Energiezuinige renovatie van ramen en deuren

Transcriptie

1 Energiezuinige renvatie van ramen en deuren Sabrina Prieus Luk Vandaele Filip Dbbels WTCB Nvember 2008 Inhudtafel 1 INLEIDING BEGLAZING Energetische prestaties van de beglazing De U g -waarde De zntetredingsfactr f g-waarde De lichttransmissiefactr f V Types van beglazing Van enkel glas naar dubbel glas Gasvulling, lage-e catings en meervudige beglazing Kunststfflies Vacuüm Geïsleerd Glas Samenvattende tabel Afstandshuders PROFIELEN U f -waarde Tegankelijkheid van buitenschrijnwerk Opbuw van prfielen Materiaal Kamers Waterafver Dichting Scharnieren KARAKTERISTIEKEN VAN RAMEN EN DEUREN Daglichttetreding De daglichtfactr U-waarde Algemene prcedure vr de bepaling van de U-waarde van vensters en deuren. 22 1

2 4.2.2 U w -waarde van gewne enkelvudige vensters Berekening van de warmtedrgangscëfficiënt van ventilatiersters (U r ) Passiefhuisdeuren Znnewinsten Znwering Luchtdichtheid Akestisch cmfrt Cmfrt Inbraakvertragende ramen en deuren Veiligheid van persnen Stabiliteit Brandgedrag RENOVATIE OF ENERGETISCHE OPWAARDERING VAN RAMEN EN DEUREN Belang van een integrale benadering Organisatie van een renvatieprject Renvatie in de Energieprestatieregelgeving (EPB) Behud van raam f deur Vrzetraam f -deur Dubbel raam f deur Behud van het schrijnwerk Vldende ventileren m vchtprblemen te vermijden bij de vervanging van enkel f dubbel glas Kudebrugarm inbuwen van ramen en deuren Details bij aansluiting p de bestaande cnstructie Inbuw in een hellend dak SPECIALE OPLOSSINGEN Lichtstraat, lichtkepel en dakkapel Rlluiken Brandluiken, sectinaal prten, BIJLAGE Tabellen Figuren Definities uit STS Definties uit STS Maximale U-waarden (vlgens bijlage III van het EPB decreet in Vlaanderen) Maximale U-waarden (vlgens bijlage IV van het EPB decreet in het Brussels Hfdstedelijk Gewest) ANNEXE E: Cefficient de transmissin thermique des vitrages (valeurs Ug) g-waarden vr de aansluiting raamprfiel-beglazing Annexe B, NBN B Tabelwaarden U f van Huten prfielen, metalen prfielen en kunststf (adhv het aantal kamers)

3 3

4 1 Inleiding Ramen en deuren kunnen beschuwd wrden als cmmunicatieluiken. Ramen geven een zicht p de mgeving en hebben als functie k daglicht binnen te laten. Deuren verlenen tegang tt de wning en kunnen k daglicht telaten dr het vrzien van een glaspartij. Daarnaast wrdt van de cmpnenten van het ramen en deuren k andere functies verwacht: structurele sterkte m windbelasting, sneeuw en thermische spanningen p te vangen, lucht- en waterdichtheid, thermische en akestische islatie, veiligheid, visueel cmfrt, cndensatiewering, bescherming tegen ververhitting, bescherming tegen inkijk, ventilatie, mgelijkheid tt verduistering s nachts,... Op het vlak van energie en cmfrt zijn de vraag naar licht en zicht sms tegenstrijdig: het pvangen van daglicht vraagt hggelegen lichtpeningen in helder glas, met een ged gekzen riëntatie; uitkijk naar buiten vereist eerder panramische ramen p ghgte. Om gratis znnewarmte in het stkseizen te ntvangen, zijn grte glasppervlakken p het zuiden ndig; m warmteverlies s nachts (f k verdag p de nrdzijde) te verminderen, wrdt het glasppervlak best beperkt en met de islatiewaarde verbeterd wrden. Het is dan k lgisch dat nieuwe ntwikkelingen in de raam- en deurtechnlgie gericht zijn p het verzenen van deze tegenstrijdige eisen. Ofwel gebeurt dit dr tevegingen (catings, rlluik, znwering,...) f cmbinaties van glaslagen, fwel met behulp van cmpleet nieuwe materialen 1. Verfraaiingwerken aan de gevel f het herwerken van de planindeling van de wning waardr bepaalde ruimtes andere functies krijgen tegewezen, is een aangewezen kans m de ppervlakte en het aantal ramen naargelang de riëntatie en functie te herbekijken. Z kan het inbrengen van dakkepels f lichtstraten meer daglicht telaten in diepe wningen, f kunnen grte, niet-functinele glasppervlakken beperkt wrden. Het is duidelijk dat bij een renvatie de ramen en deuren de ndige aandacht dienen te krijgen. Ze kunnen het cmfrt, de leefbaarheid en de energiezuinigheid van de wning aanzienlijk verhgen. Oude ramen en deuren kunnen tcht, lekkage, cndensatieprblemen, kude f vertllige warmte pleveren. Ok het cmfrtgevel langsheen de glaswand kan aanzienlijk verbeterd wrden, waardr men de ruimte dichtbij de glaswand kan benutten znder hinderende kudestraling waar te nemen. Tt slt dient men niet te vergeten dat de werkelijke afname in energiegebruik van het gebuw afhankelijk is van een grt aantal parameters: het temperatuurniveau in de wning, welke kamers wrden verwarmd, het rendement van de verwarmingsinstallatie, de islatie van de muren, het gedrag van de verbruiker, enz., enz. LINK Waarm duurzaam renveren?, Prieus S., Vandaele L., Dbbels F. (Hfdstuk 1 van WP2, LEHR prject) 2 Beglazing In dit hfdstuk wrden de eigenschappen van glas en de srten beglazing krt tegelicht. LINK Technische Vrlichting 214: Glas en glasprducten - Functies van beglazing, Raymaekers D. 1 VENSTERS, BOUWFYSISCH BEKEKEN (1): ONTWIKKELINGEN EN TRENDS, P. Wuters, S. Martin, L. Vandaele, WTCB tijdschrift 4

5 2.1 Energetische prestaties van de beglazing De U g -waarde De warmte-islatie wrdt uitgedrukt dr de warmtedrgangscëfficiënt U (W/m²K) vlgens de nrmen NBN B en NBN B In het kader van de Eurpese nrmalisatie wrdt het symbl U (W/m²K) gebruikt. De U-waarde duidt de graad van thermische islatie aan, drheen een wand van 1 m² tussen 2 mgevingen waar de temperatuur met 1 Kelvin verschilt. He lager de U-waarde, he beter de islatie. De U-waarde van een geïsleerde spuwmuur (gevelmuur uit baksteen + 6 cm minerale wl + binnenmuur uit zware f halfzware betnblkken) bedraagt bijvrbeeld ngeveer 0,6 W/m²K. De centrale U-waarde van enkel glas (U g ) wrdt berekend aan de hand van vlgende frmule: U g met: 1 d hi glas glas h e ( W / m² K) hi en he : warmtevergangsweerstand aan de binnen-, respectievelijk buitenzijde;met als waarde hi = 1/8 m 2 K/W en he = 1/23 m²k/w dglas : dikte van het glas (m) glas : thermische geleidbaarheid van het glas; vlgens de nrm NBN B is glas = 1 W/mK. Bij meervudig glas met k de warmteweerstand Rs van de verschillende spuwen (met lucht f met gas gevuld) meegerekend wrden. De centrale U-waarde geldt enkel vr het centrale deel van de beglazing. Aan de randen met k rekening gehuden wrden met het kudebrugeffect van de afstandshuder. De nrm NBN B geeft een rekenmethde vr de glbale U-waarde. De U-waarde van een beglazing met meerdere spuwen is als vlgt: U g h i n i1 1 d i, glas i, glas h e ( W / m² K) Grenswaarde, richtwaarde & streefwaarde Om aan te duiden wat de impact is van de gekzen maatregelen bij het renveren hanteren wrden de begrippen grenswaarde, richtwaarde & streefwaarde gedefinieerd. Deze zijn gekppeld aan de mate waarin men meer energiezuinig renveert: Stap 1 de grenswaarde: de gereglementeerde waarde f equivalent Stap 2 de richtwaarde: het ptimum m uiteraard samen met andere renvaties een lage energie wning te bereiken Stap 3 de streefwaarde: hiermee wrdt een zeer drgedreven renvatie bedeld, m uiteraard samen met andere renvaties z mgelijk een passiefhuis te bereiken U g-waarde van beglazing Grenswaarde 2 : 1,6 W/m²K Richtwaarde: 1,1 W/m²K Streefwaarde: 0,6 W/m²K 2 Vr beglazing is de maximale U-waarde hetzelfde in het Vlaamse, Brussels Hfdstedelijke en Waalse Gewest 5

6 2.1.2 De zntetredingsfactr f g-waarde De zntetredingsfactr geeft de ttale energie aan die dr de invallende znnestraling (irradiantie) drgegeven wrdt aan de binnenruimte. Zals Figuur 1 aanduidt, mvat deze definitie zwel de fractie van de drgelaten directe stralingsstrm (dir) als de stralingsstrm die na absrptie van een deel van de inkmende straling dr het glasppervlak naar binnen wrdt afgegeven via lange-glfstraling en cnvectie (add = ri +ci). De g-waarde wrdt dus als vlgt uitgedrukt : ttaal drgelaten warmtestrmdichtheid ttaal invallende znnestralingsstrmdichtheid dir g waarde zn add Figuur 1 Znnestraling en energiestrmen bij dubbel glas. Deze factr is afhankelijk.a. van de dikte van het glas, van het srt glas (kleur en cating), van de hek van de invallende directe znnestraling en van de luchtbeweging langs het glas. De g-waarde van enkel glas is ngeveer 0.85, van dubbel glas 0.75 en van superislerend glas Znwerende beglazing bereikt een g-waarde tussen 0.6 en 0.2. ID: k berekeningswijze vr meerdere spuwen vermelden g-waarde van beglazing Grenswaarde: > 0,2 en <0,5 in de zmer??? en >0,65 in de winter??? Richtwaarde: > 0,3 en < 0,4??? Streefwaarde: > 0,2 en < 0,3??? 6

7 2.1.3 De lichttransmissiefactr f V De abslute lichttransmissiefactr V is de fractie van de invallende lichtstralingsdichtheid die drgelaten wrdt dr de beglazing, in het zichtbare deel van het znnespectrum tussen 380 en 780 nm: Lichttransmissiefactr = drgelaten lichtstralingsdichtheid invallende lichtstralingsdichtheid V 780nm 380nm 780nm ( ). V ( ). D 380nm V ( ). D.. Cnfrm met EN410 (4.2) Hierin zijn : () de spectrale transmissiefactr van het glas; V() de spectrale geveligheid van het menselijke g; D de spectrale drlatendheid van het beglazingssysteem: Δ() interval van de glflengten. Zie hiervr de curven in Figuur 2. Figuur 2: Spectrale energieverdeling van de znnestraling E(), geveligheid van het menselijk g V() en spectrale drlatendheid D() van blank vensterglas. Bij znwerende beglazingen wil men de znnewarmte zveel mgelijk buiten huden (lage g-waarde) maar tch een ged visueel cntact met de buitenmgeving en vldende daglicht behuden (hge V ). De verhuding V / g-waarde maakt een eenvudige vergelijking mgelijk. Een waarde V / g-waarde > 1 betekent dat de lichttetreding minder afneemt dan de ttale zntetreding. In Figuur 3 wrdt het gebied van theretisch mgelijke cmbinaties V / g-waarde afgebakend. De grijze znes zijn niet mgelijk f niet gewenst. De g-waarde kan nit kleiner zijn dan de helft van de V waarde, mdat de znnestraling vr ngeveer de helft uit zichtbaar licht bestaat (dnkergrijs gebied). Anderzijds zijn cmbinaties van hge g-waarden met lage V -waarden wel theretisch denkbaar maar in de praktijk niet gewenst (lichtgrijs gebied). Om ververhitting in de zmer te vermijden, is een ptimale 7

8 benutting van het daglicht met een beperkte energetische winst gewenst. Cmbinaties V / g-waarde in het mcirkelde gebied zijn hier de uitdaging. Figuur 3 Mgelijke cmbinaties van g-waarden en V-waarden (LTA en ZTA resp. te vervangen dr V - en g- waarde) V -waarde van beglazing Grenswaarde: > 0,3 ( < 0.8)??? in de zmer en > 0,7 in de winter??? Richtwaarde: > 0,5 en < 0.9??? Streefwaarde: > 0,7 en < 0.8??? 2.2 Types van beglazing Schrijnwerk en glaswerk zijn essentiële gevelnderdelen die niet mgen verwaarlsd wrden bij het ntwerp van het gebuw. Deze elementen wrden immers vaak bltgesteld aan zware belastingen. Vensters en deuren meten vlden aan steeds strengere eisen die sms meilijk verenigbaar zijn : mechanische sterkte, inbraakwerendheid, thermische en akestische islatie, visueel cmfrt, uitzicht, gemakkelijke tegankelijkheid vr mindervaliden, Het is dan k niet verwnderlijk dat ze regelmatig verbeterd wrden. Vensters, buwfysisch bekeken (1): ntwikkelingen en trends, Martin S., Vandaele L., Wuters P. LINK Vensters, buwfysisch bekeken (2): Znnewarmte en daglichttetreding, Martin S., Vandaele L., Wuters P. Technische Vrlichting 214: Glas en glasprducten - Functies van beglazing, Raymaekers D. Technische Vrlichting 221: Plaatsing van glas in spnningen, Raymaekers D Van enkel glas naar dubbel glas 3 Tt in het begin van de jaren 70 was het gebruik van enkel glas in kantren en zeker in wningen de referentie. De warmtedrgangscëfficiënt van enkel glas is slecht. Dubbel glas werd spradisch tegepast mwille van het hger thermisch cmfrt en de kleinere kans p binnencndensatie. 3 VENSTERS, BOUWFYSISCH BEKEKEN (1): ONTWIKKELINGEN EN TRENDS, P. Wuters, S. Martin, L. Vandaele, WTCB tijdschrift 8

9 Vral na de liecrisissen in de jaren 70 is het gebruik van dubbel glas sterk tegenmen. Mmenteel wrden in nrmaal verwarmde ruimten ng zelden ramen met enkel glas tegepast. Vr nieuwbuw, en k bij vernieuwbuw waarvr een buwvergunning ndig is, wrdt er sinds de jaren 90 minstens dubbel glas geëist. Nu is k meervudig glas beschikbaar vr een ng betere thermische prestatie. Figuur 4: Dubbele beglazing: bestanddelen Gasvulling, lage-e catings en meervudige beglazing De thermische islatie van een venster met enkel glas wrdt slechts in zeer beperkte mate bepaald dr de thermische weerstand van de glaslaag. De invled van de glasdikte p de U-waarde is verwaarlsbaar. Het verbeteren van de U-waarde vereist dus een andere benadering. Het tevegen van een geslten luchtlaag is een eerste mgelijkheid: dr twee glasplaten p een zekere afstand van elkaar te plaatsen en drge lucht aan te brengen in de aldus pgebuwde spuw blijkt de thermische islatiewaarde sterk te verbeteren. Het effect van een dergelijke ingreep kan wrden bepaald met behulp van de methde beschreven in nrm NBN B De warmteverdracht in de luchtspuw gebeurt dr geleiding, straling en, bij bredere luchtspuwen, k dr cnvectie. In Figuur 5 wrdt het relatief aandeel van (geleiding + cnvectie) en straling evenals de U-waarde aangegeven, vr een spuw met een breedte van 4 tt 30 mm. Men stelt vast dat de U- waarde niet verbetert eens de spuw breder wrdt dan 15 mm, mwille van de cnvectieve luchtbewegingen in de spuw. Figuur 5 Relatief aandeel van geleiding/cnvectie en straling, en U-waarde afhankelijk van de spuwbreedte. 9

10 Met dubbel glas en een spuw met drge lucht is een U-waarde van minder dan 2,6 W/m 2 K niet mgelijk. Dr de spuwvulling te wijzigen van drge lucht naar een gas kan men wel lagere U-waarden bekmen. Figuur 6 tnt de impact van het type gas de spuwbreedte p de U-waarde. Dr gebruik te maken van ppervlakken met een lage emissiefactr in het infrarde gebied en dr de spuw te vullen met gassen die beter isleren dan lucht, kan men de warmteverdracht in de spuw sterk verminderen: dr p flatglas een uiterst dunne, drzichtige metaalcating (lage-e cating) aan te brengen, is de glasindustrie erin geslaagd glas met warmtereflecterende eigenschappen te bekmen, vergelijkbaar met f beter dan een ged reflecterende aluminiumflie; bvendien wrdt een hge transparantie behuden. dr de drge luchtlaag te vervangen dr beter islerende en meer viskeuze gassen als argn (= 0,017 W/mK) en kryptn (= 0,009 W/mK bij 10 C) nemen de geleiding en de cnvectie eveneens drastisch af. spuw x (mm) 4-x-4 4-x-4 superislerend (ε = 0.1) 4-x-4-x-4 lucht argn kryptn lucht argn kryptn lucht Tabel 1: U-waarde van verschillende srten beglazing 4 In Figuur 6 wrdt de centrale U g -waarde van dubbele beglazingen met lage-e catingen spuwvulling met lucht, argn en kryptn gegeven afhankelijk van de spuwbreedte. Figuur 6 Invled van de spuwvulling p de U-waarde van dubbel glas. (k in figuur vervangen dr U) In de praktijk stelt men vast dat dubbel glas met een lage-e cating en argnvulling een centrale U g - waarde van 1,1 W/m²K plevert vr een spuw met een breedte van 15 mm. Dit is meer dan een halvering ten pzichte van de U g -waarde van gewn dubbel glas. Dit verbeterd dubbel glas is tegen zeer cncurrerende prijzen beschikbaar p de Belgische markt en verdringt het gewn dubbel glas vr tepassingen in wningen, kantren en schlen. Om te kunnen vlden aan de K45 nrm vldet het gebruik van superislerende beglazing meestal aan het wettelijke minimum. 4 TV 214, p 49, tabel 27 10

11 Wil men ng lagere U g -waarden dan 1,1 W/m²K bekmen, znder gebruik te maken van kryptn, dan kan dit slechts dr verschillende spuwen in serie te plaatsen zals bij drievudig glas. Een belangrijk nadeel is de dikte- en gewichtstename. Figuur 7: 3vudige beglazing (figuur ndig met aanduiding van de catings en nderdelen) LINK HR-glas : Glas met hge rendement, WTCB Digest Kunststfflies Om lagere U g -waarden te bekmen znder de dikte van de beglazing als het gewicht nemenswaardig te laten tenemen, werd dit prbleem ndervangen dr een dunne kunststfflie met meerdere drzichtige lagen edele metaalcatingen, als tussenlaag te te passen. Een interessante ntwikkeling is het gebruik van infrard-transparante films. Al in het begin van de jaren 80 bewees Jhn Wright, van the Natinal Research Cuncil in Canada, dat de thermische islatie in dit geval beter is dan bij gebruik van IR-ndrschijnende film f beglazing (eveneens ndrlatend vr IRstraling).Omwille van visuele eisen dienen dergelijke films perfect pgespannen te wrden (dr thermische krimptechnieken b.v.) en mgen ze niet vervrmen. Deze films zijn zeer duurzaam en hebben uitstekende eigenschappen qua energie en lichttransmissie. Een vrbeeld van dergelijke beglazing vindt men in Figuur 9. DR: zijn deze idd duurzaam? He wrdt de Ug-waarde hiervan berekend? Figuur 8 Vrbeeld van een dubbele beglazing met IR-transparante film. Figuur 9 Heat Mirrr 11

12 2.2.4 Vacuüm Geïsleerd Glas Renvatie van wningen naar lage energiebehefte LEHR Vacuüm Geïsleerd Glas (VIG) steunen p het feit dat de warmteverdracht in een spuw tussen 2 glaslagen plaats vindt dr geleiding, cnvectie en straling. Dr een vacuüm tussen de twee glaslagen tt stand te brengen, wrden de geleiding en de cnvectie vlledig uitgeschakeld. Dit idee is niet nieuw en werd vr de eerste keer vrgesteld dr Zller in 1913, die er een ctri vr verkreeg. In dit ctri werd al gewezen p de ndzaak van afstandshuders tussen de glasplaten. Men mag immers niet vergeten dat het vacuüm (< 0,1 Pa) een druk van 1 atmsfeer f ngeveer10 tn/m² p beide glasplaten verrzaakt. Het is duidelijk dat de glasplaten nder een dergelijke druk tegen elkaar geduwd wrden, tenzij er gepaste afstandshuders aanwezig zijn. Hierdr ntstaat uiteraard pnieuw een zeker geleidingsverlies. Een efficiënte vacuümbeglazing met vlgende karakteristieken bezitten: een zeer ged vacuüm tussen de glasplaten, dat vldende lang stand hudt minstens één ppervlak met een lage emissie in het infrarde gebied m de stralingsverliezen te beperken kleine maar vldende stevige afstandshuders met een z hg mgelijke thermische weerstand een randdetaillering met een zeer gede thermische islatie, die de spanningen t.g.v. druk- en temperatuurverschillen ver de glasplaten kan pvangen. De dikte van de spuw kan gereduceerd wrden sinds de thermische islatie nauwelijks afhankelijk is van de afstand tussen de glasplaten. Z kunnen zeer dunne glazen systemen vervaardigd wrden (zie Figuur 10). Dr het ptimaliseren van de systeem parameters kan men uitstekende islatiewaarden gecmbineerd met dunne glascnstructies met een licht gewicht bekmen. U g -waarden van minder dan 0,5 W/m²K zijn mgelijk indien een lw-e cating is aangebracht en geptimiseerde afstandshuders wrden gebruikt. Mmenteel zijn er ng verscheidene nderzeksprjecten lpende. Bandprductie is verwacht in Figuur 10: Diagramma van een vacuüm geïsleerd glas met 2x4mm flat glass (systeem dikte > 9mm) 5 (aanduidingen te vertalen in het NL) LINK Netwrk Prject PrVIG gestischt dr het Duitse Federale Ministerie van Ecnmie en Technlgie Website ver VIG van prfessr Spiridnv Samenvattende tabel 5 Thermal insulatin the next generatin. Vacuum insulatin fr windws and facades., Dr H. Weinläder, S. Weismann, Dr. H.-P. Ebert, ZAE Bavaria, Würzburg, Germany, Interantinal Rsenheim Windw & Façade Cnference

13 Onderstaande tabel geeft een verzicht van verschillende srten beglazing samen met hun crrespnderende U g -waarde, znnetransmissie en lichttransmissie. Deze zijn uiteraard afhankelijk van prduct tt prduct. Type beglazing U g-waarde (W/m 2 K) Znnetransmissie g Lichttransmissie v Enkel glas (4 mm) 5,8 0,85 0,90 Dubbel glas znder cating met lucht (4-6-4 mm) 3,3 0,76 0,81 Dubbel glas znder cating met lucht ( mm) 2,9 0,76 0,81 Dubbel glas met lw-e cating en argn (4/16/4) 2,1 0,71 0,8 Dubbel glas met lw-e cating en argn (6/15/6) 1,1 0,61 0,79 Driebladig znder cating met argn ( mm) 2,3 0,5 0,71 Driebladig znder cating met lucht ( mm) 1,9 0,5 0,71 Driebladig met 2 selectieve catings en argn ( mm) 1 0,5 0,71 Driebladig met 2 selectieve catings en argn ( mm) 0,8 0,5 0,71 Driebladig met 2 selectieve catings en argn ( mm) 0,6 0,5 0,71 Driebladig met 2 selectieve catings en argn ( mm) 0,8 0,48 0,7 Driebladig met 2 selectieve catings en argn ( mm) 0,8 0,47 0,68 Driebladig met 2 selectieve catings en kryptn ( mm) 0,5 0,48 0,7 Drievudig met kunststffilm en argn ( ) 1,0 0,22 0,19 Drievudig met kunststffilm en argn ( ) 0,7 0,54 0,66 Vacuüm beglazing met lw-e cating en argn (12 mm gasspuw) 0,5 Tabel 2: U g -waarde beglazing cfr. NBN B , cmbinaties drievudig glas berekend cnfrm EN 673,g- en v - waarden uit Afstandshuders De glaslagen bij dubbel f meervudig glas wrden gescheiden dr een inlassing die een uitdrgend middel bevat. Dit drgmiddel is bestemd m het ingeslten gas te drgen en de waterdamp te absrberen die eventueel in de lp van de tijd dr diffusie drheen de randdichting zu dringen. De gede werking van het drgmiddel en van de dichtingschermen is bepalend vr de levensduur van de beglazing. Indien het drgmiddel niet langer deltreffend is f de randafdichting niet langer hermetisch is, dan kan in de spuw cndensatie ntstaan en met de beglazing wrden vervangen. Afstandshuders (Figuur 11) zrgen vr de luchtdichtheid en zijn er in vele types. Er zijn de klassieke metalen afstandshuders die een zwakke schakel vrmen in de islatie van dubbel glas, gezien metaal geleidend is. Er treedt namelijk een randeffect p dat een tiental centimeter van de hele mtrek van het glas beslaat. 6 Huten schrijnwerk: erfged en cmfrt verenigen, Cllectie Kunst in de straat, uitgegeven dr de directie Mnumenten en Landschappen van het Brussels Hfdstedelijk Gewest 13

14 Figuur 11 Gewne en mgekeerde dubbele dichting van een afstandshuder Er bestaan k afstandshuders uit andere, meer islerende materialen, zals kunststf. Indien het type materiaal waaruit de afstandshuder bestaat de warmte f kude minder geleid dan een cnventinele aluminium afstandshuder dan wrdt er van een thermisch islerende afstandshuder gesprken. Dit resulteert in een verbeterde U-waarde aan de randen van de ruiten en zrgt k vr een gelijkmatiger temperatuur van het ppervlak en dus k een beter cmfrt. Het zrgt k vr een vermindering van het risic p cndensatie langs de randen van de beglazing. Deze techniek is speciaal ntwrpen vr tepassing in superislerende beglazingen. Figuur 12 Infrardft van een venster met warm edge afstandshuder (links) en znder (rechts) 7 In nderstaande tabellen wrden de verschillende types van vensters vergeleken met enerzijds een aluminium afstandshuder en anderzijds een thermisch islerende afstandshuder. De lineaire thermische transmissie aan de glasrand (psi-waarde), de U-waarde en de minimale glasppervlaktetemperatuur werden berekend. De verbetering van de psi-waarde als gevlg van de thermisch islerende afstandshuder bedraagt in alle gevallen meer dan 50%. De U-waarde van aluminium ramen hebben pvallend baat bij een aangepaste afstandshuder. Het vervangen van de klassieke afstandhuder dr een thermisch beter islerende plssing is vanuit energetisch gpunt dus zeker interessant. Naast het energetisch aspect zijn er echter k andere prblemen: de afstandshuder met een perfecte afdichting garanderen gedurende lange tijd, hij met de spanningen kunnen pvangen ten gevlge van temperatuurverschillen ver de verschillende glaspanelen, veranderingen in de atmsferische luchtdruk,... Dubbel glas Drievudig glas Afstandshuder Alu Therm. is.1 Therm. is.2 Alu Therm. is.1 Therm. is.2 Huten venster U f = 1.4 W/m²K U f = 1.4 W/m²K U g = 1.1 W/m²K U g = 0.7 W/m²K Ψ (W/mk) U W,1 (W/m²K) U W,2 (W/m²K) Min. glasppervlaktetemperatuur* PVC venster U f = 1.2 W/m²K U f = 1.2 W/m²K U g = 1.1 W/m²K U g = 0.7 W/m²K Ψ (W/mk) U W,1 (W/m²K) U W,2 (W/m²K) Min. glasppervlaktetemperatuur*

15 Hut - Aluminium venster U f = 1.4 W/m²K U f = 1.4 W/m²K U g = 1.1 W/m²K U g = 0.7 W/m²K Ψ (W/mk) U W,1 (W/m²K) U W,2 (W/m²K) Min. glasppervlaktetemperatuur* Aluminium venster U f = 1.6 W/m²K U f = 1.6 W/m²K U g = 1.1 W/m²K U g = 0.7 W/m²K Ψ (W/mk) U W,1 (W/m²K) U W,2 (W/m²K) Min. glasppervlaktetemperatuur* *bij -5 C buiten en +20 C binnen Waarden vlgens EN ISO :2006 Ψ = Psi waarde: lineaire thermische transmissie aan de glasrand (W/mK) vlgens EN ISO Berekeningen vr een ttaal raamppervlak van 1.23 m x 1.48 m U W,1= U-waarde van vleugel 1 met beglaasd ppervlak A W = 1.82 m²; prfielppervlak A f = 0.55 m²; lengte van de glasrand l g= 4.54 m U W,2= U-waarde van vleugel 2 met A W = 1.82 m²; A f = 0.69 m²; l g= 6.84 m Tabel 3 Vergelijking thermisch islerende afstandhuders en aluminium afstandhuders 8 Dubbel glas Type venster Hut PVC Hut - Aluminium Aluminium Ψ U W,1 U W,2 Ψ U W,1 U W,2 Ψ U W,1 U W,2 Ψ U W,1 U W,2 W/mK W/m²K W/m²K W/mK W/m²K W/m²K W/mK W/m²K W/m²K W/mK W/m²K W/m²K Aluminium afstandshuder Therm. islerende afstandshuder Verbetering dr therm. islerende afstandshuder % 7% 13% 56% 8% 7% 62% 7% 19% 65% 13% 18% Drievudig glas Type venster Hut PVC Hut - Aluminium Aluminium Ψ U W,1 U W,2 Ψ U W,1 U W,2 Ψ U W,1 U W,2 Ψ U W,1 U W,2 W/mK W/m²K W/m²K W/mK W/m²K W/m²K W/mK W/m²K W/m²K W/mK W/m²K W/m²K Aluminium afstandshuder Therm. islerende afstandshuder Verbetering dr 64% 9% 15% 57% 10% 17% 66% 17% 15% 69% 8% 20% therm. islerende afstandshuder Waarden vlgens EN ISO :2006 Ψ = Psi waarde: lineaire thermische transmissie aan de glasrand (W/mK) vlgens EN ISO Berekeningen vr een ttaal raamppervlak van 1.23 m x 1.48 m U W,1= U-waarde van vleugel 1 met beglaasd ppervlak A W = 1.82 m²; prfielppervlak A f = 0.55 m²; lengte van de glasrand l g= 4.54 m U W,2= U-waarde van vleugel 2 met A W = 1.82 m²; A f = 0.69 m²; l g= 6.84 m Tabel 4 Verbetering Psi- en U-waarde dr thermisch islerende afstandshuders Effect p de inbuwdiepte weergeven?

16 3 Prfielen Renvatie van wningen naar lage energiebehefte LEHR Meer inf: Vincent Detremmerie + Benit Michaux 3.1 U f -waarde De energetische prestatie van prfielen kunnen gekaraktiseerd wrden dr hun U f -waarde en het gebruikte materiaal (bv hut, aluminium f PVC). Type kzijn U f -waarde (W/m 2 K) Hut 2,4 Kunststf 1 < U < 2,0 Aluminium 6,0 Aluminium met kudebrug nderbreking 1,8 < U < 2,7 PUR-raamprfiel, met metalen kern en minimum dikte van 5 mm PUR 2,8 Superislerend prfiel (definitie?) 0,8 Tabel 5: U f -waarde Nta: Er bestaan heel wat cmpsietsystemen p de markt (bv. ramen met huten en PUR kern, aluminium langs buiten en PVC langs binnen). De nrm DIN 4108 IV bepaalt de rangschikking van materialen vr ramen vlgens de thermische cëfficiënt van de prfielen f van cmbinaties van prfielen. 3.2 Tegankelijkheid van buitenschrijnwerk Bij de renvatie van een wning kan k de tegankelijkheid van het gebuw herbekeken wrden. Aangezien de vergrijzing alsmaar teneemt, kan het nuttig zijn een aantal verwegingen in acht te nemen. Om de integrale tegankelijkheid van het buitenschrijnwerk mgelijk te maken, met aan drie vrwaarden vldaan wrden : de tegang met ged bereikbaar zijn de ramen en deuren meten vldende breed zijn het buitenschrijnwerk met betreedbaar zijn en het hang- en sluitwerk met makkelijk bedienbaar zijn het hgteverschil tussen de buiten- en de binnenmgeving mag niet grter zijn dan 20 mm. Figuur 13 Naar buiten draaiende deur met een lage nderdrpel. 16

17 LINK Renvatie van wningen naar lage energiebehefte LEHR Tegankelijkheid van buitenschrijnwerk (deel 1). Danschutter (S.); Vandren (O.). Tegankelijkheid van buitenschrijnwerk (deel 2). Danschutter (S.); Desmyter (J.) Opbuw van prfielen Materiaal Prfielen kunnen bestaan uit verschillende materialen; hut, aluminium, PVC, staal, etc. Dr het gebruik van nieuwe materialen en de cmbinatie van verschillende materialen is het mgelijk de (mechanische, thermische, akestische, ) prestaties van het schrijnwerk te verbeteren. Z zijn bijvrbeeld de thermische prestaties van schrijnwerk uit aluminium verbeterd dr het gebruik van prfielen met een thermische nderbreking waarbij de warmte-uitwisseling beperkt wrdt. De thermische nderbreking wrdt verzekerd dr strips uit plyamide, plyurethaan met hge dichtheid f andere plymeren en harsen. Aluminium kan eveneens gecmbineerd wrden met hut (gemengde hutaluminiumsystemen). Dubbel glas met argn gasvulling U g = 1,6 W/m²K Dubbel glas met cating en argn gasvulling U g = 1,2 W/m²K 3-vudig glas Hut f kunststf prfiel U f = 2,4 [W/m 2 K] Metalen prfiel met thermische nderbreking, U f = 3,8 [W/m 2 K] 2,0 1,8 2,5 2,2 Metalen prfiel znder thermische nderbreking, U f = 7,0 [W/m 2 3,3 3,0 K] Tabel 6: Invled van het type prfiel p de ttale U W -waarde van het raam Het schrijnwerk kan k pgebuwd zijn uit cmpsietmaterialen. Z heeft men bijvrbeeld gepultrudeerde prfielen uit glasvezelgewapend plyesterhars met gunstige prestaties p mechanisch vlak (grtere stijfheid dan PVC en hut, maar lager dan aluminium) en p thermisch vlak (grte dimensinale stabiliteit bij temperatuurverschillen) 9. Figuur 14 Raamprfiel met geïsleerde kern Figuur 15 Passiefhuisraam met aluminium uitzicht aan de buitenzijde 9 Schrijnwerk en glaswerk: welke verbeteringen?, Detremmerie V., WTCB-cntact, 1ste trimester

18 Figuur 16 Gelamelleerd raamprfiel met hut en kurk, Uw-Waarde 0,73 W/m²K 10 Figuur 17 Passiefhuisvenster U f -waarde 0,77 W/m²K en istheremen simulatie Kamers Het aantal kamers in een prfiel speelt een grte rl. He grter het aantal kamers, he beter de U f - waarde van het prfiel. Raamprfiel Aantal kamers U f -waarde (W/m 2 K) 2 kamers in serie 2,2 3 kamers in serie 2,0 PVC 4 kamers in serie 1,8 5 kamers in serie 1,6 Tabel 7 U f -waarde van een kunststf prfiel afhankelijk van het aantal kamers Waterafver Een gede waterafver met dr het prfiel gegarandeerd zijn. waterafver dankzij het schuin hellend vlak verbrgen drainage Figuur 18 Aanduiding van de waterafver bij een raamprfiel

19 3.3.4 Dichting Renvatie van wningen naar lage energiebehefte LEHR De dichtingen tussen de verschillende delen van het prfielen zrgen vr een gede aansluiting van de pendraaiende delen van deur f raam. Figuur 19 Dichting vr buitenschrijnwerk Scharnieren De scharnieren tussen de pendraaiende delen van raam f deur dienen vldende stevig m een raam f deur met bepaalde afmetingen en gewicht te kunnen dragen. De keuze van de scharnieren kan erg verschillend zijn naargelang de tepassing. Z bestaat theretisch de mgelijkheid dat vingers tussen de pendraaiende delen kunnen gekneld raken. Vr kinderdagverblijven en srtgelijke instellingen kan daarm de keuze gemaakt wrden vr een speciaal kzijntype, waarbij dit afklemmen wrdt vrkmen. Er zijn k meerdere scharnierachtercnstructies. Afhankelijk van de tegepaste achtercnstructie zijn de scharnieren alleen in de diepte f zwel in hgte, breedte als diepte (3-D) instelbaar. 4 Karakteristieken van ramen en deuren De ramen in een residentieel gebuw beslaan gewnlijk 20 tt 30% van de gevelppervlakte. Daarm is de thermische weerstand van de ramen van grt belang. De islatiewaarden (U w -waarden) bedragen een waarde tussen ngeveer 5.8 W/m 2 K in ude gebuwen met enkele beglazing tt 0.4 W/m 2 K vr de beste technlgie die vandaag beschikbaar is in Eurpa. Dit suggereert duidelijk de pprtuniteit m grndige energie efficiëntie verbeteringen dr te veren 13. Hierbij dient men telkens indachtig te huden dat ndanks de betere prestaties, de ramen de zwakste schakels blijven in de gebuwschil en dat dus nauwkeurig met wrden nagedacht ver de behefte aan raamppervlak en zijn riëntatie. Naast de islerende eigenschappen van glas zijn de zn- en lichttetredingskarakteristieken van het materiaal essentieel vr de buwfysische evaluatie van vensters. Hier vlgt een krte telichting van deze karakteristieken. Vensters, buwfysisch bekeken (1): ntwikkelingen en trends, Martin S., Vandaele L., Wuters P. LINK Vensters, buwfysisch bekeken (2): Znnewarmte en daglichttetreding, Martin S., Vandaele L., Wuters P. Verjngingskuur vr de STS 38 "Glaswerk" en 52 "Buitenschrijnwerk", Dupnt E Cst-Effective Climate Prtectin in the EU Building Stck, Reprt established by ECOFYS fr EURIMA, C. Petersdrff, T. Bermans, J. Harnisch, O. Stbbe, S. Ullrich, S. Wartmann, februari,

20 4.1 Daglichttetreding De beschikbare heveelheid daglicht in een mgeving hangt af van de weersmstandigheden, het seizen, het uur van de dag, de ppervlakte en de karakteristieken van de beglazing, de grtte van de raamkaders, eventuele hindernissen bij ramen en deuren enz. Een handig rekenregeltje vr het bepalen van de beglaasde ppervlakte is m ngeveer 1/8 van de vlerppervlakte vr wnkamers en keukens te vrzien en ngeveer 1/10 tt 1/12 van de vlerppervlakte vr slaapkamers. Tevens is het invallende licht afhankelijk van de riëntatie van het venster. Vensters p een nrdelijke riëntatie ntvangen nageneg geen znnestraling, zdat daar de natuurlijke verlichting het meest cnstant is. De stelijke, westelijke en zuidelijke riëntatie genieten daarentegen van rechtstreekse lichtinval. Figuur 20 Verschillende manier m te prfiteren van het daglicht De daglichtfactr De daglichtfactr is een maat vr de relatieve heveelheid daglicht p een bepaald punt in een bepaald vertrek. De daglichtfactr verschilt van punt tt punt vanwege de afstand tt de daglichtpening, dr de reflectiefactren van mliggende wanden, vler en plafnd en dr verstekken en belemmeringen. De gemiddelde daglichtfactr is het gemiddelde van de daglichtfactren van de afznderlijke punten in een ruimte. De gemiddelde daglichtfactr is daarmee eveneens een indicatie vr de daglichtkwaliteit van een bepaalde ruimte. De berekening van de daglichtfactr kan gebeuren als vlgt: DF = (d h + d e.r ) C r +d i.r DF = daglichtfactr d h = hemelcmpnent van de daglichtfactr; de fractie van het hemellicht d ta direct het meetpunt bereikt, rekening hudend met transmissieverliezen van de ramen. d e.r = externe reflectiecmpnent; de fractie van het hemellicht dat via mliggende bebuwing het meetpunt rechtstreeks bereikt C r = reductiefactr ten gevlge van vervuiling glasreden, glas en algemeen d i.r = interne reflectiecmpnent; de fractie van het hemellicht dat via reflectie tegen de wanden, vler en plafnd het meetpunt bereikt. 20

21 Aan de hand van bvenstaande frmule zien we dat een te lage daglichtfactr kan verhlpen wrden dr bijvrbeeld hgere reflectievrwaarden te stellen. Dr vleren en wanden lichter te maken wrdt de interne reflectiecmpnent (d i.r ) verhgd. De hemelcmpnent (d h ) en de externe reflectiecmpnent (d e.r ) blijven gelijk waardr dus de DF stijgt. Een andere manier m de DF te laten stijgen, is dr het raamppervlak te vergrten, zdat de hemelcmpnent van de daglichtfactr grter wrdt. De hemelcmpnent kan k verhgd wrden als de glaspartij verplaatst wrdt naar een andere riëntatie (bijvrbeeld nrd naar zuid) zdat er gedurende de dag meer licht naar binnen valt. Een andere manier m de daglichtfactr te berekenen is: DF LINK E E i w.100% DF = daglichtfactr E i = verlichtingsterkte intern in een punt E w = hrizntale verlichtingsterkte in het vrije veld Vensters, buwfysisch bekeken (2): Znnewarmte en daglichttetreding (Onderzek). Martin (S.); Vandaele (L.); Wuters (P.) Grafiek die de invled weergeeft van allerlei factren p de uiteindelijke zn-/lichttransmissie (e.g. bewlking, dagkanten van ramen, vervuiling, )? Wat betreft zntransmissie blijft vaak slechts een fractie ver. Zie k de prcedures in de PHPP-berekening vr de berekening van de effectieve znnetransmissie van beglazing. 21

22 4.2 U-waarde Renvatie van wningen naar lage energiebehefte LEHR Algemene prcedure vr de bepaling van de U-waarde van vensters en deuren De warmtedrgangscëfficiënt van een venster (U w ) f een deur (U D ) wrdt bepaald vr de situatie vóór inbuw ('naakt' venster f 'naakte' deur) p één van de vlgende wijzen. fwel dr preven vlgens NBN EN ISO (f pren ISO vr dakvensters). fwel aan de hand van een berekening zals hiernder beschreven U w -waarde van gewne enkelvudige vensters Gewne enkelvudige vensters f deuren zijn pgebuwd uit een vast kader met beglazing f een vast kader en een beweegbare vleugel waarin de beglazing zich bevindt. Meerdere beglazingen kunnen eveneens deel uit maken van eenzelfde venster (deur) f zich binnen eenzelfde vast kader bevinden. Eventueel kunnen k ndrschijnende vulpanelen deel uit maken van een venster f deur (zie Figuur 21). Figuur 21 Illustratie van een enkelvudig venster f deur De warmtedrgangscëfficiënt van een venster (U w ) f een deur (U D ) met bepaalde afmetingen en vrzien van beglaasde delen en/f van ndrschijnende vulpanelen, wrdt algemeen berekend dr middel van de vlgende frmule : U g (W/m²K): de U-waarde van de beglazing, zie k NOTA 3; U f (W/m²K): de U-waarde van het raamprfiel; U p (W/m²K): de U-waarde van het ndrschijnend vulpaneel; g (W/mK): de lineaire warmtedrgangscëfficiënt ten gevlge van de gecmbineerde effecten van beglazing, afstandshuder en raamprfiel; p (W/mK): de lineaire warmtedrgangscëfficiënt ten gevlge van de gecmbineerde effecten van vulpaneel, randverbinding en raamprfiel. Figuur 22 Effect van beglazing, afstandshuder en raamprfiel NOTA 1 In het geval van een enkelvudige beglazing valt de term (l g. g) in de frmule weg aangezien er geen effect van een afstandshuder ptreedt. NOTA 2 De frmule kan eveneens gebruikt wrden vr vensters die pgebuwd zijn uit meerdere types van beglazingen, raamprfielen f vulpanelen (met eigen U-waarde en eigen ppervlakte). Vr de betrkken cmpnenten zijn in dat geval de crrespnderende termen in de teller en in de nemer te lezen als smmaties (bvb. A f.u f, A f). Indien, vereenvudigd, bij de bepaling van U w (f U D) vr de betrkken cmpnenten slechts één Uwaarde gebruikt wrdt, dan met de meest ngunstige waarde (de grtste) aangenmen wrden. De crrespnderende -waarde met dan wel bepaald zijn p basis van deze U-waarde. NOTA 3 Berekening van de warmtedrgangscëfficiënt van ventilatiersters (U r) zie paragraaf

23 4.2.3 Berekening van de warmtedrgangscëfficiënt van ventilatiersters (U r ) Ventilatiersters die ingewerkt zijn in een venster f die rnd (d.w.z. p, nder f naast) een raamprfiel geplaatst zijn, wrden bij de bepaling van de U w -waarde van het venster beschuwd als cnstructief en thermisch behrend tt het venster. Ventilatiersters wrden in geslten stand beschuwd en als vulpanelen behandeld. Dit betekent dat de karakteristieken van ventilatiersters (U r -waarde en A r de geprjecteerde zichtbare rsterppervlakte gezien vanaf de buitenzijde van het venster), in de frmule (zie paragraaf 4.2.2) meegerekend wrden p dezelfde wijze als vulpanelen. De warmtedrgangscëfficiënt (U r ) van een (afsluitbaar) ventilatierster wrdt als vlgt bepaald: prefndervindelijk vlgens NBN EN , waarbij het ventilatierster getest wrdt in geslten stand, f numeriek berekend vlgens NBN EN ISO ; Als waarde bij ntstentenis geldt: Ur = 6,0 W/m²K (alle rsters) De met de Ur-waarde vereenstemmende rsterppervlakte (Ar) is bepaald als de geprjecteerde zichtbare ppervlakte van het in f rnd het venster geplaatste rster. Zals hiervr aangegeven maakt de rsterppervlakte Ar deel uit van de ttale vensterppervlakte Aw, zelfs indien het rster rnd het venster is geplaatst. Figuur 23 Ventilatierster bvenaan een venster Tabel met effect van ventilatiersters p de ttale U-waarde? Impact plaatsing van het rster tussen de kader en de beglazing vs tussen de kader en de muur vs in de kader? Passiefhuisdeuren Er zijn passiefhuisdeuren ntwikkeld die zeer gede islerende prestaties leveren met U W -waarden van 1 tt 0,8 W/m²K 14. De kenmerken van een passiefdeur zijn een geïsleerde kern die thermisch maar k akestisch cmfrt biedt (1); een drpelstructuur die warmteverliezen langs nder beperkt (2); een dubbele dichting rndm (3); een verstevigd deurvlak van ngeveer 90mm (4)

24 Figuur 24 De nderdelen van een passiefdeur 15 Indien er een glaspartij vrzien wrdt in de deur dient deze uiteraard k een gede U g -waarde te hebben (U g = 0,6 f 0,8 W/m²K) m het geheel van de deur een gede thermische weerstand te geven. Figuur 25 Inbuw passiefhuisdeur Figuur 26 Onder en bvenkant van een passiefhuisdeur, dikte 88mm, dichting aan de drpel 35 mm hg, 2 mlpende silicn dichtingen, U d - waarde = 0,64 W/m²K 16 Figuur 27 Aanzicht passiefhuisdeur, dikte 120 mm (midden 83 mm kurk, zijden 12 mm multiplex, 3 mm afwerking), U d -waarde = 0,64-0,8 W/m²K 17 Figuur 28 Snede ver een passiefdeur, dikte 68 mm, U d -waarde = 0,99 W/m²K

25 4.3 Znnewinsten Renvatie van wningen naar lage energiebehefte LEHR Om gebruik te maken van passieve znne-energie dient men beglazing te plaatsen p een gunstige riëntatie en met een zeker ppervlak. Ok de g-waarde speelt hier een rl. He grter de g-waarde, he meer znnewinsten tegelaten wrden drheen de beglazing. Indien deze ppervlakken te grt gekzen wrden f niet afdende beschermd wrden in het zmerseizen kunnen de znnewinsten tt ververhitting leiden. Znwering speelt hier een grte rl. Figuur 30 Maandgemiddelde waarden van de dagelijks invallende znnestraling te Ukkel (kwh/m2dag). Figuur 29 Znstraling in de lp van het jaar Figuur 30 geeft een idee van de grtterde van de invallende znne-energie te Ukkel maandgemiddelde dagwaarden) p verticale vlakken (zuid-, nrd-, st- en westgericht) en p een hrizntaal vlak (plat dak). Znnewinsten kunnen in de winter het energieverbruik vr verwarming gunstig beïnvleden. Anderzijds wrden ze in de zmer best z ged mgelijk gecntrleerd m ververhitting te mijden. Vr beide situaties zijn aangepaste technlgieën en gebruiksstrategieën aangewezen Znwering Om keling, maar k een teveel aan licht f een te grt lichtcntrast dr zninstraling te vermijden, is het ndig znwering te vrzien. Dit kan structureel zijn (een versteek, pergla, ) f dr een bewegende znwering zals een screen, lamellen, Uiteraard dient de znwering aangepast te wrden aan de riëntatie. Z kan verticaal glas p het zuiden in de zmer beschermd wrden dr structurele beschaduwing (versteek, ). Vr andere riëntaties is een beweegbare buitenznwering aangewezen: rlscreen, uitvalscherm, rlluik, Z kan in winter- en tussenseizen ng vlp van de gratis znne-energie genten wrden. Hierna wrden enkele types van znwering besprken die min f meer zijn gekppeld aan het kzijn. De vlgende znweringtypen zijn hierin te nderscheiden 19 : znwerend glas; lamellenznwering binnen, buiten; rlschermen binnen, buiten; znwering tussen dubbel glas ptrekbaar en niet-ptrekbaar; 19 Ventilatie, keling, znwering en glas in nieuw en ud Amsterdam, F.A.T.M. Ligthart 25

26 Renvatie van wningen naar lage energiebehefte LEHR luiken, vaste lamellen f luifels; grenbeplanting zals bmen, hagen; structurele znwering. Waarvr geldt dat: Znwerend glas waarvan de znwerende eigenschappen niet regelbaar zijn, zijn minder energetisch geschikt mdat de tetreding van warmte in de winter aanzienlijk slechter is dan bij helder glas. Luiken, vaste lamellen f luifels hebben als nadeel dat de lichttelatende eigenschappen niet regelbaar zijn. De udere types van niet ptrekbare znwering tussen het dubbele glas hebben slechtere islerende eigenschappen dan van islerend dubbel glas. De verblijvende systemen zijn dus znweringen in de vrm van lamellen die regelbaar en al f niet ptrekbaar zijn. De meeste znweringen (behalve de vaste luiken) leveren in geslten testand geen wezenlijke bijdrage aan de islatiewaarde van het glas. Meestal is de islatiewaarde van de materialen laag en is de luchtuitwisseling tussen de ruimte achter het znweringssysteem en de buitenlucht grt. De mgelijkheid van kantelen van de lamellen laat te de heveelheid en de richting van het daglicht te sturen. Dit is wenselijk m het visueel cmfrt te kunnen regelen. Dr de autmatisering van znwering- fwel daglichtsystemen kunnen de functies van het invangen f weren van warmte en licht wrden gewaarbrgd. Het sluiten van de znwering bij lage buitentemperaturen bijvrbeeld dient vermeden te wrden mdat daardr het energiegebruik vr verwarming stijgt. De autmatische buitenznwering met dus niet alleen reageren p de zn maar k p de buiten- en binnentemperatuur. Ok de wind speelt bij buitenznwering een rl. Te sterke wind kan het systeem immers beschadigen. Indien buiten-, binnen- en tussenznwering wrdt vergelijken dan is buitenznwering duidelijk het meest effectief (zie Errr! Reference surce nt fund.). g-waarde v-waarde buitenznwering 0,08 0,06 binnenznwering 0,36 0,09 tussenznwering Tabel 8 Vergelijking buiten-, binnen- en tussenznwering Na te kijken en tabel nrm? Typische data vr znweringsystemen afhankelijk van hun paciteit zijn: White Pastel Dark Black Transmittance e,b Reflectance e,b Opaque Medium translucent High translucent e,b = (Direct) Slar transmittance f the slar prtectin device [-] e,b = Slar reflectance f the side f the slar prtectin device facing the incident radiatin [-] Tabel 9 Transmissie- en reflectiewaarden van znweringssystemen 26

27 Om de cmbinatie znwering-beglazing te bekijken bestaat er een Excel bestand gratis geraadpleegd kan wrden p de website Nrm-Antennes raadplegen ( ga naar Nrmen, Energieprestatie). Het Excel blad implementeert de berekeningen van de nrm EN (2007) Znwerende vrzieningen gecmbineerd met beglazing Berekening van zn- en lichtdrlatendheid Deel 1: Vereenvudigde methde (CEN/TC89). 4.4 Luchtdichtheid De U-waarde van een raam f deur mag dan heel ged zijn, znder een crrecte inpassing in de cnstructie en znder aandacht vr een gede luchtdichting aan de randen treden er ng warmteverliezen en akestische lekken p. Er kan een tcht ntstaan en dit kan het cmfrt dichtbij het glasvlak verlagen. Energiebesparingen mgen echter geen aanleiding geven tt een beperking van de binnenluchtkwaliteit. Een gede luchtdichtheid sluit ngecntrleerde ventilatie uit, maar maakt gecntrleerde ventilatie wel ndzakelijk. In tegenstelling tt het hedendaagse schrijnwerk heeft ud schrijnwerk geen tchtstrips. De ude vensters dienen juist gemnteerd en afgesteld te zijn, zdat ze vldende water- en winddicht zijn terwijl ze tch een cntinue vchtafver verzekeren. Het bijstellen van de spanjletten vlstaat dikwijls m de rsprnkelijke luchtdichtheid te herstellen. Bij het plaatsen van een nieuw raam, kan men de luchtdichtheid van het schrijnwerk kiezen dmv een klassesysteem (EN 12207) in functie van het type raam f deur. Een verhgde luchtdichtheid van het schrijnwerk vraagt 2 dichtingen. Het aanbrengen van tchtstrips p de aaneensluitingen van de vleugels en het kzijn zrgt k vr een grtere luchtdichtheid. Er bestaan k afdichtingsystemen waarbij een pasta ter plaatse aangebracht en gemdelleerd wrdt in het venster, zdat alle nregelmatigheden in de aansluitingen tussen de vleugels en het kzijn weggewerkt wrden. Figuur 31 Verzrgen van de naad en kier m de luchtdichtheid te verbeteren Het dichten van de buitenveg tussen het schrijnwerk en het metselwerk, heeft een grte impact p de warmte-islatie. Deze veg is meestal van mrtel en is daarm vaak geërdeerd. Het afdichten van de hlte tussen het schrijnwerk en de sluiting van de veg met een elastische gevelkit brengen een efficiënte plssing. De aansluiting met de vler dient bekeken te wrden. In vele bestaande wningen waarbij de deur niet ged aansluit p vler wrdt vaak een tchthnd gebruikt. Deze bestaat in allerlei maten en srten. Een vaste tchtdichting is uiteraard gemakkelijker in gebruik en verzekert k cntinu een gede afdichting. 27

28 Figuur 32 Slechte aansluiting p de Figuur 33 Tchthnd Figuur 34 Tchtstpper vler dr veglijntjes tussen de tegels 20 Om ramen en deuren luchtdicht in te buwen kan men gebruik maken van tapes. Figuur 35 Luchtdichtheidstape Plaatsing van een luchtdichtheidstape is niet evident. Hiernder een vrbeeld uit de praktijk he het wel en niet met. Figuur 36 Scheur in de luchtdichtheidstape Figuur 37 Het dampscherm dient drgetrkken te wrden tt aan het raamkader Figuur 38 Gede uitvering van het luchtdichtheidsscherm Om het schrijnwerk langs buiten af te dichten, kan men een kitveg uitveren rekening hudend met de tleranties p de bestaande structuur met sms vraf het muurelement met mrtel wrden uitgevlakt f meten aanpassingslatten wrden gebruikt. De kitveg kan drgaans wrden vervangen dr schuimstrips f dr geïmpregneerde en nrtbare krden, zals in afbeelding 20. De impregnatieprdukten van de schuimstffen en de krden, alsk de cmpnenten van de gebruikte kitten mgen niet in het metselwerk f in het schrijnwerk dringen. 20 Luchtdicht buwen is luchtdicht ntwerpen, Opleiding Energiebewust Architect, Paul van den Bssche,

29 Figuur 39 Kitveg langs buiten 21 In het geval van de vlle muur blijft het dichtingsmembraan bven het venster zeer nuttig, mdat het het schrijnwerk beschermt tegen bevchtiging dr het metselwerk in de gevelzne. Om het water af te veren dat dit membraan bereikt, laat men de bvenste veg tussen ruwbuw en schrijnwerk gedeeltelijk pen. Ten einde het eventueel in de vertikale neggen binnengedrngen water af te veren, is het aangeraden een afdichtingsmembraan te vrzien in het ndergedeelte ervan (nder de drpel), evenals pen sttvegen aan beide zijden van de drpel. Bij metselwerk met blkken wrdt de luchtdichtheid vral verzekerd dr de binnenbepleistering. Het cntact, f beter ng de cntinuïteit, tussen het schrijnwerk en de bepleistering wrdt verzekerd dr een veg van schuimstf met geslten cellen, eventueel gecmbineerd met een kitveg. Bij spuwmuren is deze veg bijznder delicaat, mdat zij vaak twee randen met verbinden. Dit werk kan wrden vergemakkelijkt dr p de mtrek van het raam een lat f een klein prfiel aan te brengen. Het pleisterwerk aansluiten tegen het vaste kader van het raam is een veel vrkmende praktijk, die vaak leidt tt scheurvrming ter plaatse van de aansluiting van beide materialen, sms zelfs in de bepleistering. Figuur 40 Binnenveg met bepleistering TV TV

30 De beste plssing bestaat erin een gref te vrzien in de vaste stijl, waar de bekleedsels uit platen van hut, gipskartn f andere materialen kunnen ingewerkt wrden. De luchtdichtheid tussen de bekleedsels met plaatmateriaal en de ruwbuw wrdt verwezenlijkt met spuitschuim f een ander dichtingprduct. Figuur 41 Bekleedsel van plaatmateriaal 23 LINK Technische Vrlichting 188: Plaatsing van buitenschrijwerk, Raymaekers D Akestisch cmfrt Bij het vervangen van enkel glas dr dubbele beglazing kunnen er slechtere akestische prestaties gemeten wrden. Tabel 10 Geluidsislatieprestaties van gewne, dubbele thermische beglazing ten aanzien van enkelvudig glas met benaderend equivalente ttale glasdikte. 24 Tevegen akestische prestaties drievudige beglazing + met heat mirrr (Lieven) De labratriumprestaties van gewne, dubbele thermische beglazing vallen meestal zwakker uit dan die van enkel glas met een equivalente ttale glasdikte (zie Tabel 10). Dit verschil kan zelfs plpen tt 6 db. 23 TV TOEPASSING VAN DE NIEUWE NORM EN ISO 717-1:1996, DEEL 1 AKOESTISCHE PRESTATIES VAN GLAS, B. Ingelaere, WTCB tijdschrift,

31 Het vervangen van enkelvudig glas bij renvatie kan bijgevlg de luchtgeluidsislatie verslechteren. Vral vr laag frequent geluid, zals vliegtuiglawaai en stadslawaai, presteert dubbele beglazing slechter dan enkel glas met benaderend equivalente ttale glasdikte. In geval er akestische prblemen zijn is het bijgevlg aan te raden de beglazing te vervangen dr een akestisch islerende beglazing. Het is van belang dat het schrijnwerk vldende luchtdicht is en dat er geen luchtlekken zijn tussen het schrijnwerk en het menstelwerk. Een dubbel venster (0) kan k een uitweg bieden in ernstige gevallen. Bij het vervangen van de ramen bij een renvatie speelt niet enkel de prestatie van de beglazing, maar k de kwaliteit van de uitvering en de akestische prestaties van de andere buwelementen een rl. Aandachtspunten vr de plaatsing van de ramen zijn te vinden p de vlgende links: Het gebruik van een dubbele beglazing is ndzakelijk vanuit een thermisch gpunt, maar kan leiden tt prblemen p akestisch vlak. Een symmetrische dubbele beglazing (bv ) met gede thermische prestaties heeft namelijk een lagere akestische islatie dan een enkele beglazing met equivalente massa (8 mm). Dit kan pgelst wrden dr het gebruik van een asymmetrische dubbele beglazing (bv ) f, indien men ng betere prestaties wenst, dr het gebruik van dubbele beglazingen met vleibaar hars f PVB(A) (verbeterd PVB, speciaal ntwrpen vr akestische islatie). We willen erp wijzen dat enkel PVB(A) leidt tt een verbetering van de akestische prestaties; klassiek PVB heeft geen gevelige weerslag p de akestische islatie van een beglazing. Bvendien is het met PVB(A) mgelijk de akestische islatie, de veiligheidseisen en de inbraakwerende eigenschappen met elkaar te verzenen. Met dubbele beglazingen vrzien van vleibaar hars f PVB(A) kan men verigens grte glasppervlakken met gede akestische prestaties uitveren. Onderstaande tabel geeft een verzicht van de gemiddelde akestische prestaties aan de hand van de eengetalsaanduiding Rw (waarden Rw + C en Rw + Ctr) vr verschillende types beglazingen en hun tussenlagen (klassiek PVB, vleibaar hars, akestisch PVB). Tabel 11 Gemiddelde akestische prestaties van verschillende srten beglazingen. LINK Geluidsislatie van vensters. Tepassing van de nieuwe nrm EN ISO 717-1:1996. Deel 1: akestische prestaties van glas, Ingelaere B., Brussel, WTCB-Tijdschrift, lente g=nl Geluidsislatie van vensters (2), Ingelaere B.,Vermeir G., Brussel, WTCB-Tijdschrift, herfst

32 g=nl Renvatie van wningen naar lage energiebehefte LEHR Technische Vrlichting 221: Plaatsing van glas in spnningen, Raymaekers D, p.32 Akestische prblematiek van deuren, Blasc M. Definities en principes uit de buwakestiek, Van Damme M.,Brussel, WTCB, Inffiche, nr. 2, maart Cmfrt Om het cmfrt van ramen en deuren te waarbrgen zijn water-, wind- en luchtdichtheidtesten ndzakelijk. Er is een pdeling gemaakt in verschillende klassen. Deze klassen zijn beschreven in: EN vr luchtdichtheid EN vr winddichtheid EN vr waterdichtheid LINK Waterinfiltraties via het buitenschrijnwerk, Salmez L. Windbarsten in huten buitenschrijnwerk, Inbraakvertragende ramen en deuren Er wrden 6 weerstandsklassen nderscheiden, afhankelijk van de gebruikte gereedschapset en van de tijd gedurende welke weerstand gebden wrdt tegen een manuele inbraakpging. Tabel 12 Klasses van inbraakwerendheid Schrijnwerk en glaswerk: welke verbeteringen?, Detremmerie V., WTCB-cntact, 1ste trimester

33 Vr wngebuwen (eengezinswningen, appartementen) stelt men dat vensters en buitendeuren van klasse 2 (sms van klasse 3, afhankelijk van het geval) vldende weerstand bieden ten pzichte van een manuele pging tt inbraak. Vlgens de richtlijnen van de Eurpese nrm prenv 1630 dienen inbraakvertragende ramen vr particuliere wningen te bestaan uit de cmbinatie van inbraakvertragend beslag, inbraakvertragende glaslatten en veiligheidsglas. LINK TIS-prgramma Inbraakbeveiliging Veiligheid van persnen LINK Buitenschrijnwerk en de veiligheid van persnen. Deel 1: de keuze van het glas, Dupnt E., Detremmerie V Stabiliteit LINK Stabiliteit van hut en stabiliteit van buitenschrijnwerk, Verugstraete P Brandgedrag 5 Renvatie f energetische pwaardering van ramen en deuren Bij een renvatie naar een lager energieverbruik en een verhgd cmfrt is het aangewezen m de vensters en deuren te vernieuwen. Er dient daarbij wel de ndige aandacht besteed te wrden aan de crrecte plaatsing en luchtdichtheid van de kaders. Een gede aansluiting met de islatie dient m z kudebruggen te vermijden. 5.1 Belang van een integrale benadering Sms laat een renvaties te wensen ver drdat niet altijd de juiste pririteiten wrden gesteld. Z geeft men niet zelden de vrkeur aan een esthetische ingreep, terwijl de nd aan beschermende f versterkende maatregelen aan de cmpnenten van een gebuw veel grter is. Ok dient er bij een renvatie rekening gehuden te wrden met de (sms nverwachte) invled van de geplande ingreep p de testand van de bestaande cnstructie. Z kan een ged islerend raam in een niet-geïsleerde muur aanleiding geven tt inwendige cndensatie. De aspecten stabiliteit, temperatuur, vcht, luchtcirculatie, akestiek, duurzaamheid van materialen, zijn namelijk nlsmakelijk met elkaar verbnden en vereisen bijgevlg een integrale benadering. 33

34 Een integrale benadering van een renvatie betekent echter niet dat de uitvering ervan in één keer dient te gebeuren. De renvatiewerken kunnen in verschillende fasen verlpen, rekening hudend met de gede vlgrde van de werken, zdat eerder gedane werken teniet wrden gedaan en pnieuw meten gebeuren. Vrbeelden van een integrale benadering In een wning wenst men eerst de ramen te vervangen. In een tweede fase wil me k de buitenmuur beter isleren. De plaatsing van de ramen dient dus te gebeuren, rekening hudende met de dikte van de islatie die nadien langs buiten f binnen van de buitenmuur wrdt geplaatst. De islatie sluit best aan p de kaders m kudebruggen te vermijden. Dit betekent dat de drpel met verplaatst wrden f mgelijks nieuw met wrden aangekcht, indien de breedte van de muur met de tekmstig te plaatsen islatie buiten de drpel zal uisteken. Dit betekent k dat de glasppervlakte zal kleiner wrden. Indien dit niet gewenst is kan men een deel van het metselwerk verwijderen. Men wil nieuwe ramen plaatsen m het daglichten de znnewinsten in de wnkamer te den tenemen. Om te zrgen dat de znnewinsten niet te hg zullen zijn in het zmerseizen, zal een znwering geplaatst wrden. De znwering zal een buitenznwering zijn, mdat deze het meest effectief is. Om het vlak van de znwering gelijk te laten lpen met de achtergevel, dient er dus plaats vrijgelaten te wrden vr de plaatsing van de znwering in een 2 de fase van de werken. Figuur 42 Bij de plaatsing van het raam wrdt rekening gehuden met de plaatsing van een znwering. 5.2 Organisatie van een renvatieprject Om het renvatieprject z ged mgelijk tt een einde te brengen, stelt men zich best vier belangrijke vragen: Wat wil men bereiken? Bij de renvatie dient men p termijn te bekijken wat men aan het gebuw wil verbeteren. Sms is het ndig m vanaf het begin van de werken een aantal vrzieningen te treffen, vr werken die later zullen gebeuren. Wat is de bestaande testand? Het is belangrijk m de huidige situatie te bekijken m de juiste diagnse te stellen en p eventuele prblemen te anticiperen (stabiliteit, vchtprblemen, ). Indien ndig kan best een expert ingeschakeld wrden. Wat is de haalbaarheid van het prject? 34

35 Er dient te wrden nagegaan f het mgelijk is f de delen die vrpgesteld wrden vr het gebuw, effectief mgelijk zijn m aan de nden te vlden. Wat is het meest praktische werkschema? Naargelang de financiële middelen en de ingrepen die p krte termijn de beste resultaten pleveren, dienen de vlgrde van de werken bepaald te wrden. De peenvlging van de werken mgen elkaar k niet in de weg staan. 5.3 Renvatie in de Energieprestatieregelgeving (EPB) De aard van de renvatie bepaalt wat mgelijk is en wat ecnmisch verantwrd is. Er wrdt een nderscheid gemaakt tussen: Nieuwbuw; Vlledige herbuw; Ontmanteling; Gedeeltelijke herbuw met een beschermd vlume grter dan 800 m³; Gedeeltelijke herbuw met minstens één wneenheid; Uitbreiding met een beschermd vlume grter dan 800 m³; Uitbreiding met minstens één wneenheid; Gedeeltelijke herbuw met een beschermd vlume kleiner dan f gelijk aan 800 m³ en znder wneenheden; Uitbreiding met beschermd vlume kleiner dan f gelijk aan 800 m³ en znder wneenheden; Verbuwing znder functiewijziging f met functiewijziging met een beschermd vlume kleiner dan f gelijk aan 800 m³; Verbuwing met functiewijziging met een beschermd vlume grter dan 800m³. Afhankelijk van de srt van renvatie die wrdt begd, dient er in mindere f meerdere mate rekening gehuden te wrden met de EPB-eisen, die sinds 1 januari 2006 van kracht zijn. Bij verbuwingen 26, gelden vlgende EPB-eisen: Maximale U-waarden van de cnstructienderdelen die vervangen f tegevegd wrden; In ruimten waar ramen wrden vervangen, vlden aan de luchttevereisen. Bij functiewijzigingen 27, gelden vlgende EPB-eisen: Een K-peil van 65 f beter; Minimale ventilatie-eisen. Dit betekent dat ingeval ramen wrden vervangen f tegevegd dit van belang is vr de ventilatie-eisen. Als in ruimten ramen wrden vervangen en die ruimten wrden vlgens de nrm aanzien als luchtteverruimten, dan meten minimale ventilatieteverpeningen wrden geplaatst. Indien de 26 Men spreekt van een verbuwing indien aan een bestaand gebuw werkzaamheden gebeuren die invled hebben p de schildelen van het gebuw en p de installaties vr het realiseren van een specifiek binnenklimaat, znder het vlume van het gebuw te veranderen en znder dat het een ntmanteling is. Z kunnen er scheidingscnstructies vervangen wrden, bijvrbeeld daken f ramen. Ok kunnen er extra ramen tegevegd wrden, enz. 27 Men spreekt van een functiewijziging indien het vlume grter is dan 800m³ waarbij energie verbruikt wrdt m vr mensen een specifiek binnenklimaat te realiseren f indien het vlume grter is dan 800m³ van een industriële bestemming naar een wn-, kantr- f schlbestemming. Alle andere types functiewijzigingen f functiewijzigingen met een vlume kleiner f gelijk aan 800m³ wrden beschuwd als verbuwingen. 35

36 verbuwing een functiewijziging is van nverwarmd naar verwarmd f van industrie naar wn-, kantrf schlgebuw, zijn altijd alle ventilatie-eisen van tepassing en is deze inver niet ndig. LINK Energieprestatieregelgeving (EPB-besluit) Behud van raam f deur Vrzetraam f -deur Deze udere techniek bestaat erin een tweede ruit in het raam te plaatsen, gewnlijk aan de binnenkant. Dit gebeurt met scharnieren zdat het gemakkelijk gepetst kan wrden. Dit is een aantrekkelijke plssing in relatie tt geluidsislatie, maar minder efficiënt p het vlak van warmte-islatie. Het vrdeel is wel dat de rsprnkelijke ramen kunnen bewaard blijven en dat de ingreep mkeerbaar is. De plaatsing van het vrzetraam gebeurt vaak niet luchtdicht, waardr cndensatieprblemen tussen de 2 ramen niet ptreden. Een andere mgelijkheid is het verwijderen van (een gedeelte van) de sepele middendichting van het buitenste raam. Het vrzetraam kan k in de buitendag van het bestaande venster geplaatst wrden. Om cndensatie te vermijden tussen de 2 ramen, dient in het raam aan de buitenzijde een ventilatiepening te wrden gemaakt. Dit kan dr een pening in het schrijnwerk te vrzien. Cmment CD: Wrdt hierdr cndensatie vlledig uitgeslten? Het gaat hier tensltte maar ver een vrij kleine spuw. Er bestaan k vrzetramen die vóór het bestaande raam geplaatst wrden, dus in de buitendag. Gaatjes in de prfielen bren lijkt me niet z een ged idee; veiliger en minstens efficiënt is het verwijderen van (een gedeelte van) de sepele middendichting van het buitenste raam. Nuttig lijkt me k een aantal typlgieën vr inbuw van ramen en deuren in metselwerk met zeer brede spuw te te vegen, aansluitingen vr erkers, hekaansluitingen e.d.m. DS: meestal is het vrzetraam niet luchtdicht geplaatst. Figuur 43 Nieuw vrzetraam ter hgte van de nieuwe thermische snede vr het bestaande raam. 36

37 Een ude deur dient best vervangen te wrden. Een andere ptie is achter de bestaande deur een nieuwe deur te plaatsen, waardr een dubbele deur (f kastendeur ) ntstaat. Er kan k een hal gecreëerd wrden mits islatie van de begrenzende delen Dubbel raam f deur Om een betere U-waarde te verkrijgen kan er k een dubbel venster gerealiseerd wrden. Hier wrden twee vlledige ramen achter elkaar in de dikte van de gevel gebracht. Deze ptie, die zeer efficiënt is p het vlak van warmte-islatie, wrdt al eeuwenlang in kude streken tegepast. Vrwaarde is natuurlijk dat de muren aan de binnenzijde dik geneg zijn. Het tweede raam, dat aan de binnenkant wrdt aangebracht, is meestal een standaardraam met dubbel glas. De spuw die ntstaat met naar buiten te kunnen geventileerd wrden (eventueel dr kleine bringen in het raamprfiel te vrzien) en naar binnen te luchtdicht uitgeverd wrden. Indien niet, is het mgelijk dat in bepaalde cndities cndensatiewater p het kude binnenvlak van het buitenvenster neerslaat. [Een dubbel raam kan een besparing van 3 kwh/(m²a) geven.] Figuur 44 Vrbeeld van een dubbel raam 28 Cmment CD: Dubbelvenster (D. Dppelfenster) lijkt jullie de meest aangewezen term? Wat met de thermische prestaties van het Verbundfenster? 5.5 Behud van het schrijnwerk Is het schrijnwerk ng in gede staat, is de breedte van de spnning grt, winddicht en stevig geneg, dan kan verwgen wrden m de bestaande enkele f dubbele beglazing nmiddellijk te vervangen dr superislerende beglazing met een U-waarde van 1,1 tt 1,3 W/m²K 29. Het is gedkper dan het plaatsen 28 Passiv Haus Institut, Prtkllband Nr Bestaand huten buitenschrijnwerk en EPR: Gi het kind niet met het badwater weg!, 37

38 van nieuwe ramen en deuren en bvendien kan z het rsprnkelijke gevelaanzicht behuden blijven, wat zeker bij gebuwen met erfgedwaarde van belang is 30. Is het schrijnwerk niet meer in gede staat f kiest men m andere redenen vr het plaatsen van vlledig nieuwe ramen, zals cndensatieprblemen, energie, cmfrt, vermijden van latere ingrepen, dan dienen de ude ramen te wrden dr ramen die uitgerust zijn met superislerende beglazing. Dr nieuwe technieken zijn de prfielen van zeer ged islerende ramen (en k passieframen ) behrlijk slank, wat de architecturale vrmgeving ten gede kmt. Bij het vervangen van de vensters is er steeds een zekere mate van beschadiging van de binnenafwerking: marmeren vensterbanken, bepleistering, kzijnen, behangpapier. De ksten m deze nderdelen weer te herstellen, dienen meegenmen te wrden in de ttale kstprijs vr het vangen van de vensters. Ingeval de spnning van het raam niet breed geneg is vr superislerend glas en de rsprnkelijke raamprfielen ten alle kst willen behuden wrden, dan kan gekzen wrden vr vacuümbeglazing, dat een kleine glasdikte heeft en tch erg gede islerende eigenschappen. Cmment CD: Meestal is er in ude prfielen k weinig inbuwmgelijkheid vr perfrmante dichtingen f nieuw hang- en sluitwerk. Oude raamwerk en (duur) VIG cmbineren lijkt me weinig realistisch.er zijn helaas weinig afstelmgelijkheden bij spanjletsluitingen. Bij het vervangen van de ramen dient men: 1) De bestaande testand te analyseren: is het schrijnwerk beschadigd (verrt hut, vervrmingen, geblkkeerd f gebrken hang f sluitwerk, nvldende luchtdicht; heeft het gebuw een erfgedwaarde? Hebben de vensters enige histrische waarde? Wrdt er in de vensters gebruik gemaakt van nvervangbare materialen zals ude eik, geblazen glas, gegten glas,? Dit kan betekenen dat het behud van de vensters priritair is. 2) Een stedenbuwkundige vergunning aan te vragen; in de regel geldt dat vr alle werken die het architecturale uitzicht van een ged veranderen, een stedebuwkundige vergunning met aangevraagd wrden: igv een beschermd gebuw met advies gevraagd wrden aan de Directie vr Mnumenten en Landschappen, z niet dient een vergunningsaanvraag ingediend te wrden bij de stedenbuwkundig ambtenaar van het gewest. igv een niet-beschermd gebuw dient advies ingewnnen te wrden bij de stedenbuwkundig ambtenaar van de gemeente. (is deze uitleg verbdig, f te behandelen in de inleiding?) Figuur 45 Ramen met histrische erfgedwaarde Figuur 46 Beschadiging van het raamprfiel Figuur 47: Verudering van de raamkaders Illustratie van he ramen wrden vervangen? 30 Huten schrijnwerk: erfged en cmfrt verenigen, Cllectie Kunst in de straat, uitgegeven dr de directie Mnumenten en Landschappen van het Brussels Hfdstedelijk Gewest 38

39 Cmment. CD: Het behud van bestaande ramen is misschien vr uitznderlijk schrijnwerk mgelijk maar.i. eerder een zeldzaamheid. In het verleden hebben wij (en niet alleen wij) histrisch waardevlle ramen vervangen dr nieuwe met ude prfilering. We hebben deze met succes getest p water- en luchtdichtheid. Mits het vervangen van de beglazing dr superislerend glas en het verbeteren van de luchtdichtheid kan tch een ged presterend raam behaald wrden. : vlgens mij meestal technisch niet mgelijk mdat de glasrabatten niet verlucht en ntwaterd zijn, er geen f pvere dichtingen aanwezig zijn, het hang- en sluitwerk niet kanwrden vervangen, de raamcnstructie nvldende sterk is m het glas pnieuw p te spannen enz Vldende ventileren m vchtprblemen te vermijden bij de vervanging van enkel f dubbel glas Vensters met meervudig glas bieden meer warmtecmfrt dan enkel glas, ze maken k kmaf met kude luchtstrmingen en het effect van kude ppervlakken. Maar hewel ze geschikt zijn vr mderne gebuwen met geïsleerde muren, kunnen ze het binnenklimaat in een ud gebuw verstren. Figuur 48 Oppassen bij vervanging enkel glas naar dubbel bij een niet-geïsleerde muur Bij een vervledige prductie van waterdamp (maaltijd, duche, feest, ) zet die zich neer p enkel glas, mdat dit het kudste ppervlak vrmt van de muur. De waterdamp vrmt uiteindelijk druppels die naar beneden lpen. De afvergaatjes in het cndensgtje f in de nderdrpel van het kzijn die het vcht naar buiten af meten veren zijn vaak verstpt f niet aanwezig zdat het vcht, dat van het glas af druipt, mgelijk p de vensterbank terechtkmt. Deze nderdelen zijn vaak relatief warm bijvrbeeld dr de nabijheid van radiatren, zdat het vcht langzamerhand weer verdampt. Hewel dat cndensatie als hinderlijk wrdt ervaren is het dus eigenlijk een bewijs van de gede werking van de wning. Bij hge vchtigheden in de ruimte kan, de cndensatie z grt zijn dat het cndenswater langs de vensterbank p de muur en uiteindelijk p de vler terecht zal kmen. De muur en de vler kunnen dan vchtig wrden en er kunnen vchtplekken ntstaan wanneer de hge vchtigheid lang aanhudt. Nrmaalgesprken is de relatieve vchtigheid van de binnenlucht vral in de winter, als cndensatie p enkel glas een rl speelt, laag en is cndensatie en verdamping in evenwicht. Verse lucht van buiten is in de winter als het binnenkmt en pgewarmd wrdt relatief drg 31. Links in Figuur 49 wrdt de situatie getnd van een cnventineel vensterraam in een ngeïsleerde buitenwand; dubbel glas met aluminium raamkader. De ppervlaktetemperaturen aan de glasrand liggen vrij laag (ngeveer 10,9 C bvenaan en aan weerszijden van de vensters en 9,4 C nderaan). De praktijk heeft geleerd dat dit een gunstige testand is vr de ntwikkeling van schimmels. 31 Ventilatie, keling, znwering en glas in nieuw en ud Amsterdam, F.A.T.M. Ligthart 39

40 Figuur 49 Schimmels bij een aluminium raamkader met dubbele beglazing Er met evenwel vermeden wrden dat preuze materialen het vcht absrberen, want dit kan schimmels verrzaken. Het is mgelijk dat na vervanging van enkel glas f dubbel glas dr superislerende beglazing cndensprblemen ptreden bij de mringende muur. De kieren en naden wrden veelal afgedicht en hierdr zal de infiltratie van lucht dr kieren en naden afnemen. Wanneer de juiste ventilatievrzieningen ntbreken f niet juist gebruikt wrden bestaat het risic dat de vertrekken nvldende geventileerd wrden waardr de relatieve luchtvchtigheid verhgd wrdt en daarmee de kans p cndensvrming teneemt. De muur wrdt verzadigd aan vcht met allerlei negatieve gevlgen vandien; verlies aan islatie, schimmels, aantasting van het metselwerk en de bepleistering. Gede ventilatievrzieningen en het luchten van vertrekken bij hge vchtprductie blijven daarm van grt belang. Paragraaf ver belang van ventilatie en ventilatiesystemen tevegen? 5.6 Kudebrugarm inbuwen van ramen en deuren Hgwaardige warmteislerende vensters met een z laag mgelijke U-waarde zijn nmisbaar bij een lage energie renvatie van gebuwen. Een niet-geïsleerd raam in een niet-geïsleerde muur waarbij de ppervlaktetemperaturen nder de 6 C zakken, zrgt bijna nvermijdelijk vr schimmelvrming. Cmment BDS: is dit z, is dit niet pas het geval wanneer een islerend raam in een ngeïsleerde buitenmuur wrdt geplaatst? Het heeft geen zin m superislerende ramen in een slecht f niet-geïsleerde muur te plaatsen. Het raamppervlak is immers kleiner dan het muurppervlak, dus in ttaal zal enkel deze ingreep niet veel energiewinst pleveren. In geval van een ged geïsleerde gevel en de plaatsing van superislerende ramen is het daarentegen wel belangrijk de aansluiting p de bestaande cnstructie crrect uit te veren en zveel als mgelijk de luchtdichtheid te waarbrgen. Hiernder wrden in meer detail de kudebrugaansluitingen besprken, daarna vlgt meer infrmatie ver de luchtdichtheid. NOTA: Tt aan de Tweede Wereldrlg werden gebuwen met vlle muren pgetrkken, die maar een geringe islatie bieden. Deze muren zijn gewnlijk 2 bakstenen dik p de beneden verdieping en 1,5 p de bvenverdieping. Na de rlg buwde men drgaans hlle muren: de buitenwand als bescherming tegen wind en regen, de dikkere binnenwand vrmt de draagstructuur. Daartussen werd een luchtlaag f spuw gelaten die de islatie verbeterde. Na de liecrisis van 1973 werd de spuw geheel f gedeeltelijk gevuld dr een islerend materiaal. Peride Srt wand U-waarde (W/m²K) Na 1973 Hlle wand met islatie 0.49 Na 1945 Hlle wand met luchtspuw

41 Vr 1945 Vlle muur (28 cm) 2.73 Vlle muur (38 cm) 1.95 Tabel 13 Typische U-waarden van de wanden afhankelijk van de buwperide Cmment CD: Pijnpunten blijven m.i. de cördinatie tussen ruwbuwwerken en het schrijnwerk, een taak waar te nemen dr architect f buwheer. LINK Technische Vrlichting 221: Plaatsing van glas in spnningen, Raymaekers D Details bij aansluiting p de bestaande cnstructie Een crrect uitgeverde plaatsing van het raam in de bestaande cnstructie dient bijznder zrgvuldig gepland en uitgeverd te wrden. Z zijn er een aantal principes die als regel van gede praktijk gelden: Plaatsing in de as van de pening; waterpas en ldrecht, f vlgens de vrziene hellingen Bevestiging in de bestaande structuur m de krachten ten gevlge van de wind, sneeuw en het eigen gewicht p te vangen Aandacht vr de aansluiting p de bestaande structuur zdat de hfdfuncties van de gevel gewaarbrgd blijven: waterdichtheid bij slagregen, drainage en afver van water fwel eventuele cndensatie aansluitend luchtscherm p de binnenzijde van de prfielen aansluiting van thermische en akestische islatiematerialen tegen het vaste raamprfiel Figuur 50 Principeschets van de crrecte plaatsing van een raam f deur in een spuwmuur 32. Z zijn er zelfs vrgemaakte aansluitdetails p de markt die futen vermijden bij de plaatsing in situ (zie Figuur 51). 32 Technische Vrlichting 221: Plaatsing van glas in spnningen, Raymaekers D. 41

42 Figuur 51 Vrgemaakt raamelement met drpel 33 Het gebruik van drievudig glas met een U-waarde van 0,8 W/m²K zrgt ervr dat de temperatuur van het binnenste glasppervlak niet meer nder C zakt. De inbuwsituatie van hg islerende vensterramen dienen net z cnsequent geïnstalleerd wrden bij een renvatie als bij nieuwbuw. Het venster wrdt best zdanig in het muurwerk geplaatst, dat het zich in het verlengde van de islatie bevindt, zdat de islerende laag cntinu drlpt van de wand naar het islerende gedeelte van het raam. Indien niet, dan stijgen de warmteverliezen via kudebruggen. In nderstaande afbeelding bevindt het raam zich niet vlledig in de islerende laag, maar deels ter hgte van de muur. Uiteraard dienen er bij renvatie vaak cmprmissen gemaakt te wrden. Indien het metselwerk geïsleerd wrdt langs binnen, maar de islatie niet p het venster aangeslten wrdt, kunnen er prbleemznes ptreden (zie Figuur 52). Zelfs wanneer er wrdt geïsleerd tt aan het raam, maar het raam zelf niet geïsleerd is, dan kan het glasppervlak 10 C verschillen met de binnentemperatuur, wat een ncmfrtabele kudestraling van het glasvlak betekent. 33 Passiv Haus Institut, Prtkllband Nr.32 42

43 Figuur 52 Binnenislatie niet aansluitend p het raam 34 In Figuur 53 is zit het het raam vervat in de islatie, wat geen prbleemznes verrzaakt. Figuur 53 Binnenislatie aansluitend p het raam 35 Er zijn 3 mgelijke inbuwvarianten van het raam te nderscheiden, geïllustreerd in Errr! Reference surce nt fund.. Hiernder wrden enkele aansluitingen getnd die verkeerd uitgeverd zijn evenals hun equivalente juiste plssing. 34 Passiv Haus Institut, Prtkllband Nr Passiv Haus Institut, Prtkllband Nr.32 43

44 Het linteel in cntact met het buitenparement zrgt vr een kudebrug. De islatie dient dr te lpen tt aan het raam zdat beide nderdelen gescheiden zijn. Ok nderaan het raam dient de thermische snede dr te lpen. Drpel en binnenparement mgen elkaar dus niet raken. Langs de zijkanten van het raam mag de spuw niet afgeslten wrden dr een steen van het binnen- f buitenparemet. De islatie dient tt aan het raam te kmen. Bij het plaatsen van buitenislatie dient deze dr te lpen tt aan het raam m een kudebrug te vermijden. 44

45 Buitendeuren zrgen vaak langs de nderzijde vr grte thermische lekken en tcht. Niet alleen de islatie en aansluiting van de deur is dus belangrijk, maar k de nderdrpels zijn een echte uitdaging. Figuur 54 Barrièrevrije nderdrpels 36 LINK GEÏSOLEERDE SPOUWMUREN MET GEVELMETSELWERK 2003/1, Infrmatieblad Belgische Unie vr de technische gedkeuring in de buw Bij gevelpeningen zal erp tegezien wrden dat: vetlden f hrizntaal geplaatste en ingeplide afdichtingsmembranen het infiltrerend regenwater naar buiten afveren de lateien, de drpels, de rlluikkasten,... vrzien zijn van een thermische nderbreking

46 Alle bvenstaande figuren dienen hertekend te wrden met een islatiedikte van (minstens) 10cm Figuur 55 Bij de plaatsing van het nieuwe raam is rekening gehuden met de buitenislatie die zal wrden aangeslten p het schrijnwerk dr een breder schrijnwerk te vrzien. Figuur 56 Bij de plaatsing van de nieuwe deur is rekening gehuden met de buitenislatie die zal wrden aangeslten p het schrijnwerk dr een breder schrijnwerk te vrzien. Figuur 57 Ruimte tussen spuw en raam vr de invulling van islatie en aansluiting met de drpel 46

47 De binnenislatie dient zwel in hrizntale als verticale snede ver de muur en het raam tt aan het raamprfiel dr te lpen. Figuur 58 Ruimte vrzien vr de aansluiting van de binnenislatie p het raam Iets vertellen ver stellatten vr het plaatsen van beglazing? Het grte gewicht maakt de exacte plaatsing meilijk, dit met best achteraf geregeld kunnen wrden. Ok wijzen p het gewicht van de beglazing bij plaatsing (meer dan twee persnen ndig). Vaak is bijznder hefmateriaal ndig (ft plaatsing?) 47

48 Figuur 59: Plaatsing van een dakraam Inbuw in een hellend dak U-waarde van de beglazing kan verschillend zijn nder verticale en hrizntale psitie. Orientatie Ug-waarde [W/m²K] Spuwgastype Hrizntaal % Ar lw-e Vertikaal Hrizntaal % Ar - 10% lucht Vertikaal Hrizntaal % Ar - 20% lucht Vertikaal film-8-4 Hrizntaal % Ar Vertikaal Hrizntaal % Ar - 10% lucht Vertikaal Hrizntaal % Ar - 20% lucht Vertikaal Tabel 14: Berekening vlgens EN673 van de U-waarde van de beglazing vlgens de psitie 6 Speciale plssingen 6.1 Lichtstraat, lichtkepel en dakkapel Lichtstraten en lichtkepels geven de mgelijkheid tt extra daglicht via plaatsing p platte f licht hellende daken. In bestaande wningen zijn velen hiervan sterk verweerd waardr water en wind vrije tegang krijgen en dus dienen vervangen te wrden. Ok kan het bij een renvatie aangewezen zijn m een lichtstraat f kepel te plaatsen m het leefcmfrt te verhgen. 48

49 Figuur 60: Vrbeelden van 2 lichtstraten, een skytube en een dakkapel Lichtkepels zijn er in uiteenlpende maten, vrmen, kleuren en materiaalsrten en zijn tegenwrdig bijna allemaal gemaakt van dubbelwandig transparante kunststf p een pstand van kunststf, meestal met een vulling van islatieschuim 37. Het islatieschuim beperkt de warmteverliezen en vrkmt cndensvrming p de binnenzijde van de dakpstand. Bvendien zijn er mgelijkheden vr de dsering van licht, handmatige f elektrische ventilatie en accessires m insecten te weren. Bij de plaatsing van een lichtkepel dient men rekening te huden met de U-waarde en een crrecte plaatsing zdat er geen kieren en naden bij de aansluiting p het dak, tussen raam en kzijn en tussen verschillende delen van dak en zijkanten van de lichtkepel ntstaan. Indien men een nieuwe pening in het dak dient te maken dient uiteraard de dakcnstructie bekeken te wrden. Een dakraam f dakkapel in een hellend dak kan een smbere zlder mtveren in een slaap- f werkkamer. Wel dienen ramen het een gede islatiewaarde gekzen te wrden m warmteverlies tegen te gaan. Figuur 61: Drsnede van een dakkapel 38 Figuur 62: Snede ver een dakvenster

50 Vr meer infrmatie ver de inbuw van een dakkapel en dakraam (Velux) wrdt verwezen naar TV 202, TV 186. Velux hebben passief wndakvensters Velux vr een plat dak - FDO 6.2 Rlluiken Bij het renveren naar een lage energie wning zijn rlluiken een belangrijk aandachtspunt. Het inbuwen van een rlluik mag er niet te leiden dat de thermische islatielaag van de gebuwschil sterk verminderd wrdt. Er zijn geïsleerde rlluikkasten p de markt die U-waarden halen van 0,21-0,38 W/m²K. Hiervr zijn wandbreedte vans respectievelijk 36,5 en 30 cm ndig. Figuur 63 Vrgeïsleerde rlluikkast 40 Figuur 64 Het inbuwen van een geïsleerde rlluikkast Verbeteren van het K-peil bij wningverbuwing in stedelijke mgeving, N. van Olmen, thesis, Hger instituut vr architectuurwetenschappen Henry van de Velde, Verbeteren van het K-peil bij wningverbuwing in stedelijke mgeving, N. van Olmen, thesis, Hger instituut vr architectuurwetenschappen Henry van de Velde,

51 1. islatie 2. rlluikriem 3. eindlamel met elastische dichting 4. rlluik 5. rlluikstaaf 6. rlluikkast U-waarde 1,39 W/m²K Figuur 65 Vrgeïsleerde rlluikkast 42 Bestaande rlluikkasten kunnen k wrden nageïsleerd. De naden tussen de islatieplaten en de islatieplaten en de muur dienen zrgvuldig te wrden afgedicht met bv. een islatieschuim; Figuur 66 Naïslatie van rlluikkasten 43 Een betrekkelijk luchtdicht rlluik geeft een venster een veel lagere U-waarde. Z heeft een venster met huten schrijnwerk (U = 1,8 W/m²K) en enkel glas (U = 5,7 W/m²K) een U-waarde van 4,53 W/m²K als de glasppervlakte 70% en het raamkader 30% bedragen. Met een rlluik krijt men een U-waarde vergelijkbaar van deze van gewn dubbel glas (U = 1,9 W/m²K tt U = 2,7 W/m²K) 44. Bij het plaatsen van een rlluik bij een raam met een ingebuwd ventilatierster heeft men de meilijkheid dat bij het sluiten van de rlluik het ventilatierster zijn rl niet meer kan vervullen. De markt heeft hierp ingespeeld dr nu k rlluikkasten met ingebuwd ventilatierster te vrzien. Dergelijk ventilatierster kan gemnteerd wrden, zwel bij nieuwbuw als renvatie Martin S, Vandaele L, Wuters P, Les fenêtres, Ministère de la Régin walnne et CSTC, Namen, 1998, pp. 21,

52 Figuur 67 TRANSIVENT : zelfregelende natuurlijke ventilatie vr integratie in rlluikkasten (U-waarde : 2 W/m²K) Brandluiken, sectinaal prten, Passiefhuis-fabriek te Zwingenberg (rlprt) Het gebuw aan de nrdelijke rand van de kleine stad Zwingerberg in de deelstaat Hessen is sedert juni 2000 de nieuwe vestigingsplaats van de firma Surtec. Het gebuw is de eerste fabriek die de warmtetechnische standaardnrm van het passiefhuis tepast. Het gebuw mvat een pakhuis (1500m²), labratrium en prductieruimtes (1600m²), evenals kantren cnferentieruimtes (600m²). De planning als zgenaamd passiefhuis is gebaseerd p het feit dat de pdrachtgever er zich dr de architect van heeft laten vertuigen dat een laag energiepeil kan wrden bereikt znder bijkmende ksten. 47&actin=view Bejaardentehuis Mönchengladbach: geïsleerde kleppen vr brandveiligheid liftschachten 45 user_files/file/be_nl/dcumentatie/ventilatie/transivent_be.pdf 52