voor vmbo onderbouw LEERJAAR 1 VMBO-KGT Eindredactie Linda Kleverlaan Tweede druk

Transcriptie

1 S & MAA TSCH APPIP J or vmrouw LEERJAAR Eindredtie Lind Kleverln Tweede druk Mlmerg s-hertogenosh Nm: Kls:

2 DE LESMETHODE GAMMA De lesmethode GMM S ENS & MAA MAATSC CHAPP PPIJ IJ oor vmo er ou uw S & MAATSC CHA HAP APP PIJJ ME ENS S&M MAA AATS TSC SCH HAPP PPIJJ S & M MAA AATSC TSCHAPP PIJJ S & MAATSC CHA HAP APP PIJJ ME ENS S & MAATS TSC CHAPP APPIJJ oor vmo er ouw w oor vmo er ou uw oor vmo er ouw w oor vmo er ouw w oor vmo o ond nde er ouw ouw LEERJAAR ME ENS S & MAATS TSC CHAP APP PIJ S & MAA MAATS TSC SCH HAPP PIJJ S & MAA MAATSC CHAP APP PIJJ ME ENS S & MAA MAATS TSC SCH HAPP PPIJJ S & M MAA AATSC CHAPP PIJJ ME ENS S & MAATSC CHAP APP PIJJ or or vmo nder ou ouw w oor vmo er ouw w oor vmo er ouw w oor vmo er ouw w oor vmo er ouw w oor vmo nder ouw w LEERJAAR 2 LLE LEERJAAR EER ER RJA JA AA AR A R LEERJAAR V V n st st tr trt rrtt m me met et mens et en m tshp tsh sh sh shpp h h ppij THEMAVRAAG Hoe ouw je een estn op, wt he je dror nodig, hoe verndert het estn? TIJDVAK Alle tien tijdvkken HISTORISCH VMBO-KG V VM M MBO MBOBO-KG -K KGTT KGT LEERJAAR Oude esh e esh shv sh vin v viin ngen leven or oor ort LEERJAAR LLEER LEE LEERJAAR EE EE ERJA RJAAR RJAA R RJ JJA AAR A AR A R LEERJAAR VMBOVMB MBO-KGT KG GTT W W r will je w wo onen? Alllem A ml l Nede Ne der erl rlnders nde nder der de Wt W t ee een lnd lnds ln ndss sh p p LEERJAAR 2 TTh he Ameri eri rin n Drem LEERJAAR 2 LEERJAAR 2 Je e esst st t n ed e ed dre reigd K K n d dt niet niet sne elller? LEERJAAR 2 De to toekomst komst oms ms vn Afr Afr frik frik ik k LEERJAAR 2 Dw Dw w rrss door doo oor oor Eu Eur uro ro op p p Wt W t kie kiie es jij? es jijj LEERJAAR 2 Een en n n n en en d dn n? W rom spreken de Wrom E gyptenren, Grieken en Egyptenren, R omeinen nog steeds tot Romeinen o nze vereelding? onze H Het lndshp is ssinds het ontstn vvn lndouw door m mensen eïnvloed. De g gelgen? Als je kijkt nr de rol vn godsdienst in onze ultuur, welke vershillen en vernderingen zie je dn? Wt komt er lleml kijken ij het kiezen vn een woonplek? Wt is (on)vrijheid en (on)gelijkheid? Wt heeft mijn merkkleding te mken met reidsomstndigheden en glolisering? Hoe grijpt een rmp of onflit in op je estn? Wrom ontvluhten mensen Afrik? Is de toekomst somer of zijn er knsen? Welke vrgstukken kom je tegen ls je kijkt nr Europ? Wt zijn mtshppelijke prolemen en hoe kun je invloed uitoefenen ij het oplossen? Wt etekent werk in onze smenleving en hoe is dt vernderd? oriënttie op tijdvkken oorzk en gelg smenlevingstypen estuur estuur ontstn estuur G riekselndouw goden eerste Griekse m ythen goden Griekse mythen R omeinse Rijk Romeinse jgers en verzmelrs lndouwsmenleving ontginningen verspreiding hristendom ontstn islm ontkerkelijking jeugdultuur opkomst hndel ontstn steden Middeleeuwse std kerstening Europese expnsie hndelskpitlisme slvernij grondwet huisnijverheid Industriële Relutie mehnistie kinderreid Versilles Tweede wereldoorlog jodenverlging VN modern imperilisme ntionlisme onfhnkelijkheid ommunisme Koude Oorlog Berlijnse Muur EU ontstn sttsestel reidsptroon modernisering feminisme GEOGRAFISCH tlsgeruik rde ewoning w oestijn irrigtielndouw woestijn vvulkn ulkn klimt d elt delt iirrigtielndouw rrigtielndouw geergte lndshppen polder inrihting toerisme migrtie multiulturele smenleving std versus plttelnd orzieningen stdsvernieuwing emigrtie immigrtie klimt setoren geoorteijfer mondilisering tsunmi rdplten milieu np derde wereld Groene Relutie kindersterfte moiliteit migrtie grenzen setoren reidsprtiiptie ECONOMISCH estnsmiddelen produtieftoren udgetteren eroepen eroepen h ndel hndel o verheid/estuur overheid overheid/estuur ssoile oile lgen geld mehnisering shlvergroting speilistie reidsmigrtie reidsprtiiptie uitgven vste lsten hypotheek udgetteren inkomensverdeling orzieningen infltie fzetmrkt lge loonlnden innovtie mssprodutie infltie risis rmoede multintionls groei ontwikkelingshulp onurrentie euro susidie tw solliiteren loon o reidsmrkt MAATSCHAPPELIJK reidsdeling lgen soile soile lgen demortie demortie insprk mssmedi integrtie oroordelen soile groepen disrimintie risme ongelijkheid eerlijke hndel risme demortie elite zelfredzmheid Europees prlement Hof vn Justitie rehten en plihten kiesreht demortie politieke stromingen keuzes mken knsen Oriënttie, Uitering en Afsluiting GMM estt in totl uit twlf leerwerkoeken (zes ORIËNTATIE HOOFDSTUK or elk leerjr) en epk. Het epk omvt de onderdelen Op de krt BRON 9 leren 4 Zoek Egypte op de krt De rde sttkundig op in je tls. die je op de omputer doet. Welke oeken er zijn en wt Ciro Bereken hemelsreed (in een rehte lijn) de fstnd Amsterdm Ciro. De fstnd op de Sini krt is Spelen BRON 7 kilometer. LIBIË Do Mrt 2 Amsterdm (Shiphol) 4:0 Do Mrt 2 Ciro (Interntionl Airport) KL0553 Arishe Wo e s t i j n Liishe Wo e s t i j n Hoelng duurt de reis vn Shiphol nr Ciro? Bekijk het vluhtshem (ron 7) en vul de Th e e goede woorden in. EGYPTE Een vliegtuig vliegt 900 km per uur. De fstnd Amsterdm Ciro is uur vliegen. Mr klopt het vluhtshem dn wel? Dr stt een vliegtijd vn meer dn uur. ehndelde tijdvkken, die lgorde is dus prktish mr 8 Vul de tel in. Vergelijk de drie eshvingen met elkr en eshrijf ze kort. Neem or de eshrijving vn het Romeinse Rijk de std Pompeii. In de ltste kolom eshrijf je de Luxor situtie in Nederlnd. Sommige vkjes zijn l ingevuld. Egypte Griekenlnd Dl der Koningen Lndshp Romeinse Rijk (Pompeii) Nederlnd Woestijn en de Nijl Aswn met de vliegduur. BRON Je mkt nu eerst opdrht, 2 en 3. Drn kies je or ontwerpopdrht A of B. Rode Zee km. Dus is het ongeveer Bekijk de krt over tijdzones in je tls. Leg uit wrom de nkomsttijd niet overeenkomt Oud en vergeten? De oudheid in eeld Nijl Het vluhtshem. 08:50 5 Romeins vermk De oude Egyptenren, Grieken en Romeinen leefden duizenden jren geleden. Toh vind je nu nog steeds sporen vn ze terug. Denk mr eens n de Olympishe Spelen. Of n Ajx. Je het in dit oek kennisgemkt met het oude Egypte, met Griekenlnd en met het Romeinse Rijk. In die lgorde. Je ent veel te weten gekomen over hoe het leven toen ws. Ook he je onderzoht wt je dr nu nog vn terugvindt. Deze informtie geruik je in het ontwerpen vn een poster of een kwrtetspel. vliegtuig? erin ehndeld wordt, zie je hieroven in het kort. Het oek je mee egint. De ndere delen stn in lgorde vn de ISRAEL ISRAËL Nijldelt De vluht gt vnf Shiphol in rehte lijn nr Ciro. Over welke lnden gt het d De fstnd nr Ciro is Vn strt met mens en mtshppij is het oek wr AFSLUITING Een ffihe of een kwrtet over de oudheid vn Egypte. Middellndse Zee In welk werelddeel ligt Egypte? Tip Als je in de tls een krt zoekt, geruik je de inhoudsopgve. onderdeel vn de Olympishe IN Krt Hoe ziet Egypte eruit? de mysterieuze Egyptishe sfinx Nssermeer AFRIKA Beshrijving reisrohure. Wter Wterputten en overdekte knlen Sudn De htdgse rondreis strt in Ciro; de hoofdstd vn Egypte in het noorden vn Afrik. In het zuiden grenst Egypte n Sudn en in het westen n Liië. De rivier de Nijl loopt dwrs door Egypte, vn zuid nr noord en mondt uit in de Middellndse Zee. In het noorden vn Egypte ligt de mooie groene Nijldelt. In het oosten vind je de erg Sinï De Olympishe Spelen werden or het eerst gehouden in 776 v.chr. in Griekenlnd. Dt is ijn 2800 jr geleden! Ajx is de nm vn een Griekse held die meeht in een elngrijke oorlog. Hij werd ewonderd omdt hij heel hrd kon rennen. In het logo vn de etllu zie je zelfs het geziht vn Ajx. hoeft niet per se gelgd te worden. GMM is flexiel en De oude eshvingen vn de Egyptenren, Grieken en Romeinen zijn dus heel lng geleden ontstn en nog steeds niet heleml verdwenen. Wt is er in de oudheid edht wr we nog steeds iets mee heen? Wr komt onze ewondering or de oudheid vndn? ieder lgend oek stt op zihzelf. Je werkt ltijd uit één en de Rode Zee. BRON 0 De eerste exursie: een rondvluht oven Egypte. Bestuur Demortie met koning(in) De vluht egint oven de Nijldelt in zuidelijke rihting. Je 6 Geruik de tls en lees de eshrijving in ron 8. lgt de Nijl. Je ziet de driehoek Zet de onderstreepte woorden uit de tekst vn ron 8 op de goede plts in de krt vn Ciro, Alexndrië en Port (ron 9). Teken er ook herkenre symolen ij. Sid. De Nijl vertkt zih hier Kleur de Middellndse Zee, de Rode Zee, de Nijl en de Nijldelt luw. ordt hij in de Middellndse Zee uitmondt, dt is duidelijk Mk ook de legend ij de krt. Werk Boeren, (slven) hndelslieden, winkeliers estuurders te zien. De elkingsdihtheid is hier en in de strook vn twee tot vijf kilometer rond de Nijl het Sport Niet vn toepssing hoogst. Dit is het enige stukje vruhtre grond in Egypte. Dt zie je ook wel n de groene kleur. Er wordt grn, suikerriet, mïs, rijst en ktoen verouwd. Lngs de Nijl groeit ook heel oek tegelijk, je het de ndere oeken dn dus niet nodig. wt fruit: ddels, sinsppels en vijgen. De rest vn Egypte estt uit dorre, onvruhtre woestijn. In het oosten zie je de Arishe Woestijn en in het westen de Liishe Woestijn OUDE BESCHAVINGEN LEVEN VOORT 5 75 Ieder oek heeft dezelfde indeling: Oriënttie, Uitering en Afsluiting. Hiernst lees je wt die onderdelen inhouden. 2. OUDE BESCHAVINGEN LEVEN VOORT ORIËNTATIE AFSLUITING Is de strt vn ieder leerwerkoek vn GMM. Je Is het middelste en ook grootste onderdeel vn het oek. Is het ltste onderdeel vn ieder oek. Het is een komt hier te weten over welke vrgen dit oek gt Door middel vn opdrhten, informtieve ronnen en uitdgende prktishe opdrht. In Afsluiting g je n de en wt er vn je verwht wordt. Bronnen en opdrh- leerteksten werk je de vrgen vn de Oriënttie uit. De slg met de hoofdvrg uit Oriënttie. Je werkt n een ten leiden het onderwerp in en geven n in welke vershillende vk-invlshoeken vn mens en mtshppij eindprodut wrmee je kunt lten zien dt je de stof vn tijd en op welke plts het zih fspeelt. Ook vind je komen hier in smenhng n de orde. Uitering estt het oek jezelf eigen het gemkt. welke egrippen verder uitgewerkt gn worden. uit drie hoofdstukken; ieder hoofdstuk estt uit vier tken. 3

3 Inhoud HOOFDSTUK Leren tk BRON 9 OPDRACHT 4, 6 EN 7 Je moet weten wr Egypte ligt en hoe het lnd eruitziet: de steden, de Nijl, de omliggende wteren en lnden. 2 OPDRACHT 6 EN 7 Je moet een legend ij een krt kunnen mken. 3 OPDRACHT 4 EN 7 Je moet pltsen kunnen opzoeken in de tls en ngeven op een krt. 4 OPDRACHT 4 Je moet op shl kunnen rekenen. 4 DEZE Proef PROEF op OP de DE SOM somgaat OVER DE TAKEN, 2 EN 3. Oorzk en gelg Vul de tel in. Zet het juiste gelg áhter de oorzk. Of zet de juiste oorzk vóór het gelg. Kies uit: Oorzken: Elke zomer overstroomde de rivier het lnd rondom de Nijl Egypte heeft een Oriënttie 5 BRON 2 OPDRACHT 0 Je moet weten welk klimt Egypte heeft. woestijnklimt De oprengsten vn irrigtielndouw wren hoog Mensen gingen zih 6 OPDRACHT 0 Je moet een klimttel kunnen flezen en de gegevens verwerken in een speiliseren klimtgrfiek. Gelgen: Er ontstond een estuur Er is wter Het lndouwgeied werd groter en de 7 OPDRACHT 2 Je moet weten welke elking in Egypte leeft en wt or een ultuur het lnd heeft. Begrippen elkingsdihtheid Het gemiddeld ntl inwoners per km 2. delt Angeslid lnd tussen de vertkte monding vn een rivier. oprengsten hoger Oorzk De Nijl stroomt dwrs door de woestijn. Gelg Er groeien weinig plnten en omen. Oud en vergeten? lz. 7 fro grfiek klimt legend pirmide weer woestijnklimt De hoogste estuurder (koning) in Egypte tussen 3000 en 000 v.chr. Figuur wrmee je de etekenis vn veel ijfers op een eenudige mnier zihtr mkt. Gemiddelde weer vn een groot geied gemeten over dertig jr. Lijst met de etekenis vn kleuren en krttekens. Grfmonument uit het oude Egypte. Toestnd vn de luht op een epld moment in een klein geied. Klimt met zeer weinig neerslg en een groot vershil tussen dg- en nhttempertuur. Boeren vestigden zih op de vruhtre grond n de oevers vn de Nijl. Door irrigtie konden ook kkers verder vn de rivier worden evloeid. Door de irrigtielndouw wren veel fsprken tussen oeren nodig. Niet iedereen hoefde meer oer te zijn. Er ontstonden vershillende eroepen. Voor- en ndelen vn de Aswndm Uitering BRON 38 Voor- en tegenstnders vn de Aswndm. 9 LEREN De eerste drie tken vn ieder hoofdstuk eindigen steeds met het overziht Leren. Dr lees je nog eens kort wt je in de tk het geleerd en worden de ronnen en opdrhten genoemd wr je dt terug kunt vinden. Ook vind je hier de egrippen die je moet kennen. Zo is ltijd duidelijk wt je preies moet leren or een toets. epk A Shipper We zijn erg lij met de ouw vn de dm. De Nijl is nu het hele jr even hoog. Dus kunnen we het hele jr door vren. Dt levert ons veel meer geld op dn vroeger. B Inwoner vn Luxor, stroomopwrts Sinds de ouw vn de stuwdm is er gelukkig weer genoeg drinkwter eshikr. Voor die tijd ws er lng niet ltijd genoeg stromend wter or lle Egyptenren. C Grootgrondezitter lngs de Nijl De oprengst vn mijn lndouwgrond is enorm gestegen. Door de nleg vn de Aswndm en het ontstn vn het stuwmeer is er nu meer dn ldoende irrigtiewter or l mijn lnd! D Direteur friek lngs de Nijl De stuwdm levert elektriiteit. Hierdoor heen wij geen stroomstoringen meer en kunnen we meer produeren. E Kleine oer lngs de Nijl Toen de Nijl nog overstroomde, leverde de rivier grtis mest. Nu moet ik kunstmest geruiken om mijn lnd vruhtr te mken. En dt is zo duur, dt ik het niet kn etlen. Ik moet nu werk in de std gn zoeken om mijn hoofd oven wter te houden. 34. OUDE BESCHAVINGEN LEVEN VOORT PROEF OP DE SOM Is de titel vn de ltste tk vn ieder hoofdstuk. Proef op de som estt uit opdrhten wrij je wt je in de eerste drie tken het geleerd opnieuw toepst. De tk sluit f met een dviestoets over het hoofdstuk. Zo kun je goed ngn of je die stof goed het egrepen or je doorgt nr het lgende hoofdstuk. Geruikte symolen HOOFDSTUK DE EGYPTENAREN Rondje Egypte lz. 3 2 Pirmides en fro s lz De Nijl lz Proef op de som lz. 34 epk Adviestoets Verlglessen en opdrhten Eindtoets HOOFDSTUK 2 DE GRIEKEN 5 Het lndshp vn Griekenlnd lz De Olympishe Spelen lz. 4 7 De Griekse smenleving lz Proef op de som lz. 55 epk Adviestoets Verlglessen en opdrhten Eindtoets Met GMM werk je zowel met oek ls omputer. Het ij deze opdrhten he je een tls nodig. GMM omputergedeelte vind je op het epk. Boek en epk gt uit vn de Bsisostls 60e druk, mr ook met de zijn smen één geheel. Vnuit het oek word je nr het 59e druk kun je de meeste opdrhten mken. epk verwezen en ndersom. Om in te loggen he je een whtwoord nodig. ij deze opdrhten he je internet nodig. Als er ook Op het epk kun je jezelf testen met de Adviestoets per epk ij stt, weet je dt je de opdrht op je epk kunt hoofdstuk, stof herhlen of vkgerihte verdiepingslessen vinden. en opdrhten mken. Ook kun je kiezen om het eerste hoofdstuk vi de omputer in plts vn het oek te geeft n dt het op een keuzekrtpdrht gt die je verwerken. kunt vinden op je epk. Op het epk vind je ook Studiehulp met prktishe hulp, oreelden en oefening vn vrdigheden in de ij deze opdrht werk je in een groepje. onderdelen Werkwijzer, Tlhulp en Rekenhulp. BRON 6 leren IN deze nduiding ij het ijshrift vn een ron geeft n dt je die ron moet leren or een toets. HOOFDSTUK 3 DE ROMEINEN 9 Bedolven onder de vulkn lz Thuis ij de Romeinen lz. 6 Leven en werken in de std lz Proef op de som lz. 73 epk Adviestoets Verlglessen en opdrhten Eindtoets Afsluiting Een ffihe of kwrtet over de oudheid lz. 75 Register lz. 79 Nslg lz OUDE BESCHAVINGEN LEVEN VOORT 5

4 ORIËNTATIE de mysterieuze Egyptishe sfinx onderdeel vn de Olympishe Spelen Romeins vermk Oud en vergeten? De oude Egyptenren, Grieken en Romeinen leefden duizenden jren geleden. Toh vind je nu nog steeds sporen vn ze terug. Denk mr eens n de Olympishe Spelen. Of n Ajx. De Olympishe Spelen werden or het eerst gehouden in 776 v.chr. in Griekenlnd. Dt is ijn 2800 jr geleden! Ajx is de nm vn een Griekse held die meeht in een elngrijke oorlog. Hij werd ewonderd omdt hij heel hrd kon rennen. In het logo vn de etllu zie je zelfs het geziht vn Ajx. De oude eshvingen vn de Egyptenren, Grieken en Romeinen zijn dus heel lng geleden ontstn en nog steeds niet heleml verdwenen. Wt is er in de oudheid edht wr we nog steeds iets mee heen? Wr komt onze ewondering or de oudheid vndn? 7

5 ORIËNTATIE BRON Asterix en Oelix. BRON 3 De olympishe vlg met de vijf ringen. Lees de strip in ron. Welke twee figuren uit de oudheid zie je in deze strip? Cesr en Cleoptr. Beide figuren regeerden elk over een vn de grootste rijken uit de oudheid. Welke rijken wren dt? Rome (Romeinse Rijk) en Egypte. BRON 2 In de strip worden llerlei zken genoemd die met het oude Egypte te mken heen. Noem er ht. Alexndrië, Cleoptr, slvernij, Nijl, pirmides, oelisken, tempels, sfinxen Voetllu. 3 Bekijk ron 3 en lees het ijshrift. De eerste Olympishe Spelen stmmen uit de tijd vn de oude Grieken. Je ziet in ron 3 het symool vn de moderne Olympishe Spelen. Elke ring in de vlg stt or één ontinent (werelddeel). Om welke vijf ontinenten gt het? Amerik, Europ, Afrik, Azië, Austrlië Uit welke ontinenten estt Amerik? Uit Noord- en Zuid-Amerik. d De wereld heeft zeven ontinenten. Welk ontinent ontreekt? Antrti. Wrom zijn de ringen n elkr gemkt, denk je? Om te symoliseren dt de lnden evriend met elkr moeten zijn. Ze zijn met elkr veronden. BRON 4 shrift estt eigenlijk uit tekeningen. De tekens werden geshreven op ppyrusrollen: een soort ppier dt werd gemkt vn stengels vn de ppyrusplnt. Het Griekse lfet wordt in het Nederlnds ijoreeld ij wiskunde geruikt. In het shrift worden getllen geshreven met letters, de Romeinse ijfers. Het Egyptishe Romeinse Kleine letter α β γ Nm lf èt gmm 2 In ron 2 zie je het logo vn een Nederlndse etllu. De lu is genoemd nr een Griekse held die erg hrd kon lopen. Wt is de nm vn de etllu? Ajx. Het logo op de l verwijst nr een Griekse godin vn de overwinning. Hoe heet zij? Nike. Ken je nog meer Nederlndse etllus die nr Griekse goden of helden zijn vernoemd? Sprt en Herles (Herules). Het lfet in de oudheid. 8. OUDE BESCHAVINGEN LEVEN VOORT 9

6 ORIËNTATIE 4 In ron 4 stn oreelden vn hoe er in de oudheid werd geshreven. Vul de ijshriften verder in. Geruik de woorden: Romeinse Egyptishe Griekse. Ontwerpen 5 Dit themoek heet: Oude eshvingen leven ort. Wt etekent eshving eigenlijk? Eigen ntwoord. Bijoreeld: de ontwikkeling die een lk heeft ereikt. Dt lijkt o.. uit het niveu vn de kunst, de tehniek en de wetenshp. Je ziet tegenwoordig nog steeds sporen vn de oude eshvingen. Noem er een pr. Zorg dt je vn elke eshving een pr oreelden noemt. Eigen ntwoord. Bijoreeld: de Olympishe Spelen, oude ouwwerken of nieuwe ouwwerken die ngemkt zijn, Griekse en Romeinse kunstwerken, Griekse filosofie (Plto), wiskundige symolen, lndouw, demortie, de sent In dit themoek g je op reis. Je mkt kennis met de smenlevingen vn de oude Egyptenren, Grieken en Romeinen. Je rmt je een eeld vn hoe het leven toen ws en hoe de oude eshvingen hun sporen in de huidige tijd heen ngelten. An het eind vn dit themoek mk je een ontwerpopdrht: een poster of een kwrtetspel. Je lt drin zien welk eeld jullie vn de oude eshvingen heen gekregen. Tijdvkken BRON v.chr. De tijdvkken en oude eshvingen v.chr v.chr. Tijd vn jgers en oeren v.chr.: jgers en verzmelrs 9000 v.chr.: overgng nr de lndouw 4000 v.chr.: ontstn eerste steden 0. OUDE BESCHAVINGEN LEVEN VOORT 3000 v.chr. 500 n.chr v.chr.-500 n.chr. Tijd vn Grieken en Romeinen 776 v.chr.: eerste Olympishe Spelen 500 v.chr.: loei Griekse ultuur 300 v.chr.: opkomst Romeinse Rijk 200 n.chr.: loei Romeinse Rijk 300 n.chr.: ontstn en verspreiding hristendom 6 Bekijk de tijdvkken in ron 5. Het tijdvk vn de oude Grieken en Romeinen loopt vn 3000 jr v.chr. tot 500 n.chr. In totl is dt dus een periode vn 3500 jr. Welke ultuur ereikte eerder zijn hoogtepunt: de Griekse of de Romeinse? Het Griekse Rijk Hoeveel jr zt dr tussen? 700 jr Tip He je de sistls, 60e editie? Kijk dn ij de nonkrten. d De Grieken en Romeinen heen een eigen tijdvk, mr de Egyptenren niet. Egypte ws een vn de eerste lnden wr n lndouw werd gedn. In welk tijdvk kun je Egypte drom ook pltsen? In de tijd vn jgers en oeren. Op de krt 7 Zoek een krt op internet vn het Romeinse Rijk. Ligging n het wter is elngrijk or een lnd. Wrom? Het is hndig or de hndel en trnsport (verer). Verer over lnd ws moeilijk en trg. Kijk op de krt. Wt vlt je op n de ligging vn het Romeinse Rijk? Het Romeinse Rijk ligt om de Middellndse Zee heen. Geruik nu je tls. Neem de krt De rde sttkundig erij. In welk werelddeel ligt Egypte? In Afrik. d e f g h Hoe heet de hoofdstd vn Egypte? Ciro. An welke rivier ligt de hoofdstd vn Egypte? De Nijl Hoe heet de hoofdstd vn Griekenlnd? Athene. Vn welk lnd is Rome de hoofdstd? Itlië. Vergelijk de krten met elkr. Wt vlt je op? De drie lnden liggen lleml in het Romeinse Rijk. Begrippen 8 In dit themoek komen de lgende ekende egrippen terug. Romeinse Rijk lndouwstedelijke smenleving klimt weer nijverheid lndouwsmenleving estnsmiddel romniseren jgers- en verzmelrssmenleving oorzk en gelg. Zet de egrippen op de juiste plts in de tel. Begrip jgers- en verzmelrssmenleving estnsmiddel oorzk en gelg lndouwsmenleving Beshrijving Smenleving wrin de mensen leven vn jht, visserij en eetre plnten. Tot ongeveer 8000 v.chr. leefde iedereen ls jger en verzmelr. De mnier wrop mensen n edsel komen. Tegenwoordig doe je dt door met een eroep geld te verdienen. Er zijn drie eroepsgroepen: eroepen die grondstoffen uit de ntuur hlen: lndouw, visserij, mijnouw; eroepen die vn de grondstoffen iets mken: industrie en ouwnijverheid; lle eroepen die overlijven: hndel, verer en onderwijs (kortweg: diensten). Een oorzk geeft n hoe iets is geeurd. Een gelg is het effet vn die eplde geeurtenis. Smenleving wrin lndouw het elngrijkste middel vn estn is. Boeren leven vn de lndouw in kleine groepen op een vste plts. De eerste lndouw ontstond rond 9000 v.chr.

7 Begrip Romeinse Rijk nijverheid lndouwstedelijke smenleving romniseren weer klimt Beshrijving Groot rijk dt estuurd werd vnuit Rome. Het rijk ontstond rond 300 v.chr. en verdween rond 500 n.chr. uit Europ. Op het hoogtepunt (in de tweede eeuw n.chr.) hoorden ijn heel West- Europ en delen vn Noord-Afrik en het Midden-Oosten ij het Romeinse Rijk. Verzmelnm or lle eroepen wrij je iets met je hnden mkt, zols timmermn, metselr en kleermker. Een smenleving wrin de meeste mensen leven vn lndouw, mr wrin ook steden zijn wr de mensen leven vn nijverheid en hndel. Het overnemen vn de Romeinse ultuur. De lken die ij het Romeinse Rijk hoorden, nmen gewoonten en geruiken vn de Romeinen over. Toestnd vn de luht op een epld moment in een klein geied Gemiddelde weer vn een groot geied gemeten over dertig jr. HOOFDSTUK Tip Je kunt hoofdstuk ook op je omputer mken. Overleg dit wel eerst met je doent. Je vindt de vervngende omputerles op je epk ij tk. DE EGYPTENAREN Rondje Egypte uitering ALS JE OP REIS GAAT NAAR EGYPTE, WAAR DENK JE DAN AAN? AAN EEN WARM VAKANTIELAND, AAN DE WOESTIJN, AAN DE NIJL OF MISSCHIEN AAN PIRAMIDES EN FARAO S? Woordwe mken BRON 6 Ciro, de hoofdstd vn Egypte met ijn 20 miljoen inwoners. epk 9 In dit oek komt het tijdvk Grieken en Romeinen n de orde. Wt wren de elngrijkste ontwikkelingen in dit tijdvk ook l weer? Bekijk de Oriënttiefilm Grieken en Romeinen op je epk. Bekijk ron 6. Mk een woordwe. Shrijf innen twee minuten zo veel mogelijk woorden op die lgens jou met Egypte te mken heen. Het mogen woorden zijn die te mken heen met het vroegere en het moderne Egypte. Je doent houdt de tijd ij. Vroeger Modern Egypte 2 Mk nu met de kls één groot woordwe door l jullie woorden op een groot vel of op het ord te shrijven. Bespreek dit woordwe met de kls en streep de woorden weg die er lgens jullie niet ijhoren. 3 Nu komt fse 2. Je werkt weer in een groepje. Geef woorden die iets met elkr te mken heen dezelfde kleur. Zet ijoreeld een luwe streep onder fro en pirmides, of een rode streep onder Nijl en vruhtre grond. gn. Jullie heen nu vershillende groepen woorden gemkt. Shrijf op wr die groepen over Bijoreeld: egrven (mummie en pirmide). Eigen ntwoord. 2 Eigen ntwoord. Bespreek met elkr over welke zken je nog iets meer zou willen weten or jullie nr Egypte gn. Je wilt ijoreeld weten hoe de oude Egyptenren de pirmides heen geouwd. Of wr de elngrijkste ezienswrdigheden zijn. Eigen ntwoord. 2 Eigen ntwoord. 2. OUDE BESCHAVINGEN LEVEN VOORT 3

8 Tip Als je in de tls een krt zoekt, geruik je de inhoudsopgve. Op de krt 4 Zoek Egypte op de krt De rde sttkundig op in je tls. In welk werelddeel ligt Egypte? Afrik. De vluht gt vnf Shiphol in rehte lijn nr Ciro. Over welke lnden gt het vliegtuig? Nederlnd, Duitslnd, Oostenrijk, Slovenië, Krotië, Bosnië-Heregovin, Montenegro, Griekenlnd. Bereken hemelsreed (in een rehte lijn) de fstnd Amsterdm Ciro. De fstnd op de krt is 4,5 m. d De fstnd nr Ciro is 3525 kilometer. BRON 7 Het vluhtshem. 08:50 Do Mrt 2 Amsterdm (Shiphol) 4:0 Do Mrt 2 Ciro (Interntionl Airport) KL Hoelng duurt de reis vn Shiphol nr Ciro? Bekijk het vluhtshem (ron 7) en vul de goede woorden in. Een vliegtuig vliegt 900 km per uur. De fstnd Amsterdm Ciro is 3525 km. Dus is het ongeveer 4 uur vliegen. Mr klopt het vluhtshem dn wel? Dr stt een vliegtijd vn meer dn 5 uur. Bekijk de krt over tijdzones in je tls. Leg uit wrom de nkomsttijd niet overeenkomt met de vliegduur. Egypte ligt in een ndere tijdzone: het is er een uur lter dn in Nederlnd. BRON 8 Beshrijving reisrohure. De htdgse rondreis strt in Ciro; de hoofdstd vn Egypte in het noorden vn Afrik. In het zuiden grenst Egypte n Sudn en in het westen n Liië. De rivier de Nijl loopt dwrs door Egypte, vn zuid nr noord en mondt uit in de Middellndse Zee. In het noorden vn Egypte ligt de mooie groene Nijldelt. In het oosten vind je de erg Sinï en de Rode Zee. 6 Geruik de tls en lees de eshrijving in ron 8. Zet de onderstreepte woorden uit de tekst vn ron 8 op de goede plts in de krt (ron 9). Teken er ook herkenre symolen ij. Kleur de Middellndse Zee, de Rode Zee, de Nijl en de Nijldelt luw. Mk ook de legend ij de krt. BRON 9 leren IN Krt vn Egypte. Hoe ziet Egypte eruit? Middellndse Zee Nijldelt Ciro Sini LIBIË Nijl Arishe Liishe Woestijn Woestijn ISRAEL ISRAËL Thee Luxor EGYPTE Dl der Koningen Aswn Nssermeer AFRIKA Sudn Rode Zee BRON 0 De eerste exursie: een rondvluht oven Egypte. De vluht egint oven de Nijldelt in zuidelijke rihting. Je lgt de Nijl. Je ziet de driehoek vn Ciro, Alexndrië en Port Sid. De Nijl vertkt zih hier ordt hij in de Middellndse Zee uitmondt, dt is duidelijk te zien. De elkingsdihtheid is hier en in de strook vn twee tot vijf kilometer rond de Nijl het hoogst. Dit is het enige stukje vruhtre grond in Egypte. Dt zie je ook wel n de groene kleur. Er wordt grn, suikerriet, mïs, rijst en ktoen verouwd. Lngs de Nijl groeit ook heel wt fruit: ddels, sinsppels en vijgen. De rest vn Egypte estt uit dorre, onvruhtre woestijn. In het oosten zie je de Arishe Woestijn en in het westen de Liishe Woestijn. 4. OUDE BESCHAVINGEN LEVEN VOORT 5

9 BRON Een htdgse rondreis door Egypte. Reisshem rondreis Egypte tot en met 8 mrt Dg Amsterdm Ciro. Dg 2 Ciro: exursie Egypte vnuit de luht Dg 3 Ciro: exursie Memphis en Gizeh (Giz) Dg 4 Ciro Luxor Dg 5 Luxor: exursie Dl der Koningen (Thee) Dg 6 Luxor Aswn Dg 7 Aswn: exursie Aswndm en Nssermeer Dg 8 Aswn Amsterdm 7 Geruik de informtie vn ron 0 en de tls. Zet de onderstreepte nmen op de juiste plts in ron 9. Teken er een pssend symool ij. Kleur de vruhtre grond rond de Nijl en in de Nijldelt groen. Teken met symolen de lndouwproduten in de krt. d Kleur de woestijnen geel. e Vergeet niet de legend n te vullen! 8 In ron stn nog vijf exursies nr elngrijke pltsen in Egypte. Shrijf ze or de juiste eshrijving in de tel hieronder. Kijk or de juiste eshrijving op internet. Zet nu de nmen die je kunt vinden in de tls op de juiste plts in de krt vn ron 9. Vergeet niet de legend n te vullen! d Zet ook een pssende titel oven de krt. Exursies Bezienswrdigheid Ciro Hoofdstd;. 20 miljoen inwoners. Het weer in Egypte 9 Lees de zin: Wt een weer. Het is hier loedheet. Dt komt omdt Egypte een woestijnklimt heeft. Overdg is het heet en s nds koud. Wt is het vershil tussen weer en klimt? Weer is de toestnd op een epld moment. Klimt is een toestnd gemeten over een lnge periode. BRON 2 leren IN Begrippen: woestijnklimt. Heel heet en heel koud Het woestijnklimt komt or in de Shr (Noord-Afrik), Arië en Austrlië. Het ornmste kenmerk is de droogte. In de woestijn regent het ijn nooit. Mr ls het er regent, zijn het enorme stortuien. Door de droogte is de grond onvruhtr. Er groeit weinig. Alleen mr plnten zols tussen. In de uurt vn een ose groeien plmen. Een ose is een wterron in de woestijn. Er zijn er mr weinig vn. Verder estt de grond uit znd en rotsen. Een woestijnklimt heeft een groot tempertuurvershil tussen dg en nht. Overdg is het heel heet, mr s nhts kn de tempertuur tot onder nul dlen. Grfieken mken BRON 3 Het klimt in Egypte. Nijldelt Vruhtr, dihtelkt geied n de monding vn de Nijl. Gizeh (Giz) en Memphis Luxor/Thee Aswndm en Nssermeer Dl der Koningen; grf vn Toetnhmon; egrfplts oude Egyptishe Rijk jr oude pirmides vn Cheops en Chefren en de grote sfinx. Smen een vn de zeven wereldwonderen. Stuwdm en 550 km lng stuwmeer or het irrigeren vn lndouwgrond en elektriiteitsentrle or het opwekken vn energie. 0 In de tel in ron 3 lees je de klimtgegevens or Egypte, gemeten over een jr. Verwerk deze gegevens in de lege klimtgrfiek ernst. Teken de tempertuur met een rode lijn en de neerslg met luwe stven in de grfiek. Het egin is l orgedn. Wrn zie je dt Egypte een woestijnklimt heeft? In de zomer is het heel heet en regent het niet. In de winter wordt het niet eht koud. Bekijk het reisshem (ron ) en de klimtgrfiek (ron 3). In welk jrgetijde is de rondreis door Egypte geplnd? In mrt, dus in het orjr. 6. OUDE BESCHAVINGEN LEVEN VOORT 7

10 Legend onderlijnen in tekst Bluw d Bruin e Groen f Rood g Geel d Wrom is dit een goede periode om nr Egypte te gn? Bedenk twee redenen. In het orjr is het niet zo heet. 2 In het orjr vlt er f en toe een sptje regen, het is de groenste tijd. Hoe wrm is het dn lgens de grfiek in Egypte? 25 grden Celsius. De verwhte tempertuur ij nkomst op mrt is 40 C. Hoe kn het dt dit zo fwijkt vn de klimttel in ron 3? Het klimt is het gemiddelde weer erekend over een lnge periode. Overdg is het ijoreeld wrmer dn s nhts. Het ene jr is het wrmer in mrt dn het ndere jr. In Ciro BRON 4 Brief uit Ciro. Lieve pp en mm, We zijn vndg ngekomen in Ciro. Er is zóveel te zien! Overl wr je kijkt, zie je uitpuilende gmmele utoussen, luid toeterende uto s en ezelskrren. En wt een mensen! Ciro is éht ontzettend groot. Er wonen miljoenen mensen en elke dg komen er 4 miljoen mensen ij om hier te werken! In de std zie je mnnen met tulnden, je ziet moskeeën en Arishe teksten op orden en muren. Op de us onderweg nr het hotel reden we lngs de Nijl, we reden door soeks en nuwe strtjes l theehuizen en geurige kruidenwinkeltjes, kleermkers en mrktjes. Je ziet overl sloppenwijken met smerige strten, mr ook ksten vn huizen in dure wijken. Het ezoek n de zr ws erg leuk. Dr prijzen de kooplieden shreeuwend hun koopwr n, vn goud en zilver tot leer, groente, ke en kruiden. Veel liefs, Crl Leren tk BRON 9 OPDRACHT 4, 6 EN 7 Je moet weten wr Egypte ligt en hoe het lnd eruitziet: de steden, de Nijl, de omliggende wteren en lnden. 2 OPDRACHT 6 EN 7 Je moet een legend ij een krt kunnen mken. 3 OPDRACHT 4 EN 7 Je moet pltsen kunnen opzoeken in de tls en ngeven op een krt. 4 OPDRACHT 4 Je moet op shl kunnen rekenen. 5 BRON 2 OPDRACHT 0 Je moet weten welk klimt Egypte heeft. 6 OPDRACHT 0 Je moet een klimttel kunnen flezen en de gegevens verwerken in een klimtgrfiek. 7 OPDRACHT 2 Je moet weten welke elking in Egypte leeft en wt or een ultuur het lnd heeft. Begrippen elkingsdihtheid Het gemiddeld ntl inwoners per km 2. delt Angeslid lnd tussen de vertkte monding vn een rivier. fro De hoogste estuurder (koning) in Egypte tussen 3000 en 000 v.chr. grfiek Figuur wrmee je de etekenis vn veel ijfers op een eenudige mnier zihtr mkt. klimt Gemiddelde weer vn een groot geied gemeten over dertig jr. legend Lijst met de etekenis vn kleuren en krttekens. pirmide Grfmonument uit het oude Egypte. weer Toestnd vn de luht op een epld moment in een klein geied. woestijnklimt Klimt met zeer weinig neerslg en een groot vershil tussen dg- en nhttempertuur. 2 Uit de rief vn Crl (ron 4) krijg je een goed eeld vn Ciro. Vn de 75 miljoen Egyptenren wonen er ijn 20 miljoen in Ciro. Dit is meer dn minder dn evenveel ls de elking vn Nederlnd. Ciro is een drukke std. Wr lijkt dt uit? Onderstreep de oreelden in de ron met luw. Elke dg komen er 4 miljoen mensen vn het plttelnd om in Ciro te werken, omdt ze rm zijn en werkloos. Ze hopen een ntje te vinden in de std. d De meeste mensen in Ciro zijn niet erg rijk. Wr lijkt dt uit? Onderstreep de oreelden in de ron met ruin. e Welke godsdienst heen de meeste Egyptenren? Islm. Onderstreep de oreelden in de tekst wruit dt lijkt met groen. f Welke tl wordt er gesproken? Arish. Wr lijkt dt uit? Onderstreep de oreelden in de ron met rood. g Onderstreep lles wt verder met de Egyptishe ultuur te mken heeft in de ron met geel. 8. OUDE BESCHAVINGEN LEVEN VOORT 9

11 2 Pirmides en fro s ZONDER MACHINES WERDEN ER IN EGYPTE ENORME BOUWWERKEN GEBOUWD. PIRAMIDES ZIJN VOOR ONS NOG STEEDS VOORBEELDEN VAN EEN PERFECTE VORM EN EISTEN EEN INGEWIKKELDE BOUWTECHNIEK. BRON 5 leren IN Het ouwen vn een pirmide. Cheops BRON 7 Pirmides. Leven n de dood Pirmides zijn een vn de oudste ouwwerken op rde. De enorme ouwwerken werden zonder mhines geouwd. Pirmides komen op meer pltsen op de wereld or, mr de oudste en ekendste stn in Egypte. Dr werden ze vn 2530 v.chr. tot 640 v.chr. geouwd. Het zijn grven or de fro s. De pirmides wren groot en luxe. Egyptenren geloofden in een leven n de dood. Drom moest er goed or de (dode) fro worden gezorgd. De fro werd egrven in de grfkmer. Deze noem je de koningskmer. In deze kmer werden edsel en kostrheden neergezet. Deze kon de fro geruiken in het hiernmls. Om eror te zorgen dt rovers de kostrheden niet konden stelen, ouwden de werklui nepkmers en nepgngen in de pirmide. Dn verdwlden de dieven. Bekijk ron 5. Hoe kregen de Egyptenren de stenen nr oven? Door de stenen over plnken en vi een helling nr oven te slepen. Bij de pirmides in nouw ontstonden grote dorpen. Wie woonden dr? De werklieden die de pirmide ouwden. De pirmides liggen diht ij de Nijl. Voor de Egyptenren ws de Nijl heilig. Noem nog een reden. Vi het wter konden de stenen gemkkelijker worden ngeerd dn over het lnd. BRON 6 Een pirmideomplex. pirmide grftomen vn mtenren vn de fro 20. OUDE BESCHAVINGEN LEVEN VOORT top vn goud pirmides or de drie ehtgenotes vn de fro weg nr de Nijl tempel 2 Zet de lgende woorden op de juiste plts in de tekening vn ron 6: grftomen vn mtenren vn de fro pirmides or de drie ehtgenotes vn de fro weg nr de Nijl tempel pirmide top vn goud. BRON 8 leren IN De twee grootste pirmides. De pirmides vn Cheops en vn Chefren Gizeh ligt ten westen vn Ciro. De moderne nm is Giz. Dr stn de twee grootste pirmides vn Egypte. Het zijn de pirmides vn Cheops (linkerfoto) en Chefren (rehterfoto). Er stt ook een sfinx die ze moest ewken. De sfinx heeft het lihm vn een leeuw en het hoofd vn een fro. Het lihm vn de sfinx estt uit één gigntishe rotslok. Vn de Egyptishe fro Cheops is mr weinig ekend. Cheops is ook niet zijn werkelijke nm. In het Egyptish heette hij Choefoe. Cheops regeerde vn 2589 tot 2566 v.chr. over Egypte. Hij deed dt vnuit de std Memphis. Hij is orl ekend omdt hij een enorme pirmide ij Gizeh liet ouwen. In die pirmide is hij n zijn dood egrven. Cheops ging ijn elke dg kijken nr de ouw vn zijn pirmide. Voordt gestorven fro s werden egrven, werden ze eerst gemummifieerd. Zo leven hun lihmen ls mummies ewrd. Dt mummifieren ws een heel ritueel dt werd uitgeerd door priesters. Het grf vn Cheops is in de middeleeuwen leeggeroofd onder leiding vn de Arishe klief Adullh el Mmun. Eeuwen lter shreef een Arishe shrijver drover: Toen de reiders in de grfkmer innendrongen en de kist openden, ontdekten ze innenin het lihm vn een mens. Hij droeg een gouden pntser dt met llerlei edelstenen ws versierd. 3 Bekijk en lees ron 8. N duizenden jren is nog steeds niet veel ekend over fro Cheops. Hoe zou dt komen denk je? Dt komt omdt hij zo lng geleden leefde. Er is weinig ewrd geleven uit die tijd. Toh kun je een ntl zken over de tijd vn de fro s wel zeker weten. Hoe weet je dt? Door de orwerpen die genden zijn. 2

12 2 Wt weet je over het egrven vn Cheops? Hij is egrven in een pirmide. 4 Lees ron 9 en vul ron 20 in. Zet een korte omshrijving hter elk pltje. Geruik de tekst Hij lg in een kist en ws versierd met llerlei sierden uit ron 9. BRON 9 leren IN Mummifieren: een heilig ritueel. Begrven vn fro s Mummifieren vn fro s ws iets heiligs dt werd uitgeerd door priesters. Het lijk vn de fro wordt gewssen met wter uit de Nijl en wordt ingewreven met geurige plmwijn. De ingewnden en de hersenen worden uit het lijk gehld, nders gt het lijk rotten. Het lihm wordt edekt met een mengsel vn zout en sod. Hierdoor wordt het ht uit het lihm gehld. N veertig dgen wordt het lihm weer gewssen. Het lihm wordt in windsels gewikkeld. De priester spreekt een zegen uit. Het lihm wordt met een doek edekt en is klr om in de kist te worden gelegd. Op het lihm wordt een kleed gelegd met de eeltenis vn de god Osiris. Toetnhmon BRON 2 leren IN In het Dl der Koningen. Toetnhmon Dl der Koningen Grf vn Toetnhmon Thee Tempel vn Seti Deir el-medin BRON 20 leren IN Mummifieren. wssen met wter uit de Nijl en plmwijn d lihm in windsels wikkelen Dl der Koninginnen Rmesseum Nijl Tempels vn Krnk 0 3 km Plttegrond vn het Dl der Koningen Luxor Tempels vn Luxor Toetnhmon ws een fro die kort leefde. Hij werd 9 jr oud. Hij regeerde vn 336 tot ingewnden uit lijk e edekt met doek 327 v.chr. Dus mr negen jr. Hij ws ps elf toen hij vnuit Thee over Egypte regeerde. Wrshijnlijk heeft hij zelf nuwelijks estuurd, mr nmen zijn hoogste mtenren de eslissingen. Hij ws niet zo elngrijk. Toh is hij wel een vn de ekendste fro s. Gek genoeg heeft hij dt juist te dnken n zijn onelngrijkheid en zijn vroege dood. Drdoor kreeg hij mr een klein grf, dt door grfrovers vergeten is. Grotere grven in de uurt zijn lleml leeggeroofd. Dt er veel koningsgrven wren, lijkt wel uit de nm vn het dl: Dl der Koningen. Meer dn vierhonderd jr werden op die plts de fro s egrven. Niet in pirmides mr in enorme grfkmers, uitgehkt in de rotsen. Thee ws rond 00 v.chr. de hoofdstd vn het Egyptishe Rijk. Tegenwoordig heet het Luxor. lihm met zout en sod edekken f kleed met god Osiris 5 Zoek op internet of ekijk ron 9. Zoek Luxor en Thee op. Zet ze in de krt vn ron 2. Lees ron 2. Wrom werden de grven vn de fro s vk leeggeroofd? Omdt dr veel goud, juwelen en ndere kostrheden in lgen. Hoe komt het dt Toetnhmons grf niet ws leeggeroofd? Omdt de fro een klein grf kreeg, dt door de rovers over het hoofd is gezien. d Wt is het vershil tussen het grf vn Toetnhmon en dt vn Cheops? Toetnhmon werd in een rotsgrf egrven en Cheops in een pirmide. 22. OUDE BESCHAVINGEN LEVEN VOORT 23

13 HOOFDSTUK 2 BRON 22 Het grf vn Toetnhmon. De shtten vn Toetnhmon 3 De Nijl EGYPTE NOEM JE HET GESCHENK VAN DE NIJL. DOOR DE AANWEZIGHEID VAN DE NIJL KON EGYPTE ZICH ZO GOED ONTWIKKELEN. EN NOG STEEDS IS DE NIJL ERG BELANGRIJK. HOE KAN EEN RIVIER ZO N GROTE ROL SPELEN IN DE ONTWIKKELING VAN EEN BESCHAVING? Het stroomgeied vn de Nijl Steen uit het grf vn Toetnhmon Srofg Toetnhmon Msker Toetnhmon Het grf vn Toetnhmon is in 922 ontdekt door de Engelse rheoloog Howrd Crter. Hij nd er meer dn 3000 orwerpen. De orwerpen liggen niet meer in het grf, mr liggen ijn lleml in het museum in Ciro. Op de eerste foto is de grfkmer vn Toetnhmon te zien. Een ndere nm is: het huis vn goud. In de grfkmer stond een stenen doodskist met dromheen gouden, houten doodskisten. De stenen doodskist noem je srofg. De houten uitenkisten wren verguld met een lgje goud. In de stenen kist ligt de mummie vn Toetnhmon. Hij droeg een shitterend gouden msker. Op de ltste foto zie je een steen die in het grf is genden. Hierop is legernerder Hremh fgeeeld. Je ziet dt Hremh gouden kettingen omgehngen krijgt. Dit ws een geshenk vn Toetnhmon. BRON 23 De elngrijkste wterronnen vn Egypte. De Nijl De Nijl is de lngste rivier ter wereld. Hij ontspringt in de ergen vn Oost-Afrik. Vi Ugnd en Sudn stroomt de rivier nr Egypte. Dit eerste deel vn de Nijl wordt Witte Nijl genoemd. Bij Khrtoum komt de Bluwe Nijl erij. Nu heet de rivier gewoon de Nijl. Hij stroomt 2700 kilometer door de woestijn ordt hij uitkomt in het Nssermeer. Dit stuwmeer is ontstn door de nleg vn de Aswndm. Vi de Nijldelt stroomt het Nijlwter uiteindelijk, n 6695 kilometer fgelegd te heen, in de Middellndse Zee. BRON 24 leren IN Het stroomgeied vn de Nijl. 6 Lees ron 22. Wrom is de ndst vn het grf vn Toetnhmon zo elngrijk? In het grf zijn llerlei orwerpen genden. Bovendien wren de muren eshilderd. Drdoor weten we meer over het oude Egypte. E G YPTE epk 7 Cleoptr kwm je l in de Oriënttie tegen. Mr wt weet je vn hr f? Mk de internetopdrht Wie ws Cleoptr? 8 Over Cheops en Toetnhmon en je in deze tk l wt te weten gekomen. Mr er vlt meer over hen te ontdekken. Mk de internetopdrht Cheops en Toetnhmon. SUDAN Khrtoum Leren tk 2 B uw l e N ij i l Wi tte BRON 5 Je moet weten hoe pirmides werden geouwd. 2 BRON 8 Je moet weten wie Cheops ws. 3 BRON 9 EN 20 Je moet weten hoe dode fro s werden gemummifieerd. 4 BRON 2 OPDRACHT 6 Je moet weten wie Toetnhmon ws en wrom de ndst vn zijn grf zo elngrijk ws. N i i l j UGANDA Begrippen mummies Overlijfselen vn een dode. Doordt het lihm op een speile mnier is ehndeld, vergt het niet. 24. OUDE BESCHAVINGEN LEVEN VOORT 25

14 BRON BRON 3 25 leren IN 26 Extr informtie over de foto. Deze foto is De huizen zijn genomen enkele gemkt vn kilometers ten pltselijke noorden vn het delfstoffen, Nssermeer. zols grniet, klksteen en klei. Alleen een smlle strook grond lngs de Nijl is vruhtr. In de moskee is het vk lekker koel, deze is wit geshilderd. Er vlt hier zeer weinig tot geen neerslg. De tempertuur kn hier overdg oplopen tot oven de 40 C. De meeste mensen in de omgeving zijn oer. Eigen ntwoord. Het is hier niet mogelijk n lndouw te doen zonder irrigtie. De felu, een trditioneel zeilship. Boeren legden dijkjes n om het Nijlwter ij een lge wterstnd vst te houden. In ron 23 zijn nmen onderstreept. Shrijf die nmen in de krt vn ron 24. Geruik drij je tls. Kleur de Nijl en de Middellndse Zee luw. 2 In ron 25 zie je een foto vn een stuk lnd lngs de Nijl. Omshrijf wt je op de foto ziet. Let op de plts vn de huizen. Je ziet dt het in de uurt vn de Nijl groen is, mr dt iets verderop de woestijn egint. De huizen stn net uiten het groene geied. Bedenk een pssend ijshrift or de foto. Eigen ntwoord. Bijoreeld: de Nijl zorgt or een groen lndshp, mr iets verder is de woestijn. Vrgen stellen ij foto s 3 Mk een groepje vn vier. Jullie willen meer weten over de foto. Bijoreeld wr de foto is gemkt. Dn he je meer informtie nodig. Bedenk smen vijf vrgen ij de foto. Bij elke vrg stt het eerste woord er l. Wt Eigen ntwoord. Bijoreeld: Wt zie je? 2 Wr Eigen ntwoord. Bijoreeld: Wr is de foto genomen? 3 Wie Eigen ntwoord. Wie wonen er? 4 Wnneer Eigen ntwoord. Wnneer in het jr is de foto genomen? 5 Wrom Eigen ntwoord. Wrom is de moskee wit? 4 In ron 26 zie je tien ijshriften die pssen ij de foto in ron 25. Kies drie ijshriften wrvn jullie vinden dt die ij elkr pssen. Bedenk hoe je met jullie drie ijshriften het ijshrift ij ron 25 zo goed mogelijk kunt vereteren. Shrijf jullie ijshrift hier op. Je mg de tls ls hulpmiddel geruiken. Eigen ntwoord. Mk nu met je groepje met de extr informtie het definitieve ijshrift. Shrijf het ijshrift oven de foto vn ron 25. Het ontstn vn de lndouw BRON 27 leren IN De tijd vn jgers en oeren (0 000 v.chr n.chr.): overgng nr de lndouw. De lndouw In het Midden-Oosten werd het klimt rond 9000 v.chr. zo gunstig dt groepjes jgers dr minder hoefden rond te trekken. Ieder jr overstroomden de rivieren en de jgers plntten grn in het vruhtre sli dt ws htergeleven. Het lukte ze om vn de oogst in leven te lijven. Lngzmerhnd werden het kkerouwers. Ze legden een orrd grn n om te zien en vn te leven. Op de hoger gelegen stukken lnd ws het droger. Dr gingen jgers wonen die wilde shpen en geiten vingen en ze proeerden te fokken. Zij kregen lngzmerhnd ehte kudden en konden zo regelmtig vlees eten. Dit noem je veeteelt. Met het ontstn vn kkerouw en veeteelt kwm er een nieuw middel vn estn: de lndouw. Het leven vn de jger/verzmelr vernderde heel lngzm in het leven vn een oer. Mensen konden nu op één plek lijven wonen. De groepen werden groter dn in de tijd dt ze rondtrokken. In Egypte kwmen rond 6000 v.chr. de eerste oeren wonen. 26. OUDE BESCHAVINGEN LEVEN VOORT 27

15 BRON 3 3 leren IN 5 Als jij in de tijd vn de jgers en verzmelrs zou leven, zou je dn liever oer of jger/ Zo geruikten de Egyptenren het wter vn de Nijl. verzmelr zijn? Eigen ntwoord. A overstromingstijd Noem twee ordelen vn het oer zijn. Je kunt een orrd eten nleggen. Je kunt op één plek lijven wonen. Mensen leefden in grotere groepen. Kun je ook een ndeel edenken? Minder ontt met ndere groepen, B zitijd minder ntuurlijk. Irrigtielndouw BRON 28 leren IN De vruhtre Nijl. An de oevers vn de Nijl Er wordt vk gezegd dt Egypte het geshenk is vn de Nijl. Mr wt wordt dr eigenlijk mee edoeld? Dit wordt duidelijk ls je kijkt nr de geshiedenis. Meer dn 4000 jr geleden leefden de oude Egyptenren l n de oevers vn de Nijl. Logish, wnt de rest vn het lnd is woestijn. Elke zomer overstroomde de rivier het lnd rondom de Nijl. Als het wter gezkt ws, leef er een vruhtr lgje zwrte sli hter. De oeren legden dr hun kkers n en verouwden er grn, groenten en fruit. Al snel kwmen ze erhter dt ze het wter est een hndje konden helpen. BRON 29 leren IN Begrippen: irrigtielndouw. Met hulp vn de shdoef De oeren ouwden dijkjes wrmee ze het Nijlwter konden vsthouden. Tussen hun kkers groeven ze slootjes, zodt ook de kkers die dihterij verder vn de rivier lgen, konden worden evloeid. Met de shdoef of shepemmer shepten ze het Nijlwter op de kkers. Door deze irrigtielndouw stegen dlden de lndouwoprengsten enorm! BRON 30 De Nijl tijdens en n de overstroming: drie seizoenen. overstromingstijd zitijd groei- en oogsttijd C oogsttijd stnd wter kkers kkers dijkje oerderijen shdoef 6 Lees ron 28, ekijk ron 30 en 3. Vul nu ron 29 in. 7 Bekijk ron 30. De oude Egyptenren kenden drie seizoenen. Shrijf de juiste nmen oven de tekeningen in de ron. Kies uit: groei- en oogsttijd overstromingstijd zitijd. Shrijf onder de pltjes de juiste werkzmheden: zien oogsten ploegen irrigeren met de shdoef slootjes onderhouden dijkjes onderhouden or de fro werken. 8 In ron 3 zie je drie dwrsdoorsneden vn de Nijl. Mk de ron verder f. Geruik de legend. Let goed op in welk pltje je iets tekent. Let op het seizoen! Kleur ij ieder seizoen in luw hoe hoog de Nijl stond. Kleur ook de slootjes luw. Kleur de kkers groen. d Teken de shdoef op de juiste plts lngs de Nijl. e Teken de oerderijen op de juiste plts in de tekening. Het ontstn vn een estuur BRON 32 leren IN Gestrutureerde smenleving. Ontstn vn estuur or de fro werken ploegen, zien, dijkjes onderhouden oogsten, slootjes onderhouden, irrigeren met de shdoef De irrigtielndouw ws erg ingewikkeld. Dt ging niet zomr vnzelf goed. Er ws een estuur nodig om lles goed te regelen. Bij irrigtielndouw moeten oeren smenwerken. Als een oer zijn slootjes niet shoonmkt of de dijkjes niet onderhoudt, krijgen ndere oeren geen wter en dlt de oprengst. Het is drom nodig dt er toeziht is op de oeren. Bestuurders mken regels en ontroleren of mensen zih drn houden. In Egypte ws de fro de hoogste estuurder. Hij hield toeziht op de irrigtie, ws legernerder en hoogste rehter. Hij hd mensen in dienst die hem hielpen: mtenren. 9 Zet de lgende woorden op de goede plts in ron 32: toeziht fro dijkjes ontroleren smenwerken regels slootjes mtenren wter oprengst. 28. OUDE BESCHAVINGEN LEVEN VOORT 29

16 3 Oorzk en gelg Lees ron 32 en ekijk ron 33 t/m Wt zijn de gelgen vn irrigtielndouw or de oeren? Vul de tel verder in. Geruik de lgende vier zinnen. Boeren hielden een deel vn hun oogst over. 2 Er kwmen vershillende eroepen. 3 Niet iedereen hoefde meer oer te zijn: sommige mensen gingen zih speiliseren. 4 De irrigtielndouw zorgde or een hoge oprengst. Oorzk Gelg De irrigtielndouw zorgde or een hoge oprengst. Boeren hielden een deel vn hun oogst over. Niet iedereen hoefde meer oer te zijn: sommige mensen gingen zih speiliseren. BRON 33 Boeren hielden een deel vn hun oogst over. Niet iedereen hoefde meer oer te zijn: sommige mensen gingen zih speiliseren. Er kwmen vershillende eroepen. BRON 34 Zet het juiste eroep or de werkzmheden. Kies uit: oeren hndwerkslieden priesters mtenren vklieden en ouwmeesters fro. Je ziet drie eroepen fgeeeld in ronnen 33 tot en met 35. Shrijf de nummers op de goede plts or de eroepen. Bron Beroep Werkzmheden 35 priesters Offers rengen n de goden, rd geven, klender ijhouden. 34 hndwerkslieden Timmeren, steenhouwen, hout ewerken. 34 oeren Zorgen or een zo hoog mogelijke lndouwoprengst, slootjes grven, dijkjes ouwen en onderhouden. 35 fro Offers rengen n de goden, rd geven, klender ijhouden. 34 vklieden en ouwmeesters 33 mtenren Shrijven, regels ontroleren, de fro helpen ij het estuur. Pleizen, tempels, grven en orrdshuren ouwen. 2 Niet lle eroepen werden even elngrijk genden. Zet de zes eroepen uit vrg 3 in lgorde vn elngrijkheid in de pirmide vn ron 36. Zet het elngrijkste eroep ovenn en werk zo nr eneden. BRON 36 leren IN De soile lgen in het oude Egypte. fro priesters BRON 35 mtenren vklieden en ouwmeesters hndwerkslieden oeren 3 De vershillende groepen worden soile lgen genoemd. Welke groep zl het grootst zijn geweest? Boeren. Wrom denk je dt? Omdt lles egon met de lndouw rond de Nijl. Hoe zie je dt terug in de pirmide? De onderste lg vn de pirmide is het grootst. Dr stn de oeren. 30. OUDE BESCHAVINGEN LEVEN VOORT 3

17 3 De Aswndm BRON 37 leren IN De Aswndm: levernier vn wter. De Aswndm zorgt or ldoende (irrigtie)wter en levert elektriiteit or huishoudens en industrieën. In 899 werd met de ouw egonnen en het duurde drie jr ordt hij klr ws. De dm is meter hoog en 000 meter lng. Erhter ligt het gigntishe stuwmeer, het Nssermeer. Je weet je niet wt je ziet! Het Nssermeer is 550 kilometer lng en is ontstn door de nleg vn de Aswndm. Jrlijks verdmpt 20% vn het wter uit het Nssermeer. Drdoor verzilt de lndouwgrond en wordt de grond lngzm onruikr. 4 Streep de foute woorden door. De Aswndm is or veel Egyptenren een ordeel. De dm zorgt eror dt er het hele jr door in de Nijl wter is. Er kn ltijd niet ltijd worden gevren. Dt is goed sleht or de hndel. Er is soms ltijd ldoende wter om energie op te wekken. Dt is sleht goed or de industrie. Mr er zijn ook ndelen n de dm. Het wter verzilt. Dt etekent dt het grondwter zout zoet wordt. Dt is goed sleht or de lndouw. 5 Bekijk de krt vn ron 9 (ldzijde 5). epk Teken de Aswndm op de juiste plts in het krtje. Kleur het Nssermeer luw. Vergeet de legend niet. Zet ook de fmetingen in de legend. 6 Hoe vershilde de mnier vn leven vn jgers en verzmelrs met dt vn de eerste oeren? Bekijk het filmpje Jgers en oeren en mk onderstnde opdrht. In de film worden llerlei vernderingen in de leefwijze zihtr. Shrijf de vershillen in onderstnde tel. Onderwerp Jgers en verzmelrs Boeren wonen edsel kleine groep, tenten, geen vste plts zoeken. onzeker, wisselend grotere dorpen, vste woonplts, etere huizen/eshutting zelf verouwen, zekerheid, meer edsel Onderwerp Jgers en verzmelrs Boeren eigen ntwoord ijv. veiligheid kwetsr door kleine groep, mr moiel veiliger wonen, eter verdedigr mr niet verpltsr over het lgemeen kun je zeggen dt het leven eter werd. Zijn er ook zken in de ontwikkeling vn de smenleving die jij geen veretering vindt? Eigen ntwoord, ijoreeld verlies n vrijheid, ltijd op dezelfde plek wonen, sier estn. 7 In Egypte woonden niet lleen mr oeren. Ook wren er mensen die in de std woonden. Hoe ontstonden deze steden en hoe zg het leven eruit? Mk de omputeropdrht Het leven in de eerste steden. Leren tk 3 BRON 24 EN 25 Je moet weten wt het stroomgeied vn de Nijl is. 2 OPDRACHT 2 Je moet ijshriften ij foto s kunnen mken. 3 BRON 27 Je moet weten hoe lndouw is ontstn. 4 BRON 28 Je moet weten wrom Egypte een geshenk vn de Nijl is. 5 BRON 29, 3 EN 32 Je moet weten hoe de irrigtielndouw de smenleving vernderde. 6 OPDRACHT 9 EN 0 Je moet kunnen uitleggen hoe er door irrigtielndouw eroepen ontstonden. 7 BRON 36 Je moet de soile lgen in het oude Egypte kennen. 8 BRON 37 Je moet weten wrom de Aswndm elngrijk is in modern Egypte. Begrippen mtenr eroep estuur irrigtielndouw lndouw soile lgen verzilting Iemnd die in dienst is vn het estuur vn een lnd of streek. Een vk wrin iemnd zih heeft gespeiliseerd, ijoreeld timmermn of smid. Een groep mensen die regels mkt en ook ontroleert of men zih n de regels houdt. Lndouw wrij je met knlen en dijken wter nr de kkers rengt. Middel vn estn wrij je leeft vn de gewssen die je op kkers verouwt en vn dieren die je houdt en fokt. Vnf 8000 v.chr. gingen mensen n lndouw doen. Groepen mensen die vn elkr vershillen in rijkdom, mht en nzien. Toenme vn het zoutgehlte in de odem, het grondwter of het oppervlktewter. werken hndwerk, lihmskrht met weinig hulpmiddelen lndouwwerktuigen, vee ingeshkeld ij werk op lnd 32. OUDE BESCHAVINGEN LEVEN VOORT 33

18 4 Proef op de som DEZE PROEF OP DE SOM GAAT OVER DE TAKEN, 2 EN 3. DE PROEF OP DE SOM GAAT OVER DE TAKEN, 2 EN 3. Oorzk en gelg Vul de tel in. Zet het juiste gelg áhter de oorzk. Of zet de juiste oorzk vóór het gelg. Kies uit: Oorzken: Elke zomer overstroomde de rivier het lnd rondom de Nijl Egypte heeft een woestijnklimt De oprengsten vn irrigtielndouw wren hoog Mensen gingen zih speiliseren Gelgen: Er ontstond een estuur Er is wter Het lndouwgeied werd groter en de oprengsten hoger Oorzk Gelg Egypte heeft een woestijnklimt. De Nijl stroomt dwrs door de woestijn. Elke zomer overstroomde de rivier het lnd rondom de Nijl. Door irrigtie konden ook kkers verder vn de rivier worden evloeid. Door de irrigtielndouw wren veel fsprken tussen oeren nodig. De oprengsten vn irrigtielndouw wren hoog. Mensen gingen zih speiliseren. Er groeien weinig plnten en omen. Er is wter. Voor- en ndelen vn de Aswndm BRON 38 Voor- en tegenstnders vn de Aswndm. Boeren vestigden zih op de vruhtre grond n de oevers vn de Nijl. Lndouwgeied werd groter en de oprengsten hoger. Er ontstond een estuur. Niet iedereen hoefde meer oer te zijn. Er ontstonden vershillende eroepen. A Shipper We zijn erg lij met de ouw vn de dm. De Nijl is nu het hele jr even hoog. Dus kunnen we het hele jr door vren. Dt levert ons veel meer geld op dn vroeger. B Inwoner vn Luxor, stroomopwrts Sinds de ouw vn de stuwdm is er gelukkig weer genoeg drinkwter eshikr. Voor die tijd ws er lng niet ltijd genoeg stromend wter or lle Egyptenren. C Grootgrondezitter lngs de Nijl De oprengst vn mijn lndouwgrond is enorm gestegen. Door de nleg vn de Aswndm en het ontstn vn het stuwmeer is er nu meer dn ldoende irrigtiewter or l mijn lnd! D Direteur friek lngs de Nijl De stuwdm levert elektriiteit. Hierdoor heen wij geen stroomstoringen meer en kunnen we meer produeren. E Kleine oer lngs de Nijl Toen de Nijl nog overstroomde, leverde de rivier grtis mest. Nu moet ik kunstmest geruiken om mijn lnd vruhtr te mken. En dt is zo duur, dt ik het niet kn etlen. Ik moet nu werk in de std gn zoeken om mijn hoofd oven wter te houden. F Milieutivist Ik vind het zorgelijk dt jrlijks meer dn 20% vn het wter uit het Nssermeer verdmpt. Lngzmerhnd verzilt de lndouwgrond en wordt hij onruikr. Over een ntl jren kun je wel spreken vn een milieurmp! G Direteur steenfriek Sinds er geen sli meer wordt neergelegd, is de produtie vn ksteen snel hteruit gegn. Ik en ng dt ik innenkort mijn deuren kn sluiten. H Ex-inwoner geied Ik woonde vroeger op de plts wr nu het Nssermeer is gekomen. In 962 en ik gedwongen te verhuizen. I Winkelier in Aswn Af en toe mk ik me ernstige zorgen. Ik moet er niet n denken dt de Aswndm doorreekt. Dn overstroomt dit geied in sneltreinvrt, mensen verdrinken en lles wordt weggespoeld. 2 In ron 38 stn uitsprken vn vershillende mensen over de Aswndm. Ze zijn vóór of tégen de Aswndm. Lees ron 38. Wie is er heel erg or de Aswndm? Kies er één. A: de shipper, B: inwoner vn Luxor, C: grootgrondezitter, D: direteur lngs de Nijl Wrom is hij or de Aswndm? Hij kn meer geld verdienen. Wie is het meest tegen? F: de milieutivist. d Wrom? De dm is sleht or het milieu. 3 Op de horizontle lijn in het ssenstelsel (ldzijde 36) geef je n of iemnd or of tegen de dm is. Lees ron 38 nog een keer. Werk smen met je klsgenoot. Zet de letters vn de vershillende personen op de lijnen vn het ssenstelsel. Er is er één orgedn. Rehts op de lijn stt 0% vóór de ouw. Wt hd dr ook kunnen stn? 00% vóór de estnde situtie. Op de vertile lijn geef je n wrom die persoon or of tegen de dm is. Als hij er rijker vn wordt, soort hij eonomish hoog. Dn zet je die persoon ovenn. Zijn er geen finniële redenen? Zet hem dn ondern. Zet de letters vn de vershillende personen lngs de vertile lijn. d Trek nu rehte lijnen vnuit de punten op de ssen wr je de letters het gezet. Op de kruising zet je de letter. e De shipper (A) stt in vk. Wt etekent dt? Hij is or de ouw en soort eonomish hoog. f Hoeveel mensen stn er ij jullie in vk? Eigen ntwoord. g Hoeveel mensen stn er in vk 2? Wt etekent dt? Kun je dt verklren? Hier stn wrshijnlijk weinig mensen, lleen G: een eonomishe reden om tegen de dm te zijn. 34. OUDE BESCHAVINGEN LEVEN VOORT 35

19 HOOFDSTUK 4 h Hoeveel mensen stn er in vk 3? Wt etekent dt? Kun je dt verklren? Hier stn 2 DE GRIEKEN er ongeveer evenveel ls in vk : or het milieu en tegen de dm i In vk 4 stn wrshijnlijk weinig mensen. Misshien zelfs niemnd! Hoe kn dt? Voor de ouw en or het milieu. A G C C 00% eonomie (etere levensomstndigheden) A G 2 5 Het lndshp vn Griekenlnd LEKKER ZONNETJE, LEUKE BAAIEN, BLAUWE ZEE. WAAR DENK JIJ NOG MEER AAN ALS JE AAN GRIEKENLAND DENKT? Op de krt BRON 39 leren IN Griekenlnd en de Griekse eilnden. uitering D D ALBANIË MACEDONIË BULGARIJE ITALIË 00% or de ouw A A C B B D B I E E G E F H I I 0% or de ouw Ionishe Zee Olympus GRIEKENLAND Egeïshe Zee TURKIJE 3 4 F F H Peloponnesos Athene 0% eonomie Middellndse Zee Rhodos epk dviestoets 4 Mk de dviestoets vn hoofdstuk. lglnd tot 200 m heuvellnd m middelgeergte m hooggeergte vnf 500 m std Kret BRON 40 Het Griekse lndshp. Bergen en zeeën Griekenlnd heeft een ijzonder lndshp dt het est te zien is vnuit het vliegtuig. Het eerste dt opvlt, is dt het zo erghtig is. Mr liefst 70% vn het lnd estt uit ergen. Het hoogste punt vn het lnd is de erg Olympus. Eigenlijk is lleen het kustgeied lglnd. Griekenlnd grenst n de Egeïshe Zee, de Middellndse Zee en de Ionishe Zee. In die zeeën liggen zo n 700 eilnden en shiereilnden die ook ij Griekenlnd horen. De grootste drvn zijn Kret, Rhodos en de Peloponnesos. De std Athene is l vnf de oudheid de hoofdstd vn Griekenlnd. 36. OUDE BESCHAVINGEN LEVEN VOORT 37