Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen"

Transcriptie

1 HAS KennisTransfer Onderwijsboulevard DE 's-hertogenbosch Postbus MA 's-hertogenbosch T: +31(0) F: +31(0) E: I: Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen HAS Kennis Transfer Karin van den Boer Wout van Lankveld Anny van der Wielen (projectleider) Opdrachtgever Stichting Vrienden van De Vijverhoeve s-hertogenbosch, 29 juni 2009 Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 1

2 Voorwoord De handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen is geschreven door twee vierdejaars studenten van de opleidingen Stad- en Streekontwikkeling en Tuin- en landschapsmanagement aan de Hogeschool HAS Den Bosch. De handleiding is geschreven in opdracht van Stichting Vrienden van De Vijverhoeve. Op landgoed De Vijverhoeve in Huijbergen is een oude abdijhoeve (Vijverhoeve) gelegen. De abdijhoeve is ingericht als conferentie- en ontmoetingscentrum voor kennisoverdracht, strategievorming, spiritualiteit of ervaringsuitwisseling. Landgoed De Vijverhoeve is lid van de organisatie Brabants Particulier Grondbezit (BPG), een organisatie die zich onder andere inzet voor herstel en behoud van historische zand- en kerkenpaden. Landgoedeigenaren die herstel van historische paden uit willen voeren kunnen deze handleiding gebruiken bij het realiseren hiervan. De handleiding geeft uitleg over de te nemen stappen om herstel van historische paden mogelijk te maken. s-hertogenbosch, 29 juni 2009 Karin van den Boer Wout van Lankveld Anny van der Wielen Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 2

3 Inhoudsopgave Voorwoord...2 Inhoudsopgave Inleiding van landgoed tot landgoed Belang van historische zand- en kerkenpaden Cultuurhistorisch belang Ecologisch belang Recreatief belang Proces van idee tot uitvoering Bepalen van de doelgroep Samenwerking en partners Communicatie met omliggende landgoedeigenaren Promotie Stappenplan voor het ontwerpen van een route Gebiedsbeschrijving Ligging van het landgoed in het landschap Historie van het landgoed en de omgeving Cultuurhistorische waarden op en rond het landgoed Historische paden op het landgoed Ligging van historische paden Functies van de historische paden Bestaande routes op en rond het landgoed Ontwerpen van routes Wensen landgoedeigenaar Uitgangspunten Aandacht voor interessante routepunten Aansluiting op bestaande routes Van landgoed naar landgoed Bebording op het landgoed Kosten voor aanleg en onderhoud van paden Globale kosten aanleg en herstel Kosten wandelvoorzieningen Globale kosten onderhoud Financiering Overzicht contacten...23 Bronnen...26 Bijlagen...27 Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 3

4 1. Inleiding van landgoed tot landgoed Noord-Brabant telt enkele honderden landgoederen, waarvan de historische landgoederen het grootste deel vertegenwoordigen. De historische paden die vroeger op en tussen deze landgoederen liepen hebben altijd een belangrijke verbindende functie gehad. Niet alleen tussen het landgoed en de omliggende dorpen en akkers, maar ook tussen de verschillende landgoederen. Vanaf de jaren 60 en 70 is het landschap sterk in kwaliteit achteruit gegaan. Vooral grootschalige ruilverkavelingen en de mechanisatie in de landbouw zijn daar de oorzaak van. Allerlei kleine landschapselementen, zoals houtwallen en boomsingels, maar ook veel zandwegen verdwenen in hoog tempo uit beeld. Naar schatting zijn 80 tot 90% van de zandwegen in Noord-Brabant verdwenen. 1 Om de landgoederen opnieuw met elkaar te verbinden zullen de historische paden op de landgoederen en in het tussenliggende gebied hersteld moeten worden. Door meer landgoederen met elkaar te verbinden met behulp van deze zandpaden ontstaat er een netwerk van wandelpaden, waardoor cultuurhistorie behouden blijft en nieuwe recreatiemogelijkheden geboden worden. Van oudsher zijn het landgoedeigenaren en boeren geweest die het landschap vormgeven en nog steeds zijn zij het die een belangrijke stempel drukken op de ontwikkeling. Voor particuliere landgoedeigenaren ligt de nadruk vooral op het beheren van natuur en landschap. Landgoederen zijn vaak al vele generaties in de familie, waardoor de verbondenheid met het landgoed groot is. De persoonlijke stempel die particulieren drukken op het landgoed, draagt mede bij aan de grote verscheidenheid onder de particuliere landgoederen in Nederland en daardoor aan het landschap. Bezoek brengt altijd vreugde aan, zo t niet bij het komen is, dan bij het gaan. Nicolaas Beets Authenticiteit, ouderdom, natuurlijkheid en kleinschaligheid zijn voor recreanten de belangrijkste elementen in het landschap. 2 Als de recreant, of de plaatselijke dorpsbewoner, de kans krijgt dit landschap te beleven op het landgoed zal de waardering hiervoor enorm groeien. Andere redenen om historische zandpaden te herstellen op het landgoed zijn: groter draagvlak in omgeving; bijdrage aan gemeenschapsgevoel; buitenstaanders cultuurhistorie en natuur meegeven; geschiedenis landgoed overbrengen; toenemende recreatie als inkomstenbron. Deze handleiding biedt de landgoedeigenaar ondersteuning om paden te herstellen welke verloren zijn gegaan. Met herstel van deze paden kunnen volwaardige routes ontwikkeld worden, wat het landgoed toegankelijk maakt voor wandelaars. 1 De duurzaamheidbalans van Brabant, Telos (2006) 2 Investeren in het Nederlandse Landschap (2007) Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 4

5 Leeswijzer Hoofdstuk 2 geeft het belang van behoud van historische paden aan. Hierbij is onderscheid gemaakt in cultuurhistorische, ecologische en recreatieve waarden. Om tot herstel van historische zand- en kerkenpaden op landgoederen te komen vormen communicatie en samenwerking een belangrijke basis. In hoofdstuk 3 wordt hier nader op ingegaan. Ook mogelijkheden voor promotie wordt hier beschreven. Hoofdstuk 4 beschrijft vervolgens het stappenplan voor het ontwerpen van routes op het landgoed. Onder andere de gebiedsbeschrijving, ligging van historische en bestaande paden en het ontwerpen van een route komen aan bod. Met behulp van deze informatie kan de landgoedeigenaar op een eenvoudige manier een route ontwerpen. Herstel van historische zand- en kerkenpaden gaat gepaard met kosten. Deze kosten kunnen worden onderverdeeld in kosten voor aanleg, herstel, wandelvoorzieningen en onderhoud. In hoofdstuk 5 zijn de kosten in een aantal varianten uitgewerkt per km per pad. Met deze informatie kan de landgoedeigenaar eenvoudig een raming maken van de kosten voor het realiseren van een route. Financiering van deze kosten is wenselijk. Er zijn op verschillende niveaus regelingen die geschikt zouden kunnen zijn voor dit herstel. Deze regelingen worden in hoofdstuk 6 toegelicht. De organisaties en personen die van dienst kunnen zijn bij herstel van historische zand- en kerkenpaden worden weergegeven in hoofdstuk 7. Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 5

6 2. Belang van historische zand- en kerkenpaden Bijna onopgemerkt vormen zandpaden een ragfijn netwerk dat toegang biedt tot het Nederlandse landschap in al haar diversiteit. Deze historische zand- en kerkenpaden herbergen cultuurhistorische, ecologische en recreatieve waarden. Bovendien bieden de paden de wandelaar de kans om monumenten te bezoeken. In onderstaande beschrijving worden de bovengenoemde waarden beschreven. 2.1 Cultuurhistorisch belang De cultuurhistorische waarden in het landschap zijn belangrijk voor de identiteit van het landschap. Dat kunnen stuwwallen zijn, maar ook oude dijken, kastelen, landgoederen, historische zand- en kerkenpaden of veedrinkputten. Al deze elementen vormen een tastbare herinnering aan een ver verleden en zijn beeldbepalend voor het landschap. In een tijd waarin het landelijk gebied steeds meer onder druk staat, zijn de kennis en zorg voor deze elementen onontbeerlijk om ze te kunnen behouden. 3 Herstel van historische zand- en kerkenpaden levert een bijdrage aan het behoud van historische waarden. Het behouden en integreren van cultuurhistorische kwaliteit bij ruimtelijke ontwikkelingen kan veel opleveren. Cultuurhistorische kwaliteiten verschaffen bewoners van een dorp, stad, streek of land een gevoel van eigenheid. De Raad voor het Landelijk Gebied zegt hierover dat de persoonlijke betekenis die mensen aan hun omgeving toekennen essentieel is voor de identiteit van die omgeving. Daardoor krijgt de verscheidenheid in ons land een extra dimensie en tegelijkertijd zorgt dat voor betrokkenheid van mensen bij hun omgeving. 3 De identiteit van het landschap is vaak ook op landgoederen zichtbaar. Door paden op het landgoed te herstellen en te zorgen dat het landgoed toegankelijk is voor bewoners uit de omgeving draagt het landgoed bij aan de beleving en betrokkenheid voor het landschap. Cultuurhistorie, waaronder historische paden, is ook een bron voor geschiedenisonderwijs en voorlichting. Educatie versterkt het historisch besef. Cultureel erfgoed is basismateriaal voor wetenschappelijk onderzoek waaruit het verhaal van de bewonings- en ontginningsgeschiedenis wordt afgeleid. Voor bewoners en toeristen vormt het cultureel erfgoed de spiegel van de bewoningsgeschiedenis. Het in stand houden van cultuurhistorische waarden waarborgt informatie over de loop van onze geschiedenis. 3 Historische zand- en kerkenpaden op landgoederen en daarbuiten, zijn vaak de verbindende elementen geweest tussen deze cultuurhistorische waarden in het landschap en kunnen daarom van groot belang zijn bij wetenschappelijk onderzoek naar de bewonings- en ontginningsgeschiedenis. Cultureel erfgoed is een belangrijke economische factor. Cultuurhistorische kwaliteit leidt al snel tot een hogere marktwaarde. Ook biedt cultuurhistorie grote mogelijkheden voor recreatie en toerisme, en dat niet alleen voor toeristen uit het buitenland. Ook onder de Nederlandse bevolking is de belangstelling voor cultuur en cultuurhistorie in de afgelopen 25 jaar gestegen. Dit komt onder meer tot uiting in de groei van het binnenlands toerisme, met de cultuurhistorie als een belangrijke economische factor. 3 Door landgoederen met elkaar in verbinding te brengen wordt een unieke mogelijkheid voor recreatie ontwikkeld, waarbij cultuurhistorie en beleving van het landschap centraal staat. 3 (mei 09) Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 6

7 2.2 Ecologisch belang Door herstel van historische zand- en kerkenpaden kunnen specifieke natuurwaarden behouden blijven. Een zandweg is voor veel organismen een verbindingszone zijn, waar een harde asfaltbaan een obstakel is. Daarbij hebben zandwegen voor diverse soorten een eigen leefmilieu. De wegen zijn open en warmen snel op en vormen daarmee een goede leefomgeving voor allerlei insecten en reptielen. Het midden van de weg wordt het drukst betreden en bereden, daar groeit dan ook het minst. Daarbij hebben het karrenspoor, het looppad van het paard en dat van de voerman, door hoogte- en vochtverschillend elk weer hun eigen karakteristiek. 4 De waterplassen die hier kunnen ontstaan zijn waardevol voor vogels, salamanders en andere amfibieën. Bermen, langs de weg staande bomen of houtwallen en langs de weg liggend water bieden een goede geleiding en beschutting voor verschillende diersoorten Recreatief belang Nederlanders maken per jaar één miljard dagtochten. Ongeveer een kwart daarvan heeft het platteland als bestemming. Bezoekers aan natuur en cultuurlandschappen zijn vooral op zoek naar rust, ruimte, cultuurhistorische waarden en groen. Zaken die ze vooral vinden op het platteland. Vanuit de streek blijkt er veel belangstelling te bestaan voor (het herstel van) historische paden. Deze behoefte komt voort uit enerzijds een groeiend besef van de cultuurhistorische waarden van deze (deels) verdwenen paden en anderzijds uit een toenemende behoefte aan wandelmogelijkheden, zeker in de directe omgeving van de eigen woonplaats. Historische zand- en kerkenpaden vormen de basis voor de uitbouw van een fijnmazig recreatief netwerk van wandel- en fietspaden of ruiterroutes. Routes zijn in recreatief opzicht veel interessanter als ze historische wegen volgen en als er een verhaal over te vertellen is. Historische paden liggen vaak ook logisch in het landschap, bijvoorbeeld gekoppeld aan hogere delen of watergangen of als verbinding tussen bijzondere plekken. Ze vormen dus ook logische- en aantrekkelijke recreatieroutes. Gebruik als recreatieroute maakt de historische wegen beleefbaar en is een garantie voor behoud en beheer. Enkele feiten: - Het toerisme in eigen land zorgt voor bijna 5% van de werkgelegenheid; - Alle Nederlanders samen geven jaarlijks 88 miljard euro uit aan vrije tijd en toerisme; - Drukte tast de ruimtelijke kwaliteit van steden en platteland aan, welke toeristen juist zo aantrekkelijk vinden; - Het Nederlandse platteland verliest snel haar aantrekkelijkheid; - De vroeger zo heldere scheiding tussen stad en platteland worden steeds zeldzamer. (groeten uit Holland, qui è fantastico! VROM-raad, Den Haag, 2006) 4 ANWB landschappenboek Nederland, Gerrit Jan Zwier, (mrt. 09) Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 7

8 3. Proces van idee tot uitvoering 3.1 Bepalen van de doelgroep Voordat begonnen kan worden met het ontwerpen van een route is het van belang te bepalen wat de doelgroep is. Als de doelgroep bepaald is kan ook de keuze voor een route gemaakt worden. Een kort ommetje of een langere route die aansluiting vindt op bijvoorbeeld Lange Afstandswandelingen. Globaal kunnen de volgende doelgroepen onderscheiden worden: buurtbewoners (lokaal) recreanten (regionaal) toeristen (nationaal) De eerste twee genoemde groepen zijn de primaire doelgroep voor korte wandelingen of ommetjes. De actieradius van de eerste groep zal veelal kleiner zijn dan van de tweede groep. Hieraan kan tegemoet gekomen worden door een afsteekmogelijkheid te maken in het wandelpad, zodat er een langere en kortere route ontstaat. 6 Er zijn met name twee typen wandelaars die vaak te vinden zijn in het agrarische natuurlandschap. Ten eerste zijn dit de zogenaamde authentieke wandelaars, die tijdens langeafstandswandelingen bij voorkeur gebruik maken van onverharde paden in het agrarische gebied. Ten tweede is dit de lokale bevolking. Deze mensen (uit dorpen of stadsranden) trekken in de vrije tijd steeds vaker het landelijk gebied in om te recreëren. 7 Een ander punt van aandacht is voor wie de route toegankelijk moet zijn. Veel wandelaars lopen het liefst over boerenland en onverharde paden. Oneffen paden met overstapjes en hekjes zijn echter minder toegankelijk voor ouderen en minder validen. 8 Landgoederen met mogelijkheid voor overnachting en dagrecreatie hebben baat bij het aanleggen of herstellen van historische paden. Met deze paden wordt er voor de gasten een extra vorm van recreatie aangeboden. 3.2 Samenwerking en partners Nadat de doelgroep is bepaald wordt duidelijk om wat voor pad het zal gaan. Bijvoorbeeld een ommetje van 3-7 km of juist een langere route over het landgoed. De realisatie van de route zou in samenwerking met verschillende partijen en organisaties kunnen. Voordat overgegaan wordt tot het ontwerp van een route is het belangrijk om na te gaan welke personen en organisaties betrokken kunnen worden bij de realisatie van herstel van de historische paden. Er zijn verschillende organisaties en personen die benaderd kunnen worden: Brabants Particulier Grondbezit; Natuur- en milieugroepen; Heemkundekringen; Historische verenigingen; 6 Handleiding Ommetjes, Landschapsbeheer Nederland (2005) 7 Te voet door de velden, draagvlak openstelling agrarische gronden voor recreatie (2000) 8 Oude paden, nieuwe wegen, LNV, januari 2009 Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 8

9 Individuele dorpsbewoners; Wandelverenigingen; Recreatieve ondernemers; VVV; Gemeente; Coördinatiepunt Landschapsbeheer; Natuurbeherende organisaties (Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten). Binnen deze groepen kunnen partners worden gezocht voor de realisatie van een wandelroute. De partners kunnen uiteenlopende taken vervullen binnen het proces: de gemeente kan een rol hebben in de financiering van de realisatie; de plaatselijke VVV kan partner zijn in het bekendmaken van het wandelpad; het Coördinatiepunt Landschapsbeheer kan ondersteuning bieden in het opstellen van juridische zaken, financiën en het ontwerpen van bebording; historische verenigingen en dorpsbewoners kunnen, dankzij hun kennis van de omgeving en de plaatselijke geschiedenis, hulp bieden bij de ligging en functiebepaling van historische paden. De contacten bij de natuurbeherende organisatie verlopen veelal via beheerders uit de regio. Bij het hoofdkantoor van de betreffende organisatie kan informatie worden verkregen over de contactpersoon in een bepaalde regio. Bij gesprekken met partners is het belangrijk om een aantal zaken op een rij te hebben, waaronder het idee, wie er worden betrokken en waar de route ongeveer komt te liggen. Hoofdstuk 7 van deze handleiding geeft een lijst met contactpersonen die hierbij van dienst kunnen zijn. 3.3 Communicatie met omliggende landgoedeigenaren Het creëren van verbindingen tussen landgoederen in Brabant is alleen mogelijk als landgoedeigenaren samenwerken. Iedere landgoedeigenaar kan hiervoor contact opnemen met eigenaren van omliggende landgoederen. Samen kunnen zij een plan opstellen om de paden met elkaar te verbinden, zodat een themaroute van landgoed naar landgoed ontwikkeld kan worden. 3.4 Promotie Promotie van een wandelroute kan op verschillende manieren, afhankelijk van de doelgroep. Mogelijke opties zijn via: plaatselijke krant of het plaatselijke blad (lokaal); deur aan deur folder / routeboekje (lokaal); folders bij VVV of dorpshuis (regionaal); internet (nationaal); wandelbeurzen (nationaal). Een officiële opening in de vorm van een openingsfeest is hét moment om de initiatiefnemers en betrokkenen te bedanken, maar ook een moment om publiciteit voor het nieuwe wandelpad te krijgen. Door de pers uit te nodigen voor de opening kan er een stuk over het wandelpad gepubliceerd worden in de plaatselijke krant. Een openingsfeest kan naast bekendheid ook zorgen voor betrokkenheid en draagvlak bij omwonenden. Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 9

10 4. Stappenplan voor het ontwerpen van een route Om tot een uiteindelijk routeontwerp voor herstel van historische paden te komen dienen de nodige stappen te worden gezet, te weten: Uitwerken van gebiedsbeschrijving; Historische paden op landgoed in kaart brengen; Bestaande paden op en rond het landgoed in kaart brengen; Ontwerpen van routes. Deze stappen worden in dit hoofdstuk beschreven, waarbij enkele voorbeelden van landgoed De Vijverhoeve in Huijbergen worden gegeven. 4.1 Gebiedsbeschrijving De gebiedsbeschrijving is van belang om inzicht te krijgen in de cultuurhistorische en ecologische waarden van het gebied rondom het landgoed. Veel informatie over het gebied en de paden is af te lezen van de geomorfologische kaart en de bodemkaart. Daarnaast geven de aardkundige waardenkaart en de cultuurhistorische waardenkaart informatie over de geschiedenis en de cultuurhistorische waarden van het gebied. Al deze aspecten kunnen later meegenomen worden bij het ontwerpen van een route Ligging van het landgoed in het landschap De ligging van het landgoed in het landschap kan worden beschreven aan de hand van verschillende kaarten. De volgende kaarten kunnen hiervoor worden gebruikt: geomorfologische kaart; deze kaart geeft onder andere informatie over het aardoppervlak, de hoogteverschillen en de geschiedenis van het landschap; bodemkaart; deze kaart geeft de samenstelling van de bodem weer, waarvan ook een deel van de geschiedenis kan worden afgeleid; cultuurhistorische waardenkaart; op deze kaart zijn de cultuurhistorische waarden en objecten weergegeven ( Brabant in kaart); aardkundige waardenkaart; deze kaart geeft de aardkundig waardevolle gebieden van een landschap weer ( Brabant in kaart); ecologische hoofdstructuur kaart; op deze kaart is onder andere af te lezen welke gebieden bestemd zijn voor natuur, ecologische verbinding, reservaat of beheersgebied ( Brabant in kaart); topografische kaart; met de topografische kaart kan de ligging van het landgoed aangeduid worden Historie van het landgoed en de omgeving Door de historie van een landgoed en de omgeving te achterhalen kan veel informatie verkregen worden over de functies van de paden die op of rond het landgoed liggen of hebben gelegen. Ook de achtergrond over cultuurhistorische waarden op en rond het landgoed kan op deze manier achterhaald worden. Via onderstaande wegen kan historische informatie ontdekt worden: de plaatselijke heemkundekring; oudere dorpsbewoners; topografische kaarten uit de historische atlassen van en 1905; uit gemeente archieven; het plaatselijke historische museum; IVN Vereniging voor natuur- en milieueducatie; het VVV; van de geomorfologische kaart; uit boeken zoals: o Verleden van Nederland; Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 10

11 o Het Nederlandse Landschap, 2000 jaar mensenwerk; o ANWB landschappenboek Nederland, sporen van de geschiedenis; o Smokkelen in Brabant, een grensgeschiedenis van uit boeken over de plaatselijke geschiedenis; via het internet Cultuurhistorische waarden op en rond het landgoed Op elk landgoed zijn wel cultuurhistorische waarden te vinden. De één waardevoller dan de ander. Denk aan paden, houtwallen, bebouwing, bruggen, oude wateren, putten en dergelijke. Door deze aspecten te visualiseren kunnen ze later gebruikt worden bij de uitwerking van bijvoorbeeld een folder voor de route. Een voorbeeld van zo n visualisatie is te zien op afbeelding Hierbij is landgoed De Vijverhoeve in Huijbergen als voorbeeld genomen. Afbeelding 4.1.1: Cultuurhistorische Waarden op landgoed De Vijverhoeve, gelegen in Huijbergen Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 11

12 4.2 Historische paden op het landgoed Ligging van historische paden Voor het uitwerken van een route over historische paden is het noodzakelijk onderzoek te doen naar de ligging van de paden. Dit kan onderzocht worden aan de hand van verschillende historische topografische kaarten. Deze kaarten kunnen op verschillende manieren worden verkregen: historische topografische atlas van ;1905; ; website: gemeente archieven; heemkundekringen. Door topografische kaarten van verschillende jaren met elkaar te vergelijken kan een beeld verkregen worden van de ontwikkelingen van de paden. De historische kaarten kunnen vergeleken worden met de topografische kaart van nu, zodat de nog bestaande historische paden kunnen worden achterhaald. Afbeelding geeft een voorbeeld van enkele historische kaarten rond landgoed De Vijverhoeve Afbeelding 4.2.1: Historische paden rond landgoed De Vijverhoeve van 1764 tot 1938 Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 12

13 Naast het achterhalen van historische paden aan de hand van historische kaarten, kan de ook gemeentelijke wegenlegger dienst doen. Gemeenten moeten wegen en paden die openbaar zijn, bijhouden in een zogenaamde wegenlegger. Dat is gebaseerd op de Wegenwet van De wegenlegger kan een handig hulpmiddel zijn bij het vormgeven van wandelroutes. Aandachtspunt is dat in de praktijk blijkt dat de wegenlegger niet altijd goed wordt bijgehouden. Ook worden paden aan de openbaarheid onttrokken, soms uit bezuinigingsoverwegingen: als een pad wordt opgeheven hoeft een gemeente niets aan onderhoud te doen Functies van de historische paden Wandel- en fietsroutes zijn in recreatief opzicht veel interessanter als ze historische wegen volgen waar een verhaal over te vertellen is. Deze verhalen en vroegere functies van de paden kunnen worden beschreven in bijvoorbeeld een folder van de route of informatieborden langs de route. Om de functies van de paden te achterhalen kunnen verschillende bronnen geraadpleegd worden: de plaatselijke Heemkundekring; IVN Vereniging voor natuur- en milieueducatie; gemeente archieven; het plaatselijke historische museum; het VVV; oudere bewoners van het dorp en omwonenden; de geomorfologische kaart; boeken zoals: o Verleden van Nederland; o Het Nederlandse Landschap, 2000 jaar mensenwerk; o ANWB landschappenboek Nederland, sporen van de geschiedenis; o Smokkelen in Brabant, een grensgeschiedenis van boeken over de plaatselijke geschiedenis. Een voorbeeld van een smokkelverhaal uit de buurt van Huijbergen: Smokkelverhaal Op een dag fietste een smokkelaar met een collega van België richting Huijbergen. Een hulpkommies gaf hen het bevel tot afstappen. Dit bevel werd alleen door de collega opgevolgd. De bewuste smokkelaar reed kalmpjes door. De hulpkommies trok zijn revolver en schoot hem vanaf een afstand van 20 meter een kogel door de bil. Daar schrok hij toch wel van, want hij bood de gewonde smokkelaar niet alleen en nieuwe broek en een nieuwe fiets aan, maar hij beloofde tevens de in beslag genomen margarine te vergoeden. De hulpkommies kreeg van de rechter een reprimande. (Smokkelen in Brabant, een grensgeschiedenis , Paul Spapens en Anton van Oirschot, Uitgeverij De Kempenpers BV Hapert, 1988) 9 Zwartwitboek, Kansen en knelpunten in Nederland Wandelland (1997) Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 13

14 4.3 Bestaande routes op en rond het landgoed Bestaande routes op en rond het landgoed kunnen gebruikt worden bij het ontwerpen van een nieuwe route over historische paden. Routes rond het landgoed kunnen gebruikt worden om op aan te sluiten. Routes op het landgoed kunnen gebruikt worden als deze op historische paden liggen. Door deze routes te gebruiken bij het ontwerp worden de aanlegkosten verminderd. Bestaande routes rond het landgoed en de mogelijkheid op aansluiting kunnen via de volgende instanties en sites worden achterhaald: het plaatselijke VVV; Routebureau Brabant; Wandelplatform LAW; Uit in Brabant; Brabantse Milieu Federatie (Ommetjes); tweevoeter.nl, wandelnet.nl, routeyou.com etc. Om te achterhalen of de bestaande routes op het landgoed op historische paden liggen kunnen de bronnen worden gebruikt zoals beschreven in paragraaf De functies kunnen vervolgens worden achterhaald zoals beschreven in paragraaf Ontwerpen van routes Na het inventariseren van de waarden die het landgoed rijk is kan gestart worden met het ontwerpen van de routes. Allereerst worden de wensen van de landgoedeigenaar geïnventariseerd, waarna gekeken wordt naar de cultuurhistorische, ecologische en recreatieve waarden van een omgeving. Ook worden belangrijke en interessante routepunten meegenomen in de route Wensen landgoedeigenaar Naast de informatie uit de gebiedsbeschrijving, de geschiedenis en de bestaande routes staan de wensen van de landgoedeigenaar centraal bij het ontwerpen van een route Uitgangspunten Tijdens het ontwerpen kan onderscheidt worden gemaakt in de aspecten cultuurhistorie, ecologie en recreatie. Deze aspecten zijn namelijk voor een groot deel bepalend zijn voor de (belevings-) waarden van het landschap. Door van elk aspect een apart scenario te ontwerpen waar later de sterkste punten uitgehaald worden, kan een sterke definitieve route ontstaan. Het is aan te raden om de keuze voor de definitieve route in samenspraak met instanties als IVN en Heemkundekringen te maken. Deze verenigingen beschikken over belangrijke gebiedskennis die van belang is om de definitieve route weloverwogen te ontwerpen. Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 14

15 4.4.3 Aandacht voor interessante routepunten Het is voor de recreant aantrekkelijk om tijdens het wandelen langs deze interessante routepunten (cultuurhistorische waarden) te kunnen lopen en hier informatie over te kunnen verkrijgen. Informatieverstrekking kan plaatsvinden door middel van informatieborden of folders Aansluiting op bestaande routes Er zijn verschillende routesystemen in Brabant, waaronder de Lange Afstands Wandelingen (LAW), streekpaden, wandelknooppuntennetwerken en ommetjes van de BMF. Geadviseerd wordt om aansluiting te zoeken op het wandelknooppuntensysteem (zie afbeelding 4.4.1). Naar verwachting ligt er over 4 jaar een geheel aaneengesloten wandelknooppuntennetwerk in Noord-Brabant. Afbeelding 4.4.1: Wandelknooppuntensysteem 4.5 Van landgoed naar landgoed Om landgoederen in Noord-Brabant op een efficiënte manier met elkaar in verbinding te brengen lijkt het wandelknooppuntennetwerk de meest geschikte manier. Hieronder worden verschillende voor- en nadelen van het netwerk beschreven. De voordelen van het wandelknooppuntennetwerk zijn: de recreant kan zelf de route en afstand bepalen; het netwerk is flexibel in gebruik; themaroutes zijn mogelijk; via een boekje bij de kaart wordt extra informatie gegeven over de omgeving van het routenetwerk; het netwerk is over 4 jaar overkoepelend voor heel Noord-Brabant; paden worden door de functie wandelpad beschermd; bij de ontwikkeling van het netwerk is ook rekening gehouden met de cultuurhistorische, ecologische en recreatieve waarden van de paden; uniforme bewegwijzering in Noord-Brabant, zodat er geen oerwoud aan bebording ontstaat; mogelijkheid om van landgoed naar landgoed te lopen via themawandelingen ; coördinatie en subsidieaanvraag via één organisatie: Uit in Brabant; per regio een gebiedsmakelaar die van dienst kan zijn bij de aansluiting op het netwerk; vrijwilligers helpen vaak mee aan het onderhoud van de paden en de bewegwijzering; het is vrijwel kosteloos om opgenomen te worden in het netwerk, bewegwijzering wordt gesubsidieerd. Mogelijke nadelen van het knooppuntennetwerk: de routes moeten door de recreant zelf worden uitgezocht (op de themaroutes na); niet alle routes hebben een boekje waar extra informatie instaat over routepunten tijdens de wandeling; de bewegwijzeringborden zijn vandalismegevoelig; iedere 3 jaar worden de kaarten vernieuwd, waardoor de kans bestaat dat oude kaarten niet meer volledig zijn; Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 15

16 onderhoudskosten van het pad zijn voor eigen rekening; naast bewegwijzering worden maar een beperkt aantal wandelvoorzieningen vergoedt door de subsidie. Door aansluiting te zoeken op het wandelknooppuntennetwerk is het mogelijk een verbinding te maken tussen de landgoederen in Noord-Brabant. De landgoederen kunnen via het wandelknooppuntennetwerk op een eenvoudige en relatief goedkope manier op elkaar en het netwerk aangesloten worden, waarbij ook een schakel ontstaat tussen lokale, regionale en lange afstandsroutes. Of aansluiting op het systeem mogelijk is kan per regio worden uitgezocht door de gebiedsmakelaar. Voor meer informatie over het knooppuntensysteem kan contact gezocht worden met Uit in Brabant (zie 7. Overzicht contacten). 4.6 Bebording op het landgoed Goede bebording is een belangrijk middel om mensen die het terrein bezoeken te informeren over de openstellingsregels van de eigenaar. (voor een NSW landgoed is dit zelfs vereist). Bezoekers die zich niet houden aan deze gedragsregels mogen worden geweerd. Bebording op het landgoed is mogelijk op verschillende manieren. De route kan bijvoorbeeld worden voorzien van paaltjes met een herkenningsteken. Het is hierbij handig om zoveel mogelijk gebruik te maken van bestaande paaltjes van raster en hekken langs de route. Dit voorkomt onnodig veel nieuwe paaltjes in het landschap. Als het wandelpad aansluit op een bestaande route, is het aan te bevelen hetzelfde type markering te gebruiken. Hiervoor moet wel overleg plaatsvinden met de beheerder van de bestaande route. Paaltjes en bordjes in het veld zijn wel gevoelig voor vernieling en vragen het nodige onderhoud. Een voordeel is dat de route voor iedereen herkenbaar is en de wandelaars geen beschrijving nodig hebben om hem te kunnen lopen. Federatie Particulier Grondbezit (FPG) heeft voor landgoederen een speciale bebording ontworpen voor openstelling van het landgoed met een herkenbare huisstijl. De landgoedeigenaar kan hierbij zelf de tekst bepalen die op het bord vermeldt wordt. Ook is het mogelijk om het eigen logo op het bord te plaatsen. Voorbeelden van deze bebording zijn weergegeven in afbeelding De borden zijn te bestellen via Federatie Particulier Grondbezit of Stichting Behoud Natuur en Landschap. Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 16

17 Afbeelding 4.6.1: Voorbeelden voor bebording Voor het waarborgen van privacy heeft de FPG een apart bord ontworpen (zie afbeelding 4.6.1). De informatie op dit bord moet voldoende zijn om privacy te waarborgen. Bij afsluiting voor privacy gaat het om gronden rondom huizen of boerderijen. Het is belangrijk de spelregels van het gebruik van het pad ook te vermelden in de promotiemiddelen (folders en dergelijke). Als er geen honden over boerenland mogen is het verstandig dat duidelijk te maken met de reden waarom het niet is toegestaan. Als het pad in het broedseizoen dicht is voor wandelaars moet duidelijk gemaakt worden wat een alternatieve route is in die periode. Het inlichten van de doelgroep is belangrijk om voldoende bewustzijn en draagvlak te scheppen. Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 17

18 5. Kosten voor aanleg en onderhoud van paden Herstel van historische zand- en kerkenpaden gaat gepaard met kosten. Deze kosten kunnen worden onderverdeeld in kosten voor aanleg, herstel, wandelvoorzieningen en onderhoud. In dit hoofdstuk zijn een aantal varianten uitgewerkt voor 1 km pad. Met deze varianten wordt een indruk gegeven van de kosten voor 1 km pad onder verschillende omstandigheden. Bijlage 1 geeft de kengetallen weer, waarmee de landgoedeigenaar eenvoudig een kostenraming kan maken voor de situatie op zijn of haar landgoed. 5.1 Globale kosten aanleg en herstel Voor het in kaart brengen van de globale kosten voor aanleg en onderhoud is gekozen voor een kostenberekening per kilometer. Door zes varianten uit te werken worden de globale kosten voor verschillende omstandigheden zichtbaar. De kosten voor aanleg en herstel worden berekend op basis van onderstaande varianten (tabel 5.1.1). Deze kosten zijn eenmalig en inclusief arbeidskosten. A1: enkel aanleg in zandgebied (1 km) A2: enkel aanleg in niet zandgebied (1 km) B1: enkel herstel (1 km) B2: enkel herstel (50% van 1 km pad herstellen) C1: 0,5 km aanleg in zandgebied, 0,5 km herstel C2: 0,5 km aanleg in niet zandgebied, 0,5 km herstel Variant Toelichting aanleg van 1 km pad in een zandgebied A1 de aanlegkosten bestaan uit de bewerkingen met rupskraan en grondkar aanleg van 1 km pad in niet zandgebieden A2 de bewerkingen om 1km pad aan te leggen zijn duurder, omdat kleigrond moeilijk te bewerken is 10 1 km herstel herstel werkzaamheden bestaan uit het profileren en B1 egaliseren van het pad onder herstel wordt het begaanbaar maken van een pad verstaan 50% van 1 km pad wordt hersteld B2 de werkzaamheden zijn hetzelfde als bij variant B1 deze variant is toegevoegd, omdat deze mate van herstel realistisch wordt geacht 0,5 km aanleg en 0,5 km herstel van een zandpad C1 de werkzaamheden die uitgevoerd moeten worden zijn vergelijkbaar met de aanleg en herstel werkzaamheden als in varianten A1 en B1 C2 0,5 km aanleg en 0,5 km herstel van een pad in een niet zandgebied de werkzaamheden die uitgevoerd moeten worden zijn vergelijkbaar met de aanleg en herstel werkzaamheden als in varianten A2 en B1 Tabel 5.1.1: Varianten voor aanleg en herstel van paden Totale eenmalige kosten per km 2.140, , , , , , (juni 09) Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 18

19 5.2 Kosten wandelvoorzieningen Bij de globale kostenberekening van de voorzieningen behorend bij een wandelpad, wordt uitgegaan van een ommetje op een landgoed. Ommetjes zijn kleine wandelingen van ongeveer een uur, met een afstand van drie tot zeven kilometer. 11 Bij deze berekening (tabel 5.2.1) wordt uitgegaan van een ommetje van 5 kilometer per landgoed. Per landgoed zijn het aantal voorzieningen wisselend. Met de tabel van bijlage 1 kan de landgoedeigenaar zelf een inschatting maken van de kosten voor wandelvoorzieningen. Arbeidkosten zijn bij de kosten voor wandelvoorzieningen niet meegenomen in de modelberekeningen. De arbeidskosten zijn sterk afhankelijk per aannemer, omdat de ene aannemer verder van het betreffende landgoed afwoont dan de ander, gespecialiseerd is of niet, een volle of lege orderportefeuille heeft, etc. Wanneer een landgoedeigenaar wandelvoorzieningen wil aanleggen, kan deze het beste een prijsopgaaf vragen bij één of meerdere aannemers. Hiermee wordt het beste inzicht verkregen in de kosten. 12 Wandelvoorzieningen per 5 kilometer: D: minimaal aanbod voorzieningen voor 5 km E: voorbeeld voor optimaal aanbod voorzieningen voor 5 km Variant D E Toelichting Bij een minimaal aanbod van voorzieningen voor 5 km wordt uitgegaan van een low-budget pad. Het minimale aanbod is gebaseerd op zo min mogelijk voorzieningen op 5 km. Het betreft de volgende voorzieningen: 4 enkele overstappen 1 informatiebord (A2-formaat) 5 stuks bewegwijzering Om voorzieningen voor 5 km pad op te stellen is uitgegaan van informatie verkregen uit onderzoek van twee pilots op landgoederen. Op deze landgoederen is gebleken dat het minimale aanbod aan voorzieningen over het algemeen niet toereikend is. De hoeveelheid voorzieningen is per landgoed wisselend. Om tot een optimaal aanbod van voorzieningen voor 5 km wandelpad te komen zijn de volgende voorzieningen als voorbeeld genomen: brug in wandelpad (1x) klaphek (2x) veerooster (1x) overstapmogelijkheid, enkel overstapmogelijkheid, dubbel (2x) paal (400x) raster (1000m) franse kastanjehekken (1000m) informatieborden (A2-formaat, 2x) bewegwijzering (10x) Tabel 5.2.1: Varianten voor wandelvoorzieningen Totale eenmalige kosten per 5 km 2.355, , (juni 09) 12 A. (Anton) Vos van Bureau Avos Bosadvies (juni 09) Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 19

20 5.3 Globale kosten onderhoud De benodigde onderhoudskosten, inclusief arbeidskosten, (tabel 5.3.1) zijn regelmatig terugkerende kosten. De onderhoudskosten zijn per landgoed verschillend. Met onderstaand overzicht wordt een indicatie gegeven van de mogelijke onderhoudskosten. De frequentie van onderhoud is afhankelijk per onderhoudspost. In dit geval wordt uitgegaan van een onderhoudsperiode van 6 jaar, aangezien deze termijn gangbaar is voor bestaande onderhoudsregelingen zoals het Groen Blauw Stimuleringskader. Onderhoudspost Toelichting werkzaamheden Frequentie Kosten per km controleren op (1 keer per 2 Wandelpad begaanbaarheid pad jaar) opvullen gaten indien nodig Indien nodig 275,00 begroeiing verwijderen 2 keer per jaar controleren van de staat van Wandelvoorzieningen de wandelvoorzieningen. (1 maal per 3 277,50 Indien nodig voorzieningen jaar) herstellen Raster controleren van het raster op (1 maal per 6 385,80 verzakkingen en andere jaar) mogelijke problemen. Maaien maaien het wandelpad en 39,60 (2 keer per jaar) afvoeren Totaal per jaar: 977,90 Totale kosten voor onderhoudsperiode van 6 jaar 5.867,40 Tabel 5.3.1: Onderhoudskosten Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 20

21 6. Financiering Financiering van de kosten voor herstel van historische zand- en kerkenpaden is wenselijk. Er zijn op verschillende niveaus regelingen die geschikt zouden kunnen zijn voor dit herstel. Tabel 6.1 geeft de voorwaarden en aandachtspunten per subsidieregeling weer. Nadere informatie per subsidieregeling is weergegeven in bijlage 2. Onderstaande regelingen zijn voor de individuele landgoedeigenaar algemeen toepasbaar: Groen Blauw Stimuleringskader - Voor landgoederen buiten de EHS - Totale vergoeding investeringskosten - 0,73 per meter/jaar voor onderhoudskosten, uitgaande van een wandelpad over boerenland - 0,98 per meter/jaar voor onderhoudskosten, uitgaande van een onverharde weg met bloemrijke bermen - 0,13 per m2 voor inkomstenderving Subsidiestelsel Natuur en Landschapsbeheer (nieuwe regeling, dus kan nog veranderen na vaststelling door het Europese hof eind 2009) - Voor landgoederen binnen de EHS - aanleg en plankosten bedragen 95% van de werkelijke kosten. Dit is in afwachting van de beschikbare middelen van het Rijk; - 0,83 per meter/jaar voor onderhoudskosten. Per landgoed zal er maatwerk geleverd moeten worden voor de invulling en aanvraag van een subsidie. Hiervoor kan de gebiedsmakelaar uitkomst bieden. De gebiedsmakelaars van de provincie Noord-Brabant zijn opgenomen in de lijst met contactpersonen van hoofdstuk 7. Meer informatie over mogelijke financieringsmogelijkheden is te verkrijgen via Coördinatiepunt Landschapsbeheer van Brabants Landschap. Andere mogelijkheden voor financiering worden in tabel 6.1 beschreven. Europees Voorwaarden Aandachtspunten Leader Samenwerken en innovatie staan centraal Enkel in Leader+ gebieden Interreg IV Gezamenlijk belang Concrete impact gebieden Binnen voorwaarden indieningsronde Voor grote gezamenlijke plannen Nationaal Voorwaarden Aandachtspunten Subsidie regeling netwerk landelijke Grond als landbouwgrond in gebruik Overeenkomst Wandelplatform LAW wandelpaden Gebruiksrecht grond Boerenlandpad Grond als landbouwgrond in gebruik Begaanbaar pad in alle seizoenen Verplichte openstellingsborden Pad 1 jaar na subsubsidieaanvraag opgeleverd Regeling nog niet definitief Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 21

22 Subsidiestelsel Natuur en Landschapsbeheer Eigenaar bos- of natuurterrein, waarop een pakket van toepassing is Binnen EHS Provinciaal Voorwaarden Aandachtspunten Groen Blauw Stimuleringskader Bijdrage aan natuur- of landschapsbehoud Beheerpakketten via veldcoördinator Buiten EHS Gemeente moet Landschaps beheer subsidies Herstel en aanleg kleine landschapselementen natuurontwikkeling Lanenplan behoud en herstel van monumentale lanen op landgoederen Tabel 6.1: Overzicht subsidieregelingen op verschillende niveaus instemmen Buiten EHS Particuliere eigenaren Naast subsidies zijn er nog andere mogelijkheden voor financiering. Enkele voorbeelden zijn: Co-financieringsconstructies (gemeente en provincie); Private financiering; Fondsenvorming; Bedrijven die investeren in het landschap (nieuwe dragers: zorg, recreatie, landschapsbeheer); Clustering van ondernemerschap. Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 22

23 7. Overzicht contacten Een groot aantal organisaties is actief op het gebied wandelen. De volgende organisaties en personen kunnen van dienst zijn bij herstel van historische zand- en kerkenpaden. Organisatie/ contactpersoon Brabants Particulier Grondbezit Coördinatiepunt Landschapsbeheer Groenloket (Provincie Noord- Brabant) Uit in Brabant Brabantse Milieu Federatie Te verkrijgen informatie De organisatie, afdeling van de Federatie Particulier Grondbezit (FPG), is van en voor alle particuliere grondeigenaren van landbouwgrond, landgoederen, bossen en natuurterreinen, klein en groot. Informatie over behoud, herstel en ontwikkeling van landschapselementen in het agrarische gebied en relevante subsidieregelingen Alle subsidieregelingen die te maken hebben met aanleg en onderhoud van Natuur en Landschap Brabants bureau voor Toerisme Ontwikkelaar ommetjes in Noord- Brabant Contactgegevens Brabants Particulier Grondbezit (BPG) Postbus ZG ALMKERK Tel. +31 (0) Fax +31 (0) Internet: Coördinatiepunt Landschapsbeheer Postbus ZH Haaren Tel Internet: Contactpersoon: Emiel Rijken Groenloket Tel Uit in Brabant Postbus BG Tilburg Tel Internet: Contactpersoon: Bram Timmers Brabantse Milieu Federatie (BMF) Postbus 591, 5000 AN Tilburg Tel Internet: Contactpersoon: André Claassen *Gebiedsmakelaars Noord-Brabant Ondersteuning van initiatieven Zie tabel op blz. 25 Dré Rennen Werkgroep behoud zandpaden Land van de Hilver en de Leije Landschapsbeheer Nederland Initiatiefnemer wandelnetwerken in de Hilver en de Leije. Website met provinciale regelingen, die ondersteuning bieden bij de opzet, aanleg en onderhoud van wandelroutes Landschapsbeheer Nederland Postbus GT Utrecht Tel. (030) Internet: Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 23

24 ANWB Het Wandelplatform LAW De Stichting Op Lemen Voeten Te voet Kenniscentrum Recreatie (Stichting Recreatie) NEMO Nivon Tweevoeter Website met overzicht van wandelroutes - Informatie over Subsidie regeling netwerk landelijke wandelpaden; -Handboek wandelvoorzieningen. Tijdschrift voor wandelaars - Wandelknelpunten in de regio - Regionale ontwikkelingen op wandelgebied - Wandelgidsen en kaarten - Samen wandelen met anderen. - Kennis op het gebied van recreatie - Database met subsidiemogelijkheden - Database met overzicht van recreatieonderzoek Vereniging van wandelaars die houden van struinen en kuieren Activiteiten op het gebied van duurzame recreatie: o.a. onderhoud wandelpaden, groepsreizen. Onafhankelijk nieuws en uitgebreide praktische informatie over wandelen, natuur en landschap. ANWB Postbus BA Den Haag Tel. (070) asv@anwb.nl Internet: Het Wandelplatform LAW Postbus AV Amersfoort Tel Fax slaw@wandelnet.nl Internet: Redactie Op lemen voeten Postbus EM Amsterdam Tel Fax redactie@oplemenvoeten.nl Internet: Kenniscentrum Recreatie Raamweg HL Den Haag Telefoon: (070) secretariaat@kenniscentrumrecreatie.nl Internet: NEMO Overbrakerpad AZ Amsterdam Tel Internet: NIVON Hilversumstraat MB Amsterdam Tel. (020) info@nivon.nl Internet: Tweevoeter Burg. Martenssingel CV Gouda info@tweevoeter.nl Internet: Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 24

25 *Gebiedsmakelaars Noord-Brabant Boven-Dommel Peel en Maas De Peel Brabantse Delta Rick van den Berg Gebiedsmakelaar Boven-Dommel (06) Mario Graat Gebiedsmakelaar Peel en Maas (073) (06) Alfred van Mameren Gebiedsmakelaar De Peel (06) Maartje de Deugd Gebiedsmakelaar Brabantse Delta (073) Maas en Meierij De Baronie Kempenland De Meierij Louis Hornman Gebiedsmakelaar Maas en Meierij (073) (06) Ben Selten Gebiedsmakelaar De Baronie (073) (06) Martien van Bavel Gebiedsmakelaar Kempenland (06) Giudo Adema Gebiedsmakelaar De Meierij (06) Wijde Biesbosch Han Clement Gebiedsmakelaar Wijde Biesbosch (073) Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 25

26 Bronnen Literatuur: Braaksma, P.J., Bos, A.E., Investeren in het Nederlandse Landschap, LNV, 2007 Dalen, van, T., Oude paden, nieuwe wegen, stappenplan van idee tot realisatie van een historisch wandelpad, LNV, januari 2009 Landschapsbeheer Nederland, Handleiding Ommetjes, 2005 Spapens, P., Oirschot, van, A., Smokkelen in Brabant, een grensgeschiedenis , Uitgever De Kempenpers B.V., Hapert, 1988 Te voet door de velden. Draagvlak openstelling agrarische gronden voor recreatie (2000) Telos, De duurzaamheidbalans van Brabant, 2006 Wandelplatform, Zwartwitboek, Kansen en knelpunten in Nederland Wandelland, 1997 Zwier, G.J., ANWB landschappenboek Nederland, sporen van de geschiedenis, ANWB B.V. Den Haag, 2003 Internet: (mei 09) (mrt. 09) (juni 09) (juni 09) Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 26

27 Bijlagen 1 Overzicht kosten aanleg, herstel en onderhoud 28 2 Overzicht verschillende subsidieregelingen 31 Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 27

28 Bijlage 1: Overzicht kosten aanleg, herstel en onderhoud bron eenheid kosten per eenheid A1 (/ km) A2 (/ km) B1 (/ km) B2 (/ km) Aanleg onverhard pad in zandgebied 1 meter 2, ,00 onverhard pad in niet zandgebied 2 meter 4, ,00 Voorzieningen brug in wandelpad 2 M2 550,00 klaphek 2 stuk 200,00 veerooster 2 stuk 1.800,00 overstapmogelijkheid, enkel 2 stuk 70,00 overstapmogelijkheid, dubbel 2 stuk 90,00 Afrastering paal 4 stuk 7,00 raster 4 meter 0,50 franse kastanjehekken 4 meter 10,80 Borden informatieborden (A2-formaat) 1 stuk 2.000,00 bewegwijzering 1 stuk 15,00 Herstel herstel pad 5 m1 2, , ,00 vellen van bestaande beplanting en afvoer van hout (10% van totaal aantal meters) 5 m1 5,50 550,00 275,00 A1: enkel aanleg in zandgebied Voor een pad van 1 km A2: enkel aanleg in niet zandgebied Voor een pad van 1km B1:herstel Voor een pad van 1km B2:herstel Bij herstel van 50% van een pad van 1 km Totaal: 2.140, , , ,00 Handleiding voor herstel van historische paden op landgoederen 28

Herstel van historische zand- en kerkenpaden op landgoederen in Noord- Brabant Kosten en mogelijke beleidsmatige bescherming en financiering

Herstel van historische zand- en kerkenpaden op landgoederen in Noord- Brabant Kosten en mogelijke beleidsmatige bescherming en financiering HAS KennisTransfer Onderwijsboulevard 221 5223 DE 's-hertogenbosch Postbus 90108 5200 MA 's-hertogenbosch T: +31(0)73 692 36 37 F: +31(0)73 692 36 40 E: haskennistransfer@hasdb.nl I: www.haskennistransfer.nl

Nadere informatie

Lijnen & boeiend landschap

Lijnen & boeiend landschap Lijnen & boeiend landschap Hoe beleef je je wandeling? Sylvia Tuinder 20 juni 2013 Samenwerken aan het landschap. Doel wandelnetwerk is: breed netwerk van wandelpaden landschap toegankelijk en aantrekkelijk

Nadere informatie

Checklist.

Checklist. Wandelnetwerk Zeeland Checklist www.zeeland.nl Checklist Wandelnetwerk Zeeland De inzet van het Wandelnetwerk Zeeland is drieledig, namelijk het ontsluiten van het platteland voor de wandelaar, de realisatie

Nadere informatie

www.landschapsbeheergelderland.nl Twitter: @SLGelderland Startavond Klompenpad Beekbergen Stichting Landschapsbeheer Gelderland Programma Uitleg klompenpaden (wat, waarom, hoe) Ervaringen Gerard Nijhof

Nadere informatie

Samen houden we het landschap in de gemeente Dalfsen mooi!

Samen houden we het landschap in de gemeente Dalfsen mooi! De Stichting Groene en lauwe Diensten Overijssel De stichting Groene en lauwe Diensten Overijssel is opgericht door Landschap Overijssel en Natuurlijk Platteland Oost (de koepelorganisatie van Agrarische

Nadere informatie

Subsidies voor landschap & natuur

Subsidies voor landschap & natuur Gemeente Aalten Subsidies voor landschap & natuur Versterking landschap De provincie Gelderland en de gemeente Aalten streven naar een gevarieerder, aantrekkelijker en beter beleefbaar landschap. Vandaar

Nadere informatie

CULTUREEL ERFGOED EN DE VERTALING NAAR RUIMTELIJKE PLANNEN

CULTUREEL ERFGOED EN DE VERTALING NAAR RUIMTELIJKE PLANNEN CULTUREEL ERFGOED EN DE VERTALING NAAR RUIMTELIJKE PLANNEN Onderzoek naar cultuurhistorische structuren, landschappen en panden Aansluitend op Belvedere- (Behoud door ontwikkeling) en het MoMo-beleid (Modernisering

Nadere informatie

Van Grensmaas naar Rivierpark Maasvallei 6 Gemeenten, Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer

Van Grensmaas naar Rivierpark Maasvallei 6 Gemeenten, Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer Van Grensmaas naar Rivierpark Maasvallei 6 Gemeenten, Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer POL Grensmaas 2005 + uitvoering Grensmaasproject Van Beheerakkoord Grensmaas naar Samenwerkingsovereenkomst Grensmaas

Nadere informatie

Subsidieregeling Groen Blauw Stimuleringskader Uitvoeringsprogramma Brabantse Delta e.o.

Subsidieregeling Groen Blauw Stimuleringskader Uitvoeringsprogramma Brabantse Delta e.o. 4 - Subsidieregeling Groen Blauw Stimuleringskader Uitvoeringsprogramma Brabantse Delta e.o. t Hl i ifi ; : i :>! ui 5 /,,,,,, Wm > mmffl i f r.-v : i. 1,1 I : Het landschap in Brabant is vandaag de dag

Nadere informatie

RESULTATEN LANDGOEDERENBELEID

RESULTATEN LANDGOEDERENBELEID Deze folder is opgesteld door OPG en adviesbureau Wing en is gefinancierd door de provincie Overijssel. Het geeft een indicatief beeld van de resultaten van het landgoederenbeleid van de provincie Overijssel

Nadere informatie

Recreatieve routenetwerken. Recreatieve Routenetwerken

Recreatieve routenetwerken. Recreatieve Routenetwerken Recreatieve routenetwerken Frans Meijdam TeVoet Jeanette van t Zelfde ANWB Wie is de recreant? Wandelaar Fietser Watersporter Type recreant: Ommetjes Dagrondjes Kilometermaker Wat wil de recreant? Beleving

Nadere informatie

Subsidieregeling Groen Blauw Stimuleringskader

Subsidieregeling Groen Blauw Stimuleringskader Subsidieregeling Groen Blauw Stimuleringskader De boer als groen-blauwe dienstverlener Het Brabantse landschap is vandaag de dag een uniek en divers geheel. Een geheel dat niet tot stand zou zijn gekomen

Nadere informatie

K a n s e n. voor particulier natuurbeheer i n B r a b a n t. Onderzoeksrapport. Mei 2007

K a n s e n. voor particulier natuurbeheer i n B r a b a n t. Onderzoeksrapport. Mei 2007 K a n s e n voor particulier natuurbeheer i n B r a b a n t Onderzoeksrapport Mei 2007 Opdrachtgever: Uitvoerenden: In samenwerking met: Provincie Noord-Brabant Brabants Landschap Brabants Particulier

Nadere informatie

VERBINDINGEN IN HET LANDSCHAP. PROJECTPLAN TENNET 2e FASE

VERBINDINGEN IN HET LANDSCHAP. PROJECTPLAN TENNET 2e FASE VERBINDINGEN IN HET LANDSCHAP PROJECTPLAN TENNET 2e FASE INHOUDSOPGAVE INLEIDING... 3 1 PROJECT 1: LANDSCHAPSWANDELROUTE... 4 Verbinding tussen Tennet-landschapsprojecten 1.1 Inleiding 1.2 Eindbeeld 1.3

Nadere informatie

Visie / Organisatie Beschrijving Opmerkingen Begroot Visie

Visie / Organisatie Beschrijving Opmerkingen Begroot Visie Visie / Organisatie Beschrijving Opmerkingen Begroot Visie Visie 'Uitnodigend Oirschot' - Natuur / landschap: ontwikkeling en beleving - Vrijetijdseconomie - Erfgoed(beleving) - Burgerparticipatie - Versterking

Nadere informatie

Wandel voordelen voor iedereen!

Wandel voordelen voor iedereen! Even Bijpraten... Juli 2012 Deze informatie ontvangt u omdat u direct betrokken bent bij een wandelnetwerk in Zeeland. Heeft u vragen, opmerkingen of suggesties dan kunt u deze sturen naar onderstaand

Nadere informatie

Aantal bijlagen: 1 Agendapunt: 10. Onderwerp Vervolg kleinschalige recreatieknooppunten op het boerenerf

Aantal bijlagen: 1 Agendapunt: 10. Onderwerp Vervolg kleinschalige recreatieknooppunten op het boerenerf Adviescommissie 30 maart 2010 Dagelijks bestuur 8 april 2010 / 10 juni 2010 (mondeling) Algemeen bestuur 1 juli 2010 Aantal bijlagen: 1 Agendapunt: 10 Onderwerp Vervolg kleinschalige recreatieknooppunten

Nadere informatie

Koeien langs het ommetje Marienheem

Koeien langs het ommetje Marienheem Zes ommetjeswerkgroepen zijn druk met het voor elkaar maken van een aantal prachtige ommetjes door heel Overijssel. Daarbij hebben jullie regelmatig dezelfde vragen. Vandaar dat we een soort nieuwsbrief

Nadere informatie

Aanleiding: Met deze brief brengen wij u graag op de hoogte van de ontwikkelingen op het gebied van toerisme en recreatie in de gemeente Drimmelen.

Aanleiding: Met deze brief brengen wij u graag op de hoogte van de ontwikkelingen op het gebied van toerisme en recreatie in de gemeente Drimmelen. Raadsbrief Made, 18 april 2011 Registratienr.: Onderwerp: Evaluatie Toerisme 2010 Portefeuillehouder: Ambtelijke coördinatie: Steller: M. Vos-Kroeze Grondgebied S. van Dijk Aanleiding: Met deze brief brengen

Nadere informatie

STARTPAKKET RURAAL ERFGOED

STARTPAKKET RURAAL ERFGOED STARTPAKKET RURAAL ERFGOED CHECKLIST Startpakket Ruraal Erfgoed komt tot stand onder auspiciën van Innovatieplatform Duurzame Meierij met een financiële bijdrage van Belvedere, EU (Leader+) en IDM. Projectontwikkeling:

Nadere informatie

Bespreekpunten Kennis nemen van de stand van zaken wandelroutenetwerk Regio Amersfoort. Kennis nemen van de concept-uitvraag voor de offerte.

Bespreekpunten Kennis nemen van de stand van zaken wandelroutenetwerk Regio Amersfoort. Kennis nemen van de concept-uitvraag voor de offerte. Agendapunt 3 Vergadering : Bestuurlijk Overleg Recreatie & Toerisme Regio Amersfoort Datum : 22 november 2018 Onderwerp : Wandelroutenetwerk Bijlagen : Concept-uitvraag offerte Bespreekpunten Kennis nemen

Nadere informatie

Raadsvoorstel. Onderwerp : uitvoeringsprogramma Groen Blauwe Diensten

Raadsvoorstel. Onderwerp : uitvoeringsprogramma Groen Blauwe Diensten Raadsvoorstel Vergadering: : 28 april 2008 Agendanummer : 7 Opiniërende vergadering : 14 april 2008 Portefeuillehouder : L.C.J. Lijmbach Onderwerp : uitvoeringsprogramma Groen Blauwe Diensten Aan de raad,

Nadere informatie

NATUUR EN MENSEN SAMEN VERDER

NATUUR EN MENSEN SAMEN VERDER NATUUR EN MENSEN SAMEN VERDER LANDGRAAF Grenzeloos samenwerken Bosbeheer Landgraaf wil samenwerken en een belangrijke bijdrage leveren aan de samenleving door maatschappelijk verantwoord te ondernemen.

Nadere informatie

Inhoud. Inleiding. Versie 22 juni 2013

Inhoud. Inleiding. Versie 22 juni 2013 Wandelen, goed voor elkaar! Handleiding inventarisatie toegankelijkheid wandelpaden Versie 22 juni 2013 Inhoud 1. Inleiding 2. De voorbereiding 3. Het inventarisatieformulier 4. Technische informatie 5.

Nadere informatie

AGRARISCH NATUUR- EN LANDSCHAPSBEHEER EN STARING ADVIES

AGRARISCH NATUUR- EN LANDSCHAPSBEHEER EN STARING ADVIES AGRARISCH NATUUR- EN LANDSCHAPSBEHEER EN STARING ADVIES De provincies willen waardevolle landbouwgebieden en natuurterreinen verder ontwikkelen. Staring Advies kan eigenaren van agrarische bedrijven en

Nadere informatie

Daarnaast zijn er subsidies voor het versterken van de landschapskwaliteit binnen de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) en de Nationale Landschappen.

Daarnaast zijn er subsidies voor het versterken van de landschapskwaliteit binnen de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) en de Nationale Landschappen. Informatie subsidies particulier natuurbeheer Natuurbeheer wordt in Nederland uitgevoerd door terreinbeherende organisaties en particulieren. De overheid wil het beheer van natuur door particulieren, bijvoorbeeld

Nadere informatie

Nieuwsbrief. Deltaplan voor het Landschap, Moerenburg-Heukelom-Koningshoeven

Nieuwsbrief. Deltaplan voor het Landschap, Moerenburg-Heukelom-Koningshoeven Moerenburg- Inhoud: Zichtbare resultaten Kavelruil Heukelom 6 Kavelruil belangrijk voor realisatie doelstellingen Toekomstige plannen Deelname aan de Nationale Natuurwerkdag Procesmanager Nellie Raedts

Nadere informatie

Beleidsplan 2015 en volgende jaren

Beleidsplan 2015 en volgende jaren Beleidsplan 2015 en volgende jaren A. Inleiding De Stichting Vrienden van Brabantse Landgoederen is medio 2012 opgericht. Doelstelling van de stichting is het bij een groter publiek onder de aandacht brengen

Nadere informatie

zorg voor ons landschap

zorg voor ons landschap Rosendael 2a 6891 DA Rozendaal www.landschapsbeheergelderland.nl zorg voor ons landschap Stichting Landschapsbeheer Gelderland (SLG): Stichting met ideële doelstelling. Missie: Zorg voor een vitaal, beleefbaar

Nadere informatie

TOEKOMSTPERSPECTIEF BUITENGEBIED VINKEL. Versterking van recreatie, landschap en natuur in en rondom Vinkel

TOEKOMSTPERSPECTIEF BUITENGEBIED VINKEL. Versterking van recreatie, landschap en natuur in en rondom Vinkel TOEKOMSTPERSPECTIEF BUITENGEBIED VINKEL Versterking van recreatie, landschap en natuur in en rondom Vinkel De Groene Delta is hét groenprogramma van de gemeente s-hertogenbosch en is momenteel in ontwikkeling.

Nadere informatie

Binden, bewaren, bezielen en betalen

Binden, bewaren, bezielen en betalen EGH/ZHL november 2013 Binden, bewaren, bezielen en betalen voor landschap en erfgoed in Zuid-Holland Zuid-Holland heeft veel te bieden qua natuur, landschap en erfgoed. Er zijn talrijke partijen die zich

Nadere informatie

Fietsknooppuntensysteem 2.0. Rapportage van het onderzoek naar verbetermogelijkheden van het Zeeuwse fietsknooppuntensysteem

Fietsknooppuntensysteem 2.0. Rapportage van het onderzoek naar verbetermogelijkheden van het Zeeuwse fietsknooppuntensysteem Fietsknooppuntensysteem 2.0 Rapportage van het onderzoek naar verbetermogelijkheden van het Zeeuwse fietsknooppuntensysteem Achtergrond onderzoek Als onderdeel van de businesscase recreatieve infrastructuur

Nadere informatie

Op wegen en paden De openstelling van natuur in Nederland

Op wegen en paden De openstelling van natuur in Nederland Op wegen en paden De openstelling van natuur in Nederland Wegen_paden.indd 1 04-05-2006 17:22:48 Wandelen, genieten en verwonderen Wandelen, hardlopen en fietsen. Of gewoon tot rust komen en vol verwondering

Nadere informatie

Midden-Delfland als Wandellandschap. Presentatie door Hein van Bohemen (voorzitter werkgroep paden van de Midden-Delfland Vereniging)

Midden-Delfland als Wandellandschap. Presentatie door Hein van Bohemen (voorzitter werkgroep paden van de Midden-Delfland Vereniging) Midden-Delfland als Wandellandschap Presentatie door Hein van Bohemen (voorzitter werkgroep paden van de Midden-Delfland Vereniging) Wandelpaden in Midden-Delfland voor het voetlicht Opbouw van de presentatie:

Nadere informatie

Speech van Minister van Economische Zaken, Henk Kamp, Jaarvergadering van de Federatie Particulier Grondbezit, Driebergen, 25 mei 2013

Speech van Minister van Economische Zaken, Henk Kamp, Jaarvergadering van de Federatie Particulier Grondbezit, Driebergen, 25 mei 2013 Speech van Minister van Economische Zaken, Henk Kamp, Jaarvergadering van de Federatie Particulier Grondbezit, Driebergen, 25 mei 2013 Versie 20 mei 2013 Alleen het gesproken woord geldt 1 Dames en heren,

Nadere informatie

Beleidsplan

Beleidsplan Beleidsplan 2014-2024 2 3 foto s: ruud maaskant, pwn, kenneth stamp, mark kras Vooraf Nationaal Park Zuid-Kennemerland behoort met zijn duinen en bossen tot de mooiste en waardevolste natuurgebieden van

Nadere informatie

IGP Laarakkerse Waterleiding: nieuw perspectief

IGP Laarakkerse Waterleiding: nieuw perspectief Nieuwsbrief IGP Laarakkerse Waterleiding: nieuw perspectief Voor u ligt de eerste nieuwsbrief van het Integraal Gebiedsprogramma (IGP) Laarakkerse Waterleiding. In deze brief vindt u informatie over een

Nadere informatie

Providentia als nieuw dorp: Burgerschap voor cliënten; woondroom voor betrokken burgers

Providentia als nieuw dorp: Burgerschap voor cliënten; woondroom voor betrokken burgers Providentia als nieuw dorp: Burgerschap voor cliënten; woondroom voor betrokken burgers Providentia als nieuw dorp: Burgerschap voor cliënten woondroom voor betrokke Op Providentia in Sterksel wonen mensen

Nadere informatie

Beter groen. naar een kwaliteitsimpuls voor recreatiegebieden in Zuid-Holland. provinciaal adviseur ruimtelijke kwaliteit in zuid-holland

Beter groen. naar een kwaliteitsimpuls voor recreatiegebieden in Zuid-Holland. provinciaal adviseur ruimtelijke kwaliteit in zuid-holland Beter groen naar een kwaliteitsimpuls voor recreatiegebieden in Zuid-Holland provinciaal adviseur ruimtelijke kwaliteit in zuid-holland Beter groen. Naar een kwaliteitsimpuls voor recreatiegebieden in

Nadere informatie

INRICHTINGSVISIE ANNA S HOEVE CONCEPT

INRICHTINGSVISIE ANNA S HOEVE CONCEPT INRICHTINGSVISIE ANNA S HOEVE CONCEPT INHOUD kenschets geschiedenis veranderingen ambities visie in varianten uitwerking geschiedenis KENSCHETS Forse, gegraven waterpartijen KENSCHETS Berg van Dudok KENSCHETS

Nadere informatie

1. Branding en voorzieningen in gehele subregio Cultuurhistorie benadrukken Toegankelijkheid zorg vergroten (sociaal, fysiek) Wie: overheid,

1. Branding en voorzieningen in gehele subregio Cultuurhistorie benadrukken Toegankelijkheid zorg vergroten (sociaal, fysiek) Wie: overheid, Transformatie van de woningvoorraad Een afname van het aantal huishoudens heeft gevolgen voor de woningvoorraad. Dit geldt ook vergrijzing. Vraag en aanbod sluiten niet meer op elkaar aan. Problemen van

Nadere informatie

De gemeente formuleert de volgende uitgangspunten voor de deelname aan het project in de Boterhuispolder:

De gemeente formuleert de volgende uitgangspunten voor de deelname aan het project in de Boterhuispolder: VOORSTEL OPSCHRIFT Vergadering van september 2015 Besluit nummer: 2015_Raad_00029 Onderwerp: Boterhuispolder: vaststellen uitgangspunten - Besluitvormend Beknopte samenvatting: De Boterhuispolder is een

Nadere informatie

OOSTWAARDPAD. mooi in alle seizoenen!

OOSTWAARDPAD. mooi in alle seizoenen! OOSTWAARDPAD mooi in alle seizoenen! n de Oostwaard van de Biesbosch is een grotendeels onverhard wandelpad uitgezet, langs boerenakkers en dwars door karakteristieke grienden. Boeren hebben enthousiast

Nadere informatie

Productiebos maakt plaats voor oorspronkelijk heidelandschap.

Productiebos maakt plaats voor oorspronkelijk heidelandschap. NATUURVERBINDING HOORNEBOEG GOOIS NATUURRESERVAAT Productiebos maakt plaats voor oorspronkelijk heidelandschap. PRODUCTIEBOS MAAKT PLAATS VOOR OORSPRONKELIJK HEIDELANDSCHAP TEN ZUIDEN VAN HILVERSUM LIGGEN

Nadere informatie

Gelselaar Beschermd Dorpsgezicht Wat betekent dat?

Gelselaar Beschermd Dorpsgezicht Wat betekent dat? Gelselaar Beschermd Dorpsgezicht Wat betekent dat? Gelselaar is aangewezen als beschermd dorpsgezicht. Het is het tweede beschermde gezicht in de gemeente Berkelland. In 1972 is de Mallumse molen en de

Nadere informatie

Projecten plattelandsontwikkeling, toerisme en recreatie gemeente Brummen. Bijlage 2 bij adviesnota plattelandsontwikkeling, toerisme en recreatie.

Projecten plattelandsontwikkeling, toerisme en recreatie gemeente Brummen. Bijlage 2 bij adviesnota plattelandsontwikkeling, toerisme en recreatie. Projecten plattelandsontwikkeling, toerisme en recreatie gemeente Brummen. Bijlage 2 bij adviesnota plattelandsontwikkeling, toerisme en recreatie. Nr. Project Planning Rol gemeente Plan Kosten 1. Inventarisatie

Nadere informatie

handleiding ommetjes Realisatie van wandelpaden in het buitengebied

handleiding ommetjes Realisatie van wandelpaden in het buitengebied handleiding ommetjes Realisatie van wandelpaden in het buitengebied inhoud inhoud Inleiding deel 1 1 2 deel 2 3 4 5 6 7 deel 3 8 9 10 deel 4 11 achtergronden Het project Ommetjes rond het dorp Context

Nadere informatie

*Z089685A57C* Gemeente Goeree-Overflakkee namens de Dorpsraad Oude- Tonge Naam contactpersoon Ada Overwater (penvoerder) Adres Koningin Julianaweg 45

*Z089685A57C* Gemeente Goeree-Overflakkee namens de Dorpsraad Oude- Tonge Naam contactpersoon Ada Overwater (penvoerder) Adres Koningin Julianaweg 45 *Z089685A57C* Naam project Gegevens aanvrager Kwaliteitsbeleving Havenkanaal Oude-Tonge Gemeente Goeree-Overflakkee namens de Dorpsraad Oude- Tonge Naam contactpersoon Ada Overwater (penvoerder) Adres

Nadere informatie

Ommetjes nieuwe natuur Aanmeldformulier

Ommetjes nieuwe natuur Aanmeldformulier Het formulier volledig ingevuld en ondertekend sturen aan Stichting IKL Postbus 154 6040AD ROERMOND Of stuur het ingescande formulier aan ikl@ikl-limburg.nl Ommetjes nieuwe natuur Aanmeldformulier 1) Naam

Nadere informatie

Gelselaar beschermd dorpsgezicht Wat betekent dat?

Gelselaar beschermd dorpsgezicht Wat betekent dat? Gelselaar beschermd dorpsgezicht Wat betekent dat? Het duurt niet lang meer of Gelselaar krijgt de status van beschermd dorpsgezicht. Het zal het tweede beschermde gezicht zijn in de gemeente Berkelland.

Nadere informatie

Compensatieverordening gemeente Midden-Drenthe

Compensatieverordening gemeente Midden-Drenthe Compensatieverordening gemeente Midden-Drenthe Verordening vastgesteld: 26-06-2003 In werking getreden: 15-09-2003 COMPENSATIEVERPLICHTING Artikel 1 Voor de toepassing van deze verordening wordt verstaan

Nadere informatie

gebiedsvisie beers-vianen Vernieuwd kampenlandschap waarborgt kwalitatieve transformatie van landelijk gebied

gebiedsvisie beers-vianen Vernieuwd kampenlandschap waarborgt kwalitatieve transformatie van landelijk gebied gebiedsvisie beers-vianen Vernieuwd kampenlandschap waarborgt kwalitatieve transformatie van landelijk gebied 4. beplanting 3. erven 2. ontsluiting 1. water en reliëf Gebiedsvisie Beers-Vianen Vernieuwd

Nadere informatie

Nationaal Landschap deelgebied Zak van Zuid-Beveland. Voortgangsrapportage. (19 november 2008)

Nationaal Landschap deelgebied Zak van Zuid-Beveland. Voortgangsrapportage. (19 november 2008) Nationaal Landschap deelgebied Zak van Zuid-Beveland Voortgangsrapportage (19 november 2008) Weg- en bermbeplanting WS (groenstructuur) Indiener: Waterschap Zeeuwse Eilanden Investeringen: 104.672 SGB-bijdrage:

Nadere informatie

HET IS GROEN EN GEZOND EIGEN BELANG

HET IS GROEN EN GEZOND EIGEN BELANG HET IS GROEN EN GEZOND EIGEN BELANG Maak Brabanders gezonder en Het Groene Woud groener alle foto s: Het Bewaarde Land/Het PON Het is groen en gezond eigen belang Maak Brabanders gezonder en Het Groene

Nadere informatie

Ontwerp Weelde in de Beuningse uiterwaarden 2015

Ontwerp Weelde in de Beuningse uiterwaarden 2015 Ontwerp Weelde in de Beuningse uiterwaarden 2015 Ontwerp Weelde in de Beuningse uiterwaarden 2015 Inleiding In dit boekje leest u in hoofdlijnen hoe het ontwerp van de Beuningse uiterwaarden er uit ziet.

Nadere informatie

Bijlage 1: Topografische kaart van het studiegebied (2008)

Bijlage 1: Topografische kaart van het studiegebied (2008) Bijlagen Gebiedsvisie Bethlehem Bijlage 1: Topografische kaart van het studiegebied (2008) J F Kennedylaan Terborgseweg Ondernemingsweg Lijsterbeslaan Abdijlaan Bedrijvenweg Oude Terborgseweg Rekhemseweg

Nadere informatie

ONTWIKKELINGSPLAN LANDSCHAPPELIJKE ELEMENTEN. Gemeente Someren. Project 3: Beekdal van de Aa ten oosten van de Zuid Willemsvaart

ONTWIKKELINGSPLAN LANDSCHAPPELIJKE ELEMENTEN. Gemeente Someren. Project 3: Beekdal van de Aa ten oosten van de Zuid Willemsvaart ONTWIKKELINGSPLAN LANDSCHAPPELIJKE ELEMENTEN Gemeente Someren Datum: 9 november 2001 Project: 119-4 Status: Definitief Opdrachtgever: Gemeente Someren VOORWOORD Door het college van Burgemeester & Wethouders

Nadere informatie

Kerkepaden in de Achterhoek

Kerkepaden in de Achterhoek voorbeeldproject Kerkepaden in de Achterhoek Historische verbindingen hersteld Nederland heeft waarschijnlijk het best onderhouden en meest fijnmazige net van verharde wegen dat er op de wereld te vinden

Nadere informatie

Nieuwe landgoederen Nederland

Nieuwe landgoederen Nederland Ruimte en Milieu Nieuwe landgoederen Nederland Bouwen aan een groene omgeving 02 Wie aan een landgoed denkt, stelt zich een ruim, bosrijk terrein voor met daarop een stijlvol gebouw. Het natuurschoon voert

Nadere informatie

Routing Delft - Delftse Hout Delft

Routing Delft - Delftse Hout Delft Routing Delft - Delftse Hout Delft Drie routes verbinden centrum en buitengebied A13 stedelijke as 1:10.000 natuuras Delftse Hout educatieve as Werkboek Buro Lubbers 1304 Delftse Hout Drie assen tussen

Nadere informatie

Mountainbike: Leidraad nieuwe routes en verbindingen. Checklist voor nieuw te ontwikkelen of te verbeteren mountainbike routes en verbindingen.

Mountainbike: Leidraad nieuwe routes en verbindingen. Checklist voor nieuw te ontwikkelen of te verbeteren mountainbike routes en verbindingen. Mountainbike: Leidraad nieuwe routes en verbindingen Checklist voor nieuw te ontwikkelen of te verbeteren mountainbike routes en verbindingen. Mountainbike: Leidraad nieuwe routes en verbindingen. CONCEPT.

Nadere informatie

BEOORDELINGSCRITERIA BOMENERFGOEDLIJST EN LANDSCHAPPELIJKE BEPLANTINGSLIJST

BEOORDELINGSCRITERIA BOMENERFGOEDLIJST EN LANDSCHAPPELIJKE BEPLANTINGSLIJST BEOORDELINGSCRITERIA BOMENERFGOEDLIJST EN LANDSCHAPPELIJKE BEPLANTINGSLIJST INLEIDING Bomen in de gemeente Voerendaal vervullen een belangrijke rol. Ze verfraaien de buitenruimte, brengen natuur in de

Nadere informatie

Bert Dijkstra. Pingo Programma Drenthe, Beheer en beleid; 23 november VBNE

Bert Dijkstra. Pingo Programma Drenthe, Beheer en beleid; 23 november VBNE Bert Dijkstra Pingo Programma Drenthe, Beheer en beleid; 23 november VBNE Aanleiding Pingoruïnes hebben diverse functionaliteiten; - Belangrijkste functies zijn natuur en agrarisch met een eigen focus

Nadere informatie

Werkconferentie woensdagmiddag 24 april Erfgoednota Leiden Startdocument voor hoofdthema Stad als beleving

Werkconferentie woensdagmiddag 24 april Erfgoednota Leiden Startdocument voor hoofdthema Stad als beleving Werkconferentie woensdagmiddag 24 april Erfgoednota Leiden Startdocument voor hoofdthema Stad als beleving Erfgoed is in de nieuwe erfgoednota een breed begrip; de cultuurhistorie van Leiden uit zich op

Nadere informatie

Mei 2016. Erf & landschap. Wat zijn uw mogelijkheden?

Mei 2016. Erf & landschap. Wat zijn uw mogelijkheden? Mei 2016 Erf & landschap Wat zijn uw mogelijkheden? Erf & landschap Wat zijn uw mogelijkheden? Peel en Maas is een mooie en uitgestrekte plattelandsgemeente met veel ruimte voor groen. We streven naar

Nadere informatie

Samen naar een toekomstbestendige vrijetijdseconomie

Samen naar een toekomstbestendige vrijetijdseconomie Samen naar een toekomstbestendige vrijetijdseconomie Zuid-Limburg Position Paper van de 16 Zuid-Limburgse gemeenten, aangeboden door de voorzitters van het Bestuurlijk Overleg Ruimtelijke Economie en Nationaal

Nadere informatie

Nieuwsbrief Kromme Rijn

Nieuwsbrief Kromme Rijn Nieuwsbrief Mei 2016 Volume 1 Nieuwsbrief Kromme Rijn Geachte belanghebbende/ geïnteresseerde, Na aanleiding van onze eerste workshop van 22 maart jl. in Bunnik sturen wij u een nieuwsbrief met een kort

Nadere informatie

VNG. 9 maart 2017 T.E.P.A. Lam

VNG. 9 maart 2017 T.E.P.A. Lam VNG 9 maart 2017 T.E.P.A. Lam Kerntaken provincies Duurzame ruimtelijke ontwikkeling (o.a. waterbeheer) Milieu, energie en klimaat Vitaal platteland, natuurbeheer en ontwikkeling natuurgebieden Regionale

Nadere informatie

Hergebruik Vrijgekomen Agrarische Bedrijfsbebouwing Nieuwe Landgoederen & Landelijk wonen

Hergebruik Vrijgekomen Agrarische Bedrijfsbebouwing Nieuwe Landgoederen & Landelijk wonen Beleidskader Hergebruik Vrijgekomen Agrarische Bedrijfsbebouwing Nieuwe Landgoederen & Landelijk wonen In het buitengebied 1. Inleiding Het Streekplan Gelderland (2005) biedt nieuwe beleidsruimte voor

Nadere informatie

Vaarnetwerk Voorne-Putten-Rozenburg

Vaarnetwerk Voorne-Putten-Rozenburg Vaarnetwerk Voorne-Putten-Rozenburg kapstok voor een uitvoeringsagenda 2015-2020 (vervolg op Herverdeling Vrijvallende Middelen) Projectopzet Vaarnetwerk Voorne-Putten-Rozenburg kapstok voor een Uitvoeringsagenda

Nadere informatie

Bevordering van natuurbeleving in Moerenburg

Bevordering van natuurbeleving in Moerenburg Bevordering van natuurbeleving in Moerenburg Bakkers, S. & Bloemberg, M.S., s-hertogenbosch, 26 juni 2015 Eindrapportage afstudeeropdracht, opleiding Toegepast Biologie Bee-o-topen Moerenburg-Piushaven

Nadere informatie

Onderdeel van de J.C. van Kessel Groep. Landgoed Assche Veld. met zorg ontwikkeld, in groen beleefd

Onderdeel van de J.C. van Kessel Groep. Landgoed Assche Veld. met zorg ontwikkeld, in groen beleefd Onderdeel van de J.C. van Kessel Groep Landgoed Assche Veld met zorg ontwikkeld, in groen beleefd Visie Assche Veld Wij, Atriment bv, hebben in samenwerking met provincie Gelderland en gemeente Buren een

Nadere informatie

Landgoed Jachtslot de Mookerheide

Landgoed Jachtslot de Mookerheide Landgoed Jachtslot de Mookerheide Ontwikkeling en herstel We leven in een prachtig land met unieke landschappen, rijk aan natuur en monumenten. Als grootste particuliere beschermer van dit erfgoed in Nederland

Nadere informatie

Aanvullende informatie Nota van Uitgangspunten bestemmingsplan Buitengebied

Aanvullende informatie Nota van Uitgangspunten bestemmingsplan Buitengebied Memo AAN VAN Raadsleden M. Bonouvrié ONDERWERP Aanvullende informatie Nota van Uitgangspunten bestemmingsplan Buitengebied DATUM 11 september 2012 REGISTRATIENUMMER 1101280/4283 Geachte raadsleden, Naar

Nadere informatie

Opdrachtgever: Ondernemers Vereniging Toerisme Westerkwartier

Opdrachtgever: Ondernemers Vereniging Toerisme Westerkwartier Onderzoeker: Mike Alma Opdrachtgever: Ondernemers Vereniging Toerisme Westerkwartier Begeleider: Frits Schuitemaker Datum: 4 februari 2016 Inhoudsopgave 1.1 Opdrachtbeschrijving 1.2 Methodologie 1.3 Leeswijzer

Nadere informatie

Stellingen Provinciale Staten

Stellingen Provinciale Staten Stellingen Provinciale Staten Thema s en onderwerpen Toelichting... 2 Algemene informatie... 3 Thema: Economie... 3 1.1 Samenwerking Duitsland *... 3 2.1 Landbouw... 3 3.1 Recreatie en toerisme... 4 Thema

Nadere informatie

HEIDE ROZENDAALSE VELD EN ROZENDAALSE ZAND. Beleidsnota

HEIDE ROZENDAALSE VELD EN ROZENDAALSE ZAND. Beleidsnota HEIDE ROZENDAALSE VELD EN ROZENDAALSE ZAND 2005 Beleidsnota Inhoudsopgave 1 Inleiding...3 2 Doelen...3 3 Uitgewerkte randvoorwaarden op juridisch en beleidsinhoudelijk vlak...4 3.1 Europees beleid...4

Nadere informatie

Jaarverslag BTLH 2011 \

Jaarverslag BTLH 2011 \ Jaarverslag BTLH 2011 \ BUREAU -TOERISME LAAGHOLLAND Jaar verslag Bureau Toerisme Laag Holland 2010-2011 2010: In Oktober 2010 is Mardiek Voorneveld begonnen als directeur van bureau toerisme Laag Holland,

Nadere informatie

Heukelum. Zicht op de Linge

Heukelum. Zicht op de Linge Heukelum Zicht op de Linge Het stadje Heukelum is een van de vijf kernen van de gemeente Lingewaal. Heukelum ligt in de Tielerwaard, aan de zuidoever van de rivier de Linge, in een van de meest westelijke

Nadere informatie

Gelet op artikel 2 van de Algemene subsidieverordening Noord-Holland 2011;

Gelet op artikel 2 van de Algemene subsidieverordening Noord-Holland 2011; Besluit van Gedeputeerde Staten van Noord-Holland van 30 juni 2015, nr. 567111/635618, tot wijziging van de Uitvoeringsregeling subsidie groen Noord-Holland 2013. Gedeputeerde Staten van Noord-Holland;

Nadere informatie

Welkom! Alexandra van Huffelen - Wethouder

Welkom! Alexandra van Huffelen - Wethouder Welkom! Alexandra van Huffelen - Wethouder 14 juni 2012 Programma Michel de la Vieter - Projectmanager - Inleiding - Toelichting Natuur- en Recreatieplan - Pauze - Vervolgtraject - Vragen Inleiding Traject

Nadere informatie

Handreiking herbestemming cultureel erfgoed

Handreiking herbestemming cultureel erfgoed Handreiking herbestemming cultureel erfgoed Herbestemming en hergebruik staan in het centrum van de belangstelling. Meer en meer gaat overheidsbeleid er vanuit dat we eerst het gebruik van bestaand gebied

Nadere informatie

LEADER Kempenland. Samen investeren in een leefbaar platteland

LEADER Kempenland. Samen investeren in een leefbaar platteland LEADER Kempenland Samen investeren in een leefbaar platteland Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling; Europa investeert in zijn platteland Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling;

Nadere informatie

Stappenplan Van idee naar realisatie van een (historisch) wandelpad

Stappenplan Van idee naar realisatie van een (historisch) wandelpad Stappenplan Van idee naar realisatie van een (historisch) wandelpad 1 2 Colofon Januari 2009 Oude Paden Nieuwe Wegen is een samenwerkingsverband tussen Steunpunt Monumentenzorg Fryslân, Landschapsbeheer

Nadere informatie

12 landschapsaspecten

12 landschapsaspecten 12 landschapsaspecten Voor de analyse van een landschap zijn onderstaande aspecten van belang. Ze geven een nadere invulling aan de kernkwaliteiten. 12 landschapsaspecten... 1 1. Opbouw landschap... 1

Nadere informatie

INRICHTING & BEHEER EN STARING ADVIES

INRICHTING & BEHEER EN STARING ADVIES EN STARING ADVIES Inrichtingsplan Om de ecologische hoofdstructuur te realiseren moeten er nog vele hectares landbouwgrond omgevormd worden in bos en natuur. Om tot een duurzame inrichting te komen moeten

Nadere informatie

Informatiebijeenkomst 7 december 2011 Locatie: Kasteel Elsloo. Agenda

Informatiebijeenkomst 7 december 2011 Locatie: Kasteel Elsloo. Agenda Informatiebijeenkomst 7 december 2011 Locatie: Kasteel Elsloo Agenda 1. Inleiding en achtergrond 2. Betrokken partijen 3. Financiële bijdragen partijen 4. Geschiedenis, huidige situatie en aanleiding 5.

Nadere informatie

Zuid-Beveland Wandelen, Nederland

Zuid-Beveland Wandelen, Nederland Zuid-Beveland Wandelen, Nederland Samenstelling: Esther Vigneron Foto: Buiten Beeld Het gebied Zwaarte/moeilijkheidsgraad Navigeren Markering Beste tijd Er naar toe Overnachten Eten, drinken, inkopen Tips

Nadere informatie

Ruiterpadenplan Zuid-Holland

Ruiterpadenplan Zuid-Holland Ruiterpadenplan Zuid-Holland Datum: 29 mei 2018 Aanleiding Met het aannemen van motie 743 (november 2017), hebben Provinciale Staten gevraagd een plan op te stellen dat gericht is op meer ruiters in het

Nadere informatie

Definitief plan voor recreatieve inrichting Strubben Kniphorstbosch 20 oktober 2010

Definitief plan voor recreatieve inrichting Strubben Kniphorstbosch 20 oktober 2010 Definitief plan voor recreatieve inrichting Strubben Kniphorstbosch 20 oktober 2010 In september zijn 3 bijeenkomsten geweest om samen met belangstellenden de wensen en mogelijkheden met betrekking tot

Nadere informatie

GEMEENTE OLDEBROEK PERMANENTE BEWONING VAN RECREATIEWONINGEN STRUCTUURVISIE CONCEPT, DECEMBER 2014 KENMERK

GEMEENTE OLDEBROEK PERMANENTE BEWONING VAN RECREATIEWONINGEN STRUCTUURVISIE CONCEPT, DECEMBER 2014 KENMERK GEMEENTE OLDEBROEK STRUCTUURVISIE PERMANENTE BEWONING VAN RECREATIEWONINGEN CONCEPT, DECEMBER 2014 KENMERK 188197 Inhoudsopgave 1 Beleidskader 5 1.1 Aanleiding 5 1.2 Beleidsmatige aspecten 5 2 Toetsingskader

Nadere informatie

Laarzenpad Kollumerzwaag

Laarzenpad Kollumerzwaag Laarzenpad Kollumerzwaag 1. Inleiding Kollumerzwaag is het op een na grootste dorp van de gemeente Kollumerland c.a. Het is gelegen aan de spoorlijn van Groningen naar Leeuwarden. In 1443 kwam het dorp

Nadere informatie

1. Streekplan Brabant in balans

1. Streekplan Brabant in balans 1. Streekplan Brabant in balans Het plangebied is gelegen in de AHS-landschap; subzone leefgebied dassen en voor een deel (duinrand) binnen de GHS-natuur. De Interimstructuurvisie Noord-Brabant Brabant

Nadere informatie

Inspraakrapport ontwerp -beleidslijn gedifferentieerd onderhoud natuurgebieden Kromme Rijngebied

Inspraakrapport ontwerp -beleidslijn gedifferentieerd onderhoud natuurgebieden Kromme Rijngebied Inspraakrapport ontwerp -beleidslijn gedifferentieerd onderhoud natuurgebieden Kromme Rijngebied Inspraakrapport Vastgesteld door het college van Dijkgraaf en Hoogheemraden op 17 maart 2015 Verantwoording

Nadere informatie

Datum 17 juni 2013 Betreft Beantwoording van Kamervragen over de aanleg en het beheer van wandel- en fietsroutes.

Datum 17 juni 2013 Betreft Beantwoording van Kamervragen over de aanleg en het beheer van wandel- en fietsroutes. > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA 's-gravenhage Directoraat-generaal Natuur Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC

Nadere informatie

De weg terug. Voorstel voor herstel van een Geneneindse kerkepad in Bakel

De weg terug. Voorstel voor herstel van een Geneneindse kerkepad in Bakel De weg terug Voorstel voor herstel van een Geneneindse kerkepad in Bakel Kerkepaden in Bakel De buurtschap Geneneind was en is gescheiden van het dorp en de kerk van Bakel door een strook dekzanden en

Nadere informatie

LIBERATION ROUTE BRABANT

LIBERATION ROUTE BRABANT LIBERATION ROUTE BRABANT SAMENWERKING 75 jaar leven in vrijheid; Stichting Crossroads Brabant 40-45 ziet hierin de perfecte aanleiding om WOII-erfgoed goed op de kaart te zetten. Crossroads Brabant 40-45

Nadere informatie

15003 RO VERPLAATSEN VLAAMSE SCHUUR LANGEREIT 14

15003 RO VERPLAATSEN VLAAMSE SCHUUR LANGEREIT 14 15003 RO VERPLAATSEN VLAAMSE SCHUUR LANGEREIT 14 Ordito b.v. Postbus 94 5126 ZH Gilze E info@ordito.nl T 0161 801 022 I www.ordito.nl KVK 54 811 554 1. Inleiding 3 1.1 Aanleiding 3 1.2 Ligging en begrenzing

Nadere informatie

Toekomst agrarisch natuur- en landschapsbeheer rond Winterswijk. Jan Stronks

Toekomst agrarisch natuur- en landschapsbeheer rond Winterswijk. Jan Stronks Toekomst agrarisch natuur- en landschapsbeheer rond Winterswijk Jan Stronks Stand van zaken huidig landschap Bos en natuur in de plus! Agrarisch cultuurlandschap sterk in de min: Natuurwaarde holt achteruit

Nadere informatie