad. De leerlijn van de natuurwetenschappelijke vorming van het basisonderwijs tot de tweede graad is weergegeven in een schema. Basisonderwijs Wereldoriëntatie: Basisbegrippen in het domein natuur Basisbegrippen in het domein techniek Onderzoekende houding Aandacht en respect voor eigen lichaam en leefwereld Eerste graad (A stroom) Natuurwetenschappen: Natuurwetenschappelijke basiskennis en vaardigheden uitbreiden binnen het begrippenkader materie, energie, interactie tussen materie en energie en systemen. De wetenschappelijke methode(onderzoeksvraag, hypothese, experiment, waarnemingen, besluit) stapsgewijs inoefenen. Onderzoekende houding verder ontwikkelen zowel bij terreinstudie als bij het experimenteren. Basisinzichten verwerven in het gebruik van modellen zoals o.a. het deeltjesmodel om eenvoudige verschijnselen te verklaren. de cel en de samenhang tussen cel, weefsel, organen, stelsels en het ganse lichaam. omkeerbare en niet-omkeerbare stofveranderingen. Communicatievaardigheden ontwikkelen over natuurwetenschappen. Tweede graad. Natuurwetenschappen Wetenschap voor de burger, technicus... Uitbreiding van het begrippenkader vanuit verschillende contexten of thema s. Communicatie over natuurwetenschappen verder ontwikkelen Biologie/ Chemie/ Fysica Wetenschap voor de burger, technicus, wetenschappen... Uitbreiding van een vakspecifiek begrippenkader Context als illustratie bij de natuurwetenschappelijke begrippen. Voorzetting ontwikkeling onderzoeksvaardigheden Ontwikkeling probleemoplossende vaardigheden Ontwikkeling van informatievaardigheden

6 A stroom 1e graad Basisvorming 5 LEERPLANDOELSTELLINGEN/LEERINHOUDEN/SPECIFIEKE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN Om de leesbaarheid te verhogen zijn de leerplandoelstellingen genummerd en zijn de leerplandoelstellingen, de leerinhouden en het nummer van de eindterm op één lijn geplaatst. Bij elk deel zijn enkele specifieke wenken, activiteiten en leerlingenproeven beschreven. De aanduiding (A) in de kolom decretaal nummer verwijst naar een groep van eindtermen met betrekking tot wetenschappelijke vaardigheden en de aanduiding (B) verwijst naar vaardigheden en inzichten bij de eindtermen over wetenschap en samenleving. DECR.NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN ET20 ET21 ET22 ET23 ET24 ET25 WETENSCHAPPELIJKE VAARDIGHEDEN (A) onder begeleiding een natuurwetenschappelijk probleem herkennen, een onderzoeksvraag en een hypothese formuleren; onder begeleiding, bij een onderzoeksvraag gegevens verzamelen en volgens een voorgeschreven werkwijze een experiment, een meting of een terreinwaarneming uitvoeren. onder begeleiding, bij een eenvoudig onderzoek, de essentiële stappen van de natuurwetenschappelijke methode onderscheiden; onder begeleiding, verzamelde en beschikbare data hanteren, om te classificeren of om te determineren of om een besluit te formuleren. onder begeleiding resultaten uit een experiment, een meting of een terreinstudie weergeven. Dit kan gebeuren in woorden, in tabel of grafiek, door aan te duiden op een figuur of door te schetsen. De leerlingen gebruiken daarbij de correcte namen en symbolen. van de grootheden massa, lengte, oppervlakte, volume temperatuur, tijd, druk, snelheid, kracht en energie de eenheden en hun symbolen in contexten en opdrachten toepassen. Minimum één biotoopstudie en zeven leerlingenproeven uitvoeren tijdens de eerste graad.

7 A stroom 1e graad Basisvorming 6 DECR.NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN Specifieke pedagogisch-didactische wenken Vanuit de waarneming van een eenvoudig verschijnsel of natuurwetenschappelijk probleem een onderzoeksvraag en hypothese formuleren. Zoek een gepaste probleemsituatie en laat de leerlingen hierbij mogelijke vragen en hypothesen verwoorden. Mogelijke onderzoeksvragen Is er een verschil tussen ingeademde en uitgeademde lucht? Heeft lucht een massa? Hoe verandert de temperatuur bij het smelttraject van een vaste stof? Welke functies heeft de stengel van een plant? Wordt de fotosynthese beïnvloedt door licht en koolstofdioxide? Bij de uitvoering van een opdracht, experiment of terreinstudie aandacht besteden aan het correct uitvoeren van de werkwijze of instructies. De resultaten van een waarneming of een meting weergeven met woorden, een figuur, een schets, een tabel of grafiek. Bij het nastreven van de ontwikkeling van wetenschappelijke vaardigheden is het doel dat de leerlingen bij een eenvoudig onderzoek de essentiële stappen van de wetenschappelijke methode kunnen onderscheiden. Met essentiële stappen wordt bedoeld: een onderzoeksvraag formuleren, een hypothese verwoorden, een plan of methode uitwerken voor een onderzoek of terreinwaarneming en een besluit formuleren als antwoord op de onderzoeksvraag. Streven naar de ontwikkeling van een onderzoekende houding of het onderzoekend leren en de leerlingen stapsgewijs zelfstandig een aantal taken laten uitvoeren. In opdrachten en taken gebruiken de leerlingen de correcte notatie van grootheden en eenheden, zodat zij deze werkwijze kunnen verder zetten in de tweede en de derde graad. De tabel geeft een overzicht van een aantal grootheden en eenheden met symbolen die tijdens de eerste graad aan bod kunnen komen. De leerlingen hebben in het basisonderwijs reeds een aantal van deze grootheden gebruikt. grootheid symbool eenheid symbool massa m kilogram kg lengte l meter m breedte b hoogte, diepte h dikte d

8 A stroom 1e graad Basisvorming 7 DECR.NR. straal middellijn afstand LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen r d x, s LEERINHOUDEN oppervlakte A vierkante meter m² volume V kubieke meter liter m³ l temperatuur T kelvin K θ graden Celsius C tijd t seconde s druk p pascal Pa snelheid v meter per seconde m s kracht F newton N energie E joule J Het is niet de bedoeling dat leerlingen de omzetting van eenheden systematisch gaan oefenen door gebruik van verschillende voorvoegsels en dat allerlei rekenoefeningen worden gemaakt bijvoorbeeld met de omzetting van de eenheden van de snelheid.

9 A stroom 1e graad Basisvorming 8 DECR.NR. ET26 ET27 LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen WETENSCHAP EN SAMENLEVING (B) gehanteerde wetenschappelijke concepten verbinden met dagelijkse waarnemingen, concrete toepassingen of maatschappelijke evoluties. het belang van biodiversiteit, de schaarste aan grondstoffen en aan fossiele energiebronnen verbinden met een duurzame levensstijl. LEERINHOUDEN Minimum twee informatieopdrachten uitvoeren tijdens de eerste graad. Specifieke pedagogisch-didactische wenken Op verschillende momenten oefenen de leerlingen in communicatie over natuurwetenschappen. Zij leren hierbij op een efficiënte manier informatie verwerven en verwerken. Bij het ontwerpen van taken en actieve werkvormen de opdrachten verbinden met het belang van biodiversiteit, de schaarste aan grondstoffen en een duurzame levensstijl. De leerlingen verwerken de leerinhouden met voorbeelden en contexten waarbij natuurwetenschappelijke concepten geïllustreerd worden met dagelijkse ervaringen, concrete toepassingen of maatschappelijke evoluties. Leerlingen leren een aantal communicatievaardigheden: tijdens een gesprek gefundeerde argumenten gebruiken; presenteren van een eenvoudig proefje; de resultaten van een experiment of studie voorstellen; een bepaalde stelling of houding die zij innemen t.o.v. een bepaald onderwerp kunnen beargumenteren; het gebruik van de discussie als werkvorm.

10 A stroom 1e graad Basisvorming 9 LEVEN DOET LEVEN DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN ET3 1 de delen van de bloemplant herkennen en benoemen. De wortel, de stengel, het blad en de bloem ET3, (A) 2 een functie van de wortel, de stengel of een blad vanuit een experiment waarnemen en weergeven. Leerlingenproef i.v.m. de functies van een deel van de bloemplant Specifieke pedagogisch-didactische wenken We gebruiken in dit leerplan de term bloemplant. Deze term verwijst naar alle zaadplanten waarbij de bloem duidelijk aanwezig is. (bv. de tulp, bloesems van een appelboom) (1) Vanuit levend materiaal (biotoopstudie) starten om de voornaamste delen van wortel, stengel, bloem en blad te observeren en te benoemen. (1) Modellen en beelden van de delen van de bloemplant als illustratie gebruiken. (1) Bij het onderzoek van de functies van een deel van de bloemplant kan in complementaire groepjes gewerkt worden. (2) De functie van het blad (fotosynthese) komt verder in het leerplan aan bod. (2) Leerlingenproef Opname en transport door de wortel: bewortelde stek in gekleurde vloeistof. (2) Transportfunctie van de stengel: (onbewortelde) stengel van bv. witte bloem in gekleurde vloeistof. (2) Transpiratie door het blad: bebladerde en onbebladerde stengel in water, blad afdekken met vaseline of plastic zak. (2) ET3 3 de bouw van de bloem beschrijven in functie van de voortplanting. De bouw van de bloem De voortplanting bij de bloemplant ET5 4 de verschillende delen van het voortplantingsstelsel van de man en de vrouw benoemen en de bouw ervan in relatie brengen met de functie. ET5 5 op een schema van de menstruatiecyclus de menstruatie, de ovulatie en de vruchtbare periode van de vrouw aanduiden. ET5 6 de belangrijkste gebeurtenissen vanaf de coïtus tot de geboorte beschrijven. ET5, ET6 7 verduidelijken dat erfelijke kenmerken via de zaadcel en de eicel doorgegeven worden aan het nageslacht. Bouw en functie van de voortplantingsorganen van de mens De menstruatie, de ovulatie en de vruchtbare periode van de vrouw situeren op een tijdlijn van de menstruatiecyclus Belangrijkste gebeurtenissen van de coïtus tot de geboorte Kinderen hebben kenmerken van beide ouders

11 A stroom 1e graad Basisvorming 10 DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen ET5, (B) 8 secundaire geslachtskenmerken (lichamelijke veranderingen en sociaalemotionele veranderingen) in verband brengen met de puberteit. ET5, (B) 9 het belang van anticonceptiemiddelen aangeven bij de regeling van de vruchtbaarheid of de bescherming tegen SOA. LEERINHOUDEN Onderscheid tussen primaire en secundaire geslachtskenmerken, met aandacht voor lichamelijke en sociaal-emotionele veranderingen tijdens de puberteit Anticonceptie, SOA Condoom als bescherming tegen SOA Specifieke pedagogisch-didactische wenken De leerlingen leren vanuit waarneming de delen van de bloem zoals kelk, kroon, meeldraad, stamper, stijl, stuifmeelkorrel, vruchtbeginsel, zaadbeginsel, stuifmeelbuis, zaad, vrucht benoemen en de functie ervan beschrijven. (3) De voortplantingsorganen bespreken vertrekkende van de leefwereld van de leerling, daarna de voortplantingsorganen op een model aanduiden en benoemen. (4) Leerlingen leren de belangrijkste gebeurtenissen vanaf de coïtus tot de geboorte kennen: coïtus, bevruchte eicel, innesteling, embryonale ontwikkeling, foetale groei en geboorte. (5-6) Mogelijke activiteiten Doorsnede van een vruchtbeginsel met (stereo)loep bekijken om een zaadbeginsel waar te nemen. (3) De bevruchting van de bloemplant bekijken met behulp van simulatie of film. (3) Verse orchidee gebruiken om bestuiving door insecten te verduidelijken. (3) Zaden en vruchten sorteren (3) De menstruatiecyclus voorstellen op een tijdsas van 28 dagen: menstruatie, eisprong en vruchtbare periode. (5-6) Gebruik maken van animatiefilm om bevruchting en embryonale ontwikkeling uit te leggen. (5-6) De anticonceptiekoffer gebruiken. (9) Informatieopdracht: Activerende werkvormen gebruiken om zowel lichamelijke als socio-emotionele veranderingen in de puberteit bespreekbaar te maken in de klas. (8-9) Gevaren SOA en het condoom als enig beschermingsmiddel om SOA s te voorkomen bijvoorbeeld met een stellingenspel bespreken. (8-9) Kennis vanuit het basisonderwijs: Leerlingen hebben in het basisonderwijs lichamelijke veranderingen, die ze bij zichzelf en leeftijdsgenoten waarnemen, leren herkennen als normale aspecten in hun ontwikkeling.

12 A stroom 1e graad Basisvorming 11 BOUWSTENEN VAN ORGANISMEN EN DE MATERIE DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen ET4 10 kenmerken aangeven om een organisme bij de levende wezens in te delen. LEERINHOUDEN Kenmerken van levende wezens ET4 11 de cel als structurele eenheid van organismen beschrijven. De cel als bouwsteen van organismen ET4 12 delen van een plantaardige en dierlijke cel op lichtmicroscopisch niveau herkennen en benoemen De delen van een plantaardige cel en een dierlijke cel op lichtmicroscopisch niveau Specifieke pedagogisch-didactische wenken Door observatie van levende organismen, afgestorven organismen en niet levende materie leiden leerlingen criteria af om een organisme als levend wezen te beschouwen. Kenmerken van levende wezens zijn: ademen, zich voeden, groeien, bewegen uit zichzelf, reageren op prikkels uit de omgeving, zich voortplanten, afvalstoffen uitscheiden. (10) De leerlingen leren vanuit waarneming de delen van een plantaardige en dierlijke cel: celwand, celmembraan, celplasma, vacuole, celkern, bladgroenkorrels herkennen, benoemen en onderscheiden. (11-12) Het is belangrijk dat de leerlingen de structuur van cellen kunnen waarnemen op lichtmicroscopisch niveau. Zij leren dit microscopisch beeld interpreteren en vergelijken met beeldmateriaal van celstructuren. (12) Mogelijke activiteiten (11-12) Met een microscoop leren werken. Door gebruik te maken van een handleiding en een afbeelding van de microscoop met benoemde delen kan je de leerlingen laten kennismaken met microscopie. Bij het lichtmicroscopisch onderzoek eenvoudige preparaten gebruiken van plantaardige cellen (het vliesje aan de binnenkant van een uirok, een blaadje waterpest) en van dierlijke cellen (wangslijmvlies). Interactief de delen van een cel inoefenen met behulp van ICT materiaal. ET1 13 de verschillende organisatieniveaus bij bloemplant, dier en mens herkennen en omschrijven. Cel, weefsel, orgaan, stelsel, organisme ET1 14 de samenhang tussen de organisatieniveaus beschrijven. De opbouw en samenhang van een organisme in cellen, weefsels, organen en stelsels ET6 15 de bouw van dieren in verband brengen met hun levenswijze. Aanpassingen van dieren aan de omgeving

13 A stroom 1e graad Basisvorming 12 DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN Specifieke pedagogisch-didactische wenken Vanuit microscopische waarnemingen of goed beeldmateriaal kunnen leerlingen afleiden dat gelijkaardige cellen gegroepeerd voorkomen in een weefsel en dat verschillende weefsels (doorsnede van een wortel, een stengel, een blad; talgklier van de huid, gladde spier, nierbuisjes) samen een orgaan vormen. Het is niet de bedoeling dat de leerlingen verschillende weefsels kunnen benoemen. De nadruk ligt op de functies van de organen, die samen instaan voor een levensverrichting. (13) De bouw en functie van de organen komen verder in het leerplan aan bod. (zie leerplandoelstellingen van 55 tot 62) Voorbeelden van aanpassingen van dieren aan hun levenswijze. (bv. gebit/snavel aangepast aan de voeding, stand van de ogen bij prooi- en roofdieren ) (15) Mogelijke activiteiten (13-14) Foto s / afbeeldingen (organen, weefsels, cellen) bekijken en ordenen. Met een 3D-model of ICT materiaal de ligging van de organen/stelsels inoefenen. Video dissectie van het konijn bekijken. Levende organen zoals varkenslong of varkenshart onderzoeken. Het uitvoeren van dissecties in de klas Het leerplan heeft een dissectie niet als verplichte methodiek opgenomen. Dit is een raamovereenkomst tussen de verschillende onderwijskoepels POV, OVSG, VVKSO en GO! Er zijn geen leerplandoelstellingen in het leerplan waarbij men verplicht wordt om een dissectie uit te voeren. De leraar mag nog steeds een dissectie uitvoeren rekening houdend met de standpunten van de leerlingen en met de wettelijke voorschriften betreffende correcte afvalophaling. Indien bepaalde leerlingen de dissectie niet wensen bij te wonen dan is het noodzakelijk dat deze leerlingen de leerplandoelstellingen op een andere manier kunnen bereiken. Kennis vanuit het basisonderwijs Leerlingen hebben in het basisonderwijs de functie van belangrijke organen die betrokken zijn bij de ademhaling, spijsvertering en bloedsomloop in het menselijk lichaam leren verwoorden op eenvoudige wijze.

14 A stroom 1e graad Basisvorming 13 DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN ET17, ET25 16 de grootheden massa en volume beschrijven en onderscheiden. Voorwerpseigenschap: massa, volume ET17, (A) 17 de massa en het volume van een vaste stof en een vloeistof bepalen. Leerlingenproef: bepaling van massa en volume van een vaste stof en een vloeistof ET18 18 de begrippen zuivere stof, mengsel, molecule omschrijven en met voorbeelden illustreren. ET18 19 het deeltjesmodel van de materie beschrijven en in verband brengen met: zuivere stof, aggregatietoestand, faseovergang, eigenschappen van de materie Zuivere stof, stofeigenschap Mengsel Molecule Deeltjesmodel Faseovergang, aggregatietoestand, eigenschappen van de materie ET18, (B) 20 de samenstelling van lucht beschrijven. Samenstelling van lucht: stikstofgas, zuurstofgas, koolstofdioxide en andere gassen. ET18 21 de druk van de lucht uitleggen steunend op het deeltjesmodel. Druk van een gas Normale luchtdruk

15 A stroom 1e graad Basisvorming 14 DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN Specifieke pedagogisch-didactische wenken Er op wijzen dat de natuur, alles om ons heen, de aarde, de zon en de planeten bestaat uit materie. (16) Als voorbeeld enkele zuivere stoffen zoals water, keukenzout, zuurstof, ijzer vermelden. Zuivere stoffen bezitten stofeigenschappen die we kunnen waarnemen of meten (kleur, geur, hardheid, oplosbaarheid, kookpunt, smeltpunt ). (18) Verschillende mengsels met voorbeelden illustreren: suikerwater(oplossing: vaste stof en vloeistof), rook (vaste stof en gas), lucht (gas en gas), bruiswater (oplossing: gas en vloeistof), fruitsap (suspensie: vaste stof en vloeistof). (18) Het deeltjesmodel is een modelvoorstelling van de materie. De deeltjes van het model stellen we voor door verschillende figuurtjes en komen in werkelijkheid overeen met de moleculen. (19) Steunend op het deeltjesmodel kunnen we de verschillende aggregatietoestanden en de eigenschappen van de materie (bv samendrukbaarheid) beschrijven en verklaren. (19). Mogelijke activiteiten Het volume van een onregelmatig voorwerp bepalen door onderdompeling in een maatglas. (17) De massa en het volume van een hoeveelheid lucht bepalen. (17) Kristallen laten groeien door afkoeling van een verzadigde oplossing. (19) Enkele eenvoudige scheidingsmethodes van mengsels laten uitvoeren. (18) Proefjes over de eigenschappen van de materie als illustratie bij het deeltjesmodel. (19) Proefjes over luchtdruk. (19) Aandacht hebben voor mogelijke misvattingen van leerlingen: bij gebruik van het deeltjesmodel: (19) De deeltjes zijn moleculen. Tussen de deeltjes is er lucht. De deeltjes hebben geen massa. De deeltjes trekken elkaar niet aan. De deeltjes zijn zichtbaar met een lichtmicroscoop. over lucht: (20-21) Lucht heeft geen massa. Lucht is onzichtbaar en kan dus ook geen kracht uitoefenen.

16 A stroom 1e graad Basisvorming 15 DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN Leerlingenproef De massa van een voorwerp bepalen met een (digitale) balans. (17) Het volume van een regelmatig voorwerp bepalen met een meetlat en door onderdompeling in een maatglas. (17) De massa van een hoeveelheid vloeistof bepalen met een balans en het volume van die hoeveelheid bepalen met een maatglas. (17) Bij de uitvoering van de opdrachten oefenen de leerlingen in het gebruik van de juiste notatie van de grootheden en eenheden. (17) Kennis vanuit het basisonderwijs Leerlingen hebben in het basisonderwijs het begrip gewicht in plaats van het begrip massa gebruikt om de massa van een voorwerp te beschrijven. In de dagelijkse omgang heeft gewicht de betekenis van massa. Vanaf de eerste graad gebruiken we om de hoeveelheid materie van een voorwerp te beschrijven de fysische grootheid massa. Leerlingen hebben in het basisonderwijs de inhoudsmaten leren verbinden met volumematen zoals de omzetting van liter naar dm³. Het is nuttig om deze omzetting te herhalen en in te oefenen bij de verwerking van de resultaten van de proeven. Informatieopdracht Opzoeken van informatie of een tekst lezen en verwerken over smog, fijn stof, uitlaatgassen van auto s, broeikasgassen (20) Een rollenspel organiseren over de vermindering van schadelijke stoffen in het autoverkeer. (20) Aandacht voor taal: We gebruiken om een hoeveelheid materie te beschrijven het begrip massa i.p.v. gewicht. Opletten voor de verschillende betekenis van het woord stof zoals zuivere stof, vaste stof, fijn stof

17 A stroom 1e graad Basisvorming 16 KRACHTEN-INTERACTIE TUSSEN MATERIE DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN ET10 22 in concrete voorbeelden verschillende soorten krachten benoemen. Verschillende soorten krachten ET10 23 de elementen van een kracht beschrijven in een concrete situatie. Aangrijpingspunt, richting, zin en grootte van een kracht ET10 24 het begrip snelheid omschrijven. Snelheid = afstand/tijd ET10 25 met een voorbeeld illustreren dat een kracht de vorm en/of de snelheid van een voorwerp kan veranderen. Kracht als oorzaak van vervorming en als oorzaak van verandering van bewegingstoestand van een voorwerp Specifieke pedagogisch-didactische wenken Vanuit experimenten kennis maken met verschillende soorten krachten zoals spierkracht, zwaartekracht, veerkracht, wrijvingskracht, cohesiekracht, adhesiekracht, elektrische kracht, magnetische kracht. (22) Het is belangrijk om te weten op welk voorwerp de kracht werkt (het aangrijpingspunt). De ervaring leert dat leerlingen de kenmerken richting en zin dikwijls door elkaar gebruiken. Het is dus van belang om deze elementen goed te omschrijven. Er wordt zeker geen vectoriële voorstelling van de kracht gevraagd. (23) Leerlingen leren het begrip snelheid vanuit hun dagelijkse ervaring zoals de snelheid waarmee zij fietsen of stappen. Het is niet de bedoeling om uitgebreide rekenoefeningen met deze formule van de snelheid te maken. (24) Het begrip kracht is reeds in het dagelijks taalgebruik doorgedrongen (spierkracht). Het is voor de leerlingen een abstract begrip. Een kracht zelf kan je niet vastnemen of zien. De kracht wordt wel zichtbaar door de uitwerking van die kracht op het voorwerp: een vervorming (uitgerekte veer of elastiek, een deuk in de auto ) of een verandering van snelheid (een keeper die de bal stopt voor zijn doel, voorwerpen doen bewegen, tot stilstand brengen, versnellen, vertragen ). (22, 25) Mogelijke activiteiten Uit experimenten, beeldmateriaal of situaties aangeven welke soorten krachten werkzaam zijn. (22) Afbeeldingen van situaties uit het dagelijks leven waar kracht een rol speelt verzamelen en verwerken in een poster. (22, 25) Met een dynamometer vaststellen dat een voorwerp met massa 100 g wordt aangetrokken met een kracht van 1 N. (23)

18 A stroom 1e graad Basisvorming 17 ORGANISMEN EN HUN BIOTOOP BIOTOOPSTUDIE DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN ET7, (A) 26 in een biotoop gerichte waarnemingen uitvoeren en enkele abiotische factoren bepalen en weergeven. ET8 27 met voorbeelden illustreren dat de abiotische factoren het voorkomen van planten en dieren beïnvloedt en omgekeerd. ET6 28 met concrete voorbeelden aangeven hoe bloemplanten op verschillende manieren aangepast zijn aan hun omgeving. ET9, (B) 29 in een concreet voorbeeld aantonen dat de mens natuur en milieu beïnvloedt en dat hierdoor het ecologische evenwicht kan gewijzigd worden. Biotoopstudie Samenhang tussen de abiotische factoren en het voorkomen van planten en dieren Aanpassingen van bloemplanten aan de omgeving Ecologisch evenwicht Specifieke pedagogisch-didactische wenken Mogelijke abiotische factoren bij de studie van een biotoop zijn: temperatuur, licht, vochtigheid, bodemstructuur, bodemsoort. Het is aangewezen om de abiotische factoren op twee verschillende plaatsen (bv. open terrein en onder begroeiing) te bepalen zodat de samenhang met het voorkomen van organismen kan worden vastgesteld. (28) Er kan materiaal zoals determineerkaarten, waterkisten, bodemkoffers, bostassen worden ontleend bij de provinciale natuurcentra. (zie bijlage )(27-28) Met voorbeelden illustreren hoe planten (bloemplanten, sporenplanten en naaktzadigen) zijn aangepast aan omstandigheden zoals: droogte, weinig licht, water De nadruk ligt op de aanpassing van een plant aan de omgeving. (28) Biotoopstudie (26-27) Mogelijke biotopen zijn: heide, wegberm, bos, poel, strand, duinen Bij de uitvoering van een biotoopstudie duidelijke richtlijnen geven voor: het gedrag en onderzoekende houding op het terrein het gebruik van eenvoudige dichotome determineerkaarten om planten en dieren te benoemen en de verscheidenheid te ontdekken. het uitvoeren van gerichte waarnemingen in verband met abiotische factoren de effecten van milieubescherming of milieubeschadiging de schrijftaal bij het noteren van de waarnemingen en bij het gebruik van vakspecifieke woorden (taalsteun) een taakverdeling bij de uitvoering van groepswerk

19 A stroom 1e graad Basisvorming 18 Enkele voorbeelden van samenhang tussen abiotische factoren en het voorkomen van organismen: de bodemstructuur beïnvloedt het voorkomen van planten; de lichtintensiteit beïnvloedt het voorkomen van planten; de aanwezigheid van een grote hoeveelheid watervogels beïnvloedt de waterkwaliteit; de aanwezigheid van wieren beïnvloedt de helderheid van het water. Informatieopdracht: Rapporteren over voorbeelden van behoud of verstoring van het ecologisch evenwicht: (29) lozing van afvalwater, richtlijnen voor bezoekers aan het bos, terrein of natuurreservaat, infoborden over planten en dieren, dode vissen op het water, aanduiding van broedplaatsen; informatie verzamelen over acties van natuurverenigingen. Kennis vanuit het basisonderwijs: Leerlingen hebben in het basisonderwijs twee verschillende biotopen in hun omgeving leren kennen en zij hebben in deze biotopen enkele veel voorkomende organismen leren herkennen en benoemen. Bij het plannen van een biotoopstudie is het belangrijk om vanuit de ervaringen van de leerlingen te starten.

20 A stroom 1e graad Basisvorming 19 ORGANISMEN VORMEN EEN LEVENSGEMEENSCHAP DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN ET7 30 met voorbeelden aantonen dat organismen in een biotoop een levensgemeenschap vormen waarin voedselrelaties voorkomen (producenten, consumenten, reducenten). ET7 31 voedselketens, voedselwebben en voedselpiramides opstellen aan de hand van gegevens waargenomen op het terrein en in de literatuur opgezocht. ET6, (B) 32 met voorbeelden illustreren dat variatie binnen een soort en tussen verschillende soorten belangrijk is. ET9, (B) 33 in een concreet voorbeeld aantonen dat de mens natuur en milieu positief en negatief beïnvloedt en dat hierdoor ecologische evenwichten kunnen gewijzigd worden. Biotische en abiotische factoren Producenten, consumenten en reducenten, Levensgemeenschap Voedselketen, voedselweb en voedselpiramide Het belang van biodiversiteit Ecologisch evenwicht Specifieke pedagogisch-didactische wenken Het belang van biodiversiteit kan worden benadrukt met een aantal voorbeelden: het belang van levende wezens als voedsel, brandstof, bouwmateriaal, onderzoeksmateriaal, bron van ontspanning (31) Voorbeelden van positieve invloeden van de mens op zijn omgeving bespreken: het oprichten en beheren van natuurreservaten, de aanleg van ecoducten, het aanleggen en onderhouden van kleine landschapselementen, het nemen van maatregelen om versnippering te voorkomen (33) Voorbeelden van negatieve invloeden van de mens op zijn omgeving bespreken: recreatiedruk, watervervuiling, zwerfvuil, vernieling van de leefomgeving (waaronder fragmentatie of versnippering van natuurgebieden), klimaatveranderingen, uitputten van natuurlijke bronnen, achteruitgang van de biodiversiteit (33) Mogelijke activiteiten Men kan vanuit een nieuwe biotoopstudie of steunend op de waarnemingen van de biotoopstudie uit het eerste leerjaar een inventarisatie maken van de aanwezige organismen in een biotoop. De voedingspatronen van de waargenomen organismen opzoeken. De voedselketens, voedselwebben en voedselpiramides opstellen. De rol van de reducenten verduidelijken in een voedselkringloop. ( ) Een bezoek organiseren aan een natuur-educatief centrum. ( ) Informatieopdracht: Een presentatie of poster maken over de biodiversiteit in de omgeving van de school. (32-33) Een presentatie maken over een concrete situatie waarbij de mens natuur en milieu positief en negatief beïnvloedt. (32-33)

21 A stroom 1e graad Basisvorming 20 DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN Kennis vanuit het basisonderwijs: Leerlingen hebben in het basisonderwijs met de wet van eten en gegeten worden kennis gemaakt. Zij kunnen deze wet met minstens twee met elkaar verbonden voedselrelaties illustreren.

22 A stroom 1e graad Basisvorming 21 ENERGIE DE ZON, BRON VAN ALLE LEVEN DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen ET19 34 enkele energievormen herkennen en met voorbeelden uit hun omgeving illustreren. LEERINHOUDEN Energievormen ET19 35 energieomzettingen in praktische voorbeelden beschrijven. Energieomzettingen ET19, ET27, (B) 36 het belang van duurzame energiebronnen en energiebesparing toelichten met praktische tips. Onderscheid tussen duurzame en niet duurzame energievormen Energiebesparende tips Specifieke pedagogisch-didactische wenken Vanuit experimenten kennis maken met verschillende energievormen zoals elektrische energie, lichtenergie, windenergie, bewegingsenergie, zwaarte-energie, veerenergie, warmte-energie, kernenergie en chemische energie. (34-35) Aandacht hebben voor mogelijke misvattingen van leerlingen over energie: (34-35) Energie wordt zoals brandstof verbruikt in de motor van de auto. Een voorwerp dat niet beweegt bezit geen energie. Bij een energieomzetting zoals bij een bal die valt en dan stil ligt, gaat de energie verloren. Bij het ademhalingsproces ontstaat energie die wordt opgebruikt in reacties. Energie kan je niet maken of vernietigen, enkel omzetten van de ene vorm in de andere is mogelijk. (35-36) Duurzame energiebronnen zijn bronnen waarbij weinig tot geen schadelijke milieueffecten optreden bij winning en omzetting en die in onuitputtelijke hoeveelheden beschikbaar zijn, zoals zon, wind, water en biomassa (groenafval, mest ). Belangrijkste voorbeelden van niet duurzame energie zijn kernenergie en energie opgewekt bij de verbranding van fossiele brandstoffen zoals aardgas, aardolie en steenkool. (36) Mogelijke activiteiten: Verschillende verschijningsvormen van energie bespreken en illustreren met voorbeelden. Experimenteren met herkenbare energieomzettingen in apparaten (34-35) Light Stick (chemische energie licht / warmte) Kaars (chemische energie licht / warmte) Zonnecel (stralingsenergie elektrische energie) Verwarmingselement in een waterkoker, strijkijzer (elektrische energie warmte) Gloeilamp (elektrische energie licht / warmte)

23 A stroom 1e graad Basisvorming 22 DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN Fietsdynamo (bewegingsenergie elektrische energie) Boormachine (elektrische energie bewegingsenergie / warmte) Een energieketting of opeenvolging van energieomzettingen bouwen. (34-35) Energetische waarde (in kilojoule) van voedingsstoffen op de etiketten van voedingsmiddelen interpreteren. (34-35) Informatieopdracht Energiebesparende tips opzoeken, selecteren en de toepassingen van de tips in de school of thuis beschrijven. (36) Zoeken naar mogelijkheden om spaarzaam om te gaan met duurzame energie en eventueel om te zetten in concrete acties. (36) Kennis vanuit het basisonderwijs Leerlingen hebben in het basisonderwijs geleerd met voorbeelden aan te tonen dat energie nodig is voor het functioneren van levende en niet levende systemen en kunnen daarvan de energiebronnen benoemen. ET15 37 het onderscheid tussen lichtbronnen en donkere lichamen beschrijven met een voorbeeld. Lichtbronnen en donkere lichamen ET15 38 uit waarnemingen vaststellen dat licht uit verschillende kleuren bestaat. Het zichtbare spectrum ET15 39 onzichtbare straling in verband brengen met praktische toepassingen uit het dagelijkse leven. ET15, (B) 40 beschermingsmaatregelen aangeven voor de mogelijke gevaren van onzichtbare straling. Toepassingen van onzichtbare straling Beschermingsmaatregelen voor bepaalde onzichtbare straling ET13 41 de bouw van de plant in relatie brengen met de fotosynthese. Plantendelen nodig bij fotosynthese ET13, (A), 42 de invloed van licht en koolstofdioxide bij fotosynthese uit een experiment afleiden. Leerlingenproef: invloed van licht en koolstofdioxide bij fotosynthese ET13, (B) 43 het belang van de groene plant voor het leven op aarde argumenteren. De plant als producent van voedsel en zuurstofgas ET19, (B) 44 zonne-energie verbinden met verschillende energiebronnen. De zon als energiebron voor voedsel, steenkool, olie, gas, hout, windenergie Specifieke pedagogisch-didactische wenken Eerste aanzet tot ontwikkeling van een modelvoorstelling van licht, waarbij het licht wordt voorgesteld door lichtstralen die zich rechtlijnig voort planten. Steunend op deze voorstelling van licht het kunnen zien van een lichtbron en een donker lichaam verduidelijken. (37) Leerlingen gebruiken de verschijnselen terugkaatsing en absorptie om de kleur van een voorwerp of van een groen blad te begrijpen. (37-38)

24 A stroom 1e graad Basisvorming 23 DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN Vanuit praktische proefjes en/of beeldmateriaal verschillende soorten onzichtbare straling zoals UV-straling, IR-straling en andere (GSM- straling, radiogolven, microgolven ) illustreren. (39-40) Aandacht hebben voor mogelijke misvattingen van leerlingen bij fotosynthese: (41-42) De mineralen uit de bodem zijn voldoende om planten te laten groeien. Planten produceren zuurstofgas tijdens de dag en tijdens de nacht. Mogelijke activiteiten: Proeven in verband met weerkaatsing en breking van licht (kwalitatief). (38) Proeven in verband met kleurschifting (prismaproef). (38) Een papier verhitten door het zonlicht met een vergrootglas te focusseren. (37-38) De invloed van het licht tonen met een radiometer van Crookes of lichtmolentje. (37-38) Leerlingenproef Experiment uitvoeren waaruit blijkt dat bladgroen noodzakelijk is voor fotosynthese (geen zetmeelvorming in het witte gedeelte van een gepanacheerd blad). (42) Experimenteel aantonen of laten afleiden uit tabellen (samenstelling bodemoplossing en lucht) dat de plant zelf zetmeel aanmaakt en het niet uit de bodem of de lucht haalt. (42) Onderzoek van de invloed van licht en koolstofdioxide bij fotosynthese (bv. gasbellen tellen bij waterpest in een proefbuis bij verschillende lichtintensiteiten en bij verschillende concentraties CO 2 van het water) (42) Informatieopdracht Leerlingen maken een presentatie over het belang van groene planten voor het leven op aarde. (43-44) Leerlingen maken een begrippenkaart met de zon als centrum en met de relatie naar verschillende energiebronnen. (43-44) Welke ideeën hadden Aristoteles, Jan Baptist van Helmont, Stephen Hales over het groeien van planten? (43) Zoek informatie over het historisch experiment van Joseph Priestley waarbij hij aantoont dat planten zuurstofgas produceren. (43) ET16, ET18 45 de begrippen warmte en temperatuur onderscheiden en de temperatuur in verband brengen met het deeltjesmodel van de materie. Warmte als energievorm Temperatuur als maat voor de beweging van de deeltjes ET16, (A) 46 het warmtetransport door geleiding, stroming en straling vaststellen en in concrete voorbeelden herkennen en beschrijven. Warmtetransport door geleiding, stroming en straling Leerlingenproef i.v.m. warmtetransport Praktische voorbeelden van warmte-isolatie

25 A stroom 1e graad Basisvorming 24 DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN ET6, ET16, (B) 47 illustreren hoe organismen zich kunnen beschermen tegen hoge en lage temperaturen. Aanpassingen van organismen aan de omgevingstemperatuur Specifieke pedagogisch-didactische wenken Aandacht hebben voor mogelijke misvattingen van leerlingen: (45) Warmte is een soort onzichtbare stof die de kamer binnenkomt. Warmte en temperatuur zijn hetzelfde. In het lokaal is een metalen voorwerp steeds kouder dan een houten voorwerp. Indien bijkomende warmte wordt toegevoegd als de vloeistof kookt dan zal de temperatuur van de vloeistof stijgen boven het kookpunt. Vertrekkend van de zintuiglijke waarneming intuïtief komen tot de begrippen temperatuur (maat voor de bewegingsenergie van de deeltjes) en warmte (vorm van energieoverdracht tussen twee voorwerpen met verschillende temperatuur). (45) Noodzakelijkheid inzien om subjectieve waarnemingen te vervangen door objectieve metingen (handen afwisselend in koud en warm water). Voorbeelden uit de natuur van bescherming tegen extreme hitte of koude (pels, huidbedekking bij dieren, winterslaap, transpiratie ) (47) Leerlingenproef Mogelijke activiteit Aantonen dat isolatoren (bv. isomoblok) veel lucht bevatten door ze onder de stolp van de vacuümpomp te leggen. (46) Onderzoek van warmte-uitwisseling bij een temperatuursverschil. (46) Vergelijkend onderzoek van verschillende isolatiematerialen. (46) Proeven over warmtetransport door geleiding, convectie en straling. (46) Informatieopdracht Voorbeelden van beschermingsmaatregelen zoals zonnecrème, GSM niet op de nachttafel leggen, beschermkledij van artsen bij röntgentoestellen tegen bepaalde onzichtbare straling opzoeken en in groep verwoorden. (47) Leerlingen werken met een concept-cartoon over warmtetransport. (47) Aanpassingen van organisme tegen extreme hitte of koude opzoeken in een tekst en presenteren. (47)

26 A stroom 1e graad Basisvorming 25 ENERGIE UITWISSELING EN STOFOMZETTING IN MATERIE EN IN ORGANISMEN ENERGIE-UITWISSELINGEN EN STOFOMZETTINGEN IN DE MATERIE DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN ET18 48 het deeltjesmodel in verband brengen met faseovergangen. Faseovergangen en deeltjesmodel ET14 49 de warmte-uitwisseling tijdens de faseovergang beschrijven. Warmte-uitwisseling tijdens de faseovergang ET14 50 de uitzetting van een vaste stof, vloeistof en een gas verklaren steunend op het deeltjesmodel en met voorbeelden illustreren. ET14, (A) 51 het temperatuursverloop van een faseovergang bepalen en grafisch voorstellen. Uitzetting van vaste stoffen, vloeibare stoffen en gasvormige stoffen Principe van de vloeistofthermometer. Leerlingenproef i.v.m. een faseovergang van een stof Grafische voorstelling van het temperatuursverloop bij een faseovergang Specifieke pedagogisch-didactische wenken: De warmte-uitwisseling tijdens de faseovergang schematisch voorstellen en met praktische voorbeelden illustreren. Bijvoorbeeld de temperatuursdaling bij een doekje met ether gewikkeld rond een thermometer of temperatuursensor tonen. (49) Aandacht besteden aan het maken van een grafische voorstelling van bijvoorbeeld een smeltkurve. Deze grafiek in verband brengen met de aggregatietoestanden van de stof en hun overgangen (51). Mogelijke activiteiten Leerlingen bouwen zelf een vloeistofthermometer. (50) Leerlingen voeren zelf enkele proefjes uit waarbij uitzetting of faseovergang een rol spelen (50) Leerlingenproef Smeltkurve of stolkurve opstellen bij smelten of stolen van stoffen zoals cetylalcohol, paraffine of natriumthiosulfaat. (51) ET11 52 een fysische verandering onderscheiden van een chemische verandering. ET11 53 steunend op waarnemingen stofomzettingen beschrijven uit de niet-levende natuur. ET18 54 het deeltjesmodel van de materie in verband brengen met moleculen en atomen. Fysische verandering, chemische verandering Stofomzetting Leerlingenproef: experimentele waarneming van stofomzettingen in de niet-levende natuur Atomen als bouwstenen van moleculen

27 A stroom 1e graad Basisvorming 26 DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN Specifieke pedagogisch-didactische wenken Stoffen ondergaan fysische veranderingen bij temperatuursverhoging zoals uitzetting, verandering van aggregatietoestand. Deze veranderingen zijn omkeerbaar en de stofeigenschappen blijven dezelfde. (52) Stoffen kunnen ook veranderingen ondergaan waarbij er nieuwe stoffen ontstaan zoals bij het verbranden van papier, melk die verzuurt, het maken van wijn uit druivensap, roesten van ijzer, lijmen (tweecomponentenlijm, secondelijm), tandvullingen, bruistablet in water. Deze veranderingen zijn onomkeerbaar en er zijn nieuwe stoffen ontstaan met andere stofeigenschappen. (53) De modelvoorstelling van een molecule (bv. geometrische figuur) wordt uitgebreid met atomen. Deze verschillende figuren stellen nu groepjes van atomen voor en komen overeen met verschillende soorten moleculen. Bij een stofomzetting ontstaat er een nieuwe schikking en combinatie van atomen, dus een nieuwe stof met andere stofeigenschappen. (53-54) Het is mogelijk om de chemische naam en het chemisch symbool van enkele belangrijke atomensoorten of chemische elementen zoals zuurstof(o), waterstof(h), koolstof(c), stikstof(n), ijzer(fe), fluor(f) en moleculen zoals water (H 2 O), zuurstofgas (O 2 ), koolstofdioxide (CO 2 ), stikstofgas (N 2 ) te vermelden. (54) Aandacht hebben voor mogelijke misvattingen bij leerlingen: (52-54) Leerlingenproeven Bij uitzetting is er volumevergroting doordat de deeltjes uitzetten. Bij verbranding van een stof verdwijnt de stof. Beschrijven van waarnemingen bij stofomzettingen zoals het branden van een kaars. (53) Onderzoek van massaverandering bij verbrandingsprocessen. (53) Beschrijven van waarnemingen bij stofomzettingen waarbij koolstofdioxide ontstaat. (53) Beschrijven van waarnemingen bij stofomzettingen bij het maken van een pannenkoek of cake. (53)

28 A stroom 1e graad Basisvorming 27 ENERGIE-UITWISSELINGEN EN STOFOMZETTINGEN IN ORGANISMEN DECR. NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN ET2, ET12 55 ET2, ET12 56 ET2, ET12 57 het belang van voeding, ademhaling en uitscheiding voor de mens aangeven. uit een experiment afleiden dat het verkleinen van voedsel nodig is om voedingsstoffen in het bloed op te nemen. de verschillende organen van het spijsverteringsstelsel, het ademhalingsstelsel van de mens benoemen en de bouw ervan in relatie brengen met de functie. Voeding als bron van bouwstoffen, brandstoffen en beschermende stoffen Ademen: opnemen van zuurstofgas en afgeven van koolstofdioxide Uitscheiden: afvalstoffen verwijderen Vertering is de mechanische en chemische verkleining van voedsel Bouw en functie van de organen van het spijsverteringsstelsel en van het ademhalingsstelsel ET2, ET12, (A) 58 de verschillen in samenstelling van in- en uitgeademde lucht experimenteel vaststellen en verklaren. Samenstelling van ademlucht Leerlingenproef i.v.m. vergelijking in - en uitgeademde lucht Zuurstofgas als brandstof voor energieproductie in alle cellen ET2, ET12 59 ET2, ET12 60 ET2, ET12 61 de verschillende organen van het bloedvatenstelsel van de mens benoemen en de bouw ervan in relatie brengen met de functie. op een schema van de bloedsomloop aangeven waar uitwisseling van stoffen gebeurt. de verschillende organen van het uitscheidingsstelsel van de mens benoemen en de bouw ervan in relatie brengen met de functie. Samenstelling van bloed Functie van verschillende delen van bloed De bouw van hart, slagaders, aders en haarvaten in relatie met de transportfunctie Bloedvatenstelsel aanduiden is de link tussen opname van stoffen, verwerking (vertering en omzettingen in de cellen) en uitscheiding. Uitscheiding in de longen en in de nieren ET2, (A) 62 vaststellen dat verschillende stelsels van het lichaam gecoördineerd reageren. Leerlingenproef i.v.m. de coördinatie tussen de stelsels schematisch overzicht van de coördinatie tussen de stelsels