Staat van de Ether. Update 2009

Transcriptie

1 Staat van de Ether Update 2009

2

3 Staat van de Ether 2009 Inhoudsopgave 1. Inleiding 5 2. Meerjaren monitoringprogramma Herziening Meerjaren Monitoringprogramma Themalijnen Mobiele netwerken Overige netwerken Media Vergunningvrij Publieke ruimte Apparatuur Spectrum research Simulatie en modelvorming Mobiele Netwerken Uitrol DCS Uitrol UMTS Beleid GSM / DCS GSM-repeaters Verdeling 2,6 GHz i-burst WiMax Breedbandinfrastructuur Draadloze trunking netwerken Satellietverbindingen en ruimtevaart Klassieke landmobiele toepassingen Media Korte golf omroep Helikoptermetingen in de FM-omroepband Illegaal gebruik in de FM-omroepband Intrekking kavels A7 en A Digitale aardse audio-omroep (TDAB) Gedeeld gebruik TDAB met medische telemetrie Digitale aardse televisieomroep (DVBT) Digitaal dividend Apparatuur Korte golf achtergrondruis Veldsterktemetingen EMV SAR Metingen Plasmabeeldschermen Mini FM-zenders Jammers Kwetsbaarheid van GNSS-ontvangers Kerncijfers Bestemmingen Prestatie-indicatoren Toewijzingen Kerncijfers beroepsvaart Kerncijfers zendamateurs Examens Controle ingetrokken en verlopen vergunningen Kerncijfers mobiele netwerken Lifecycle-analyse vergunningen Lifecycle landmobiele toepassingen Ontwikkeling antenneinstallaties GSM en UMTS Klachten GSM DCS Juridische procedures Conclusie Positieve resultaten in Aandachtspunten in Afwijkingen in Bijlage 89 Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Vergunningvrije domein Radiozendamateurs Maritiem DECT-guardband Draadloze audioverbindingen RFID PMR WiFi Publieke Ruimte Behoefte-onderbouwingsplannen (BOP) Oefening Defensie in de Marnewaard Diensten Openbare Orde en Veiligheid (OOV) Evenementen Luchtvaartnavigatie en -communicatie DGPS Experimenten 58

4

5 1 Inleiding

6 6 Wat is Staat van de Ether? De Staat van de Ether is de jaarlijks terugkerende blik op het gebruik van frequentieruimte in Nederland. De wereld van de draadloze communicatie is continu aan verandering onderhevig. Slimmere technieken volgen elkaar razendsnel op en de consument verlangt dat deze snel omgezet worden in nieuwe diensten van operators en toepassingen voor eigen gebruik. Tegelijkertijd blijven toepassingen die zich reeds jarenlang hebben bewezen nog steeds in gebruik. Het combineren van bestaande en nieuwe technieken voor communicatie dwingt de overheid om mogelijkheden en voorwaarden te scheppen voor het samenleven van verschillende technologieën. Ook de roep om meer ruimte voor vergunningvrij gebruik leidt ertoe dat we moeten nadenken over de condities waaronder optimaal gebruik kan worden gemaakt van diensten en toepassingen, zonder dat die elkaar storen. Het belangrijkste doel van de Staat van de Ether is het leveren van feitelijk materiaal over het frequentiespectrum, vanuit het perspectief van de uitvoering en het toezicht. Daartoe biedt de rapportage jaarlijks een inzicht in de belangrijkste trends, highlights en kerncijfers in het werkveld van Agentschap Telecom. Deze informatie kan dienen voor bijsturing in de uitvoering, prioritering van toezichtsactiviteiten en input voor de beleidsontwikkeling. In het huidige frequentiebeleid is een flexibeler kader voor het bestemmen, verdelen en gebruiken van frequenties opgenomen. Dit heeft consequenties voor de uitvoering en voor het toezicht op het gebruik van frequentieruimte. Het aantal vergunningen voor gebruik van frequentieruimte wordt kleiner, maar de uitvoering wordt complexer. Dit leidt tot meer maatwerk en vraagt meer aandacht voor het bepalen van voor gebruikers toelaatbare storingsniveaus. Verder wordt op basis van risicoanalyses gericht toezicht gehouden op het gebruik en op de gebruikers van het spectrum. Enerzijds om te bepalen of gebruikers zich aan de spelregels houden en anderzijds om tijdig schaarstedruk te signaleren. Met de Staat van de Ether rapporteert Agentschap Telecom jaarlijks over de effecten van het frequentiebeleid. Nieuwe analyses over 2009 De hiervoor geschetste ontwikkelingen vragen een nieuwe manier van kijken naar het spectrum. Waar vroeger voor iedere toepassing een deel van het spectrum werd gereserveerd, bestaan nu in een groot deel van het spectrum meerdere toepassingen naast elkaar. Voor vergunningvrij gebruik geldt dat het agentschap minder inzicht heeft in de omvang van het gebruik en de inzet van specifieke frequenties. Deze informatie is voor vrijgesteld gebruik niet meer uit het vergunningenbestand te halen. Bovendien is een tendens waarneembaar van meer opstelpunten met lagere vermogens, onder andere door de toename van vergunningvrij gebruik. Dit betekent dat netwerken uit steeds kleinere cellen bestaan. In dat licht is een grofmazig monitoringnetwerk niet meer afdoende om frequentiegebruik en storingen op lokaal niveau te onderzoeken. Daarom heeft het agentschap in 2009 voor het eerst gebruik gemaakt van nieuwe meetapparatuur. Deze apparatuur is in staat om in slechts enkele seconden het spectrum in kaart te brengen van 10 MHz tot 6 GHz. Met dit instrumentarium kan op lokaal niveau een zeer nauwkeurig beeld van het gebruik van radiofrequenties worden gemaakt. In 2009 was deze apparatuur alleen nog in een mobiele variant beschikbaar; nog in 2010 zullen ook de twaalf ontvangers van het landelijk dekkende Vaste Meetnet (VMN) van Agentschap Telecom worden vervangen door deze nieuwe apparatuur. De eerste resultaten van metingen die met deze nieuwe apparatuur zijn uitgevoerd komen in deze editie aan de orde. Highlights van 2009 Een belangrijke constatering is de druk op het spectrum tijdens evenementen, zoals de Tour de France, de TT in Assen, etcetera. Deze evenementen worden steeds groter en zijn vaak internationaal georiënteerd. Er is veel draadloos gebruik van communicatiemiddelen nodig op een relatief klein oppervlak. De complexiteit van het frequentiebeheer blijkt uit de grote verscheidenheid aan toepassingen, maar ook uit de verschillende belangen van de bij het evenement betrokken partijen. Vanuit het oogpunt van telekwetsbaarheid is het van groot belang creatieve oplossingen te zoeken voor het wegnemen van de gesignaleerde knelpunten. Verder is het belang aangetoond van samenwerking met Europese collega-toezichthouders. De onderzoeken naar RFID en mini FM-zenders zijn waardevol en geven een breder inzicht dan onderzoek alleen in eigen huis. Dergelijke analyses kunnen veel gewicht in de schaal leggen in het proces van internationale harmonisatie en standaardisatie, zodat storingsproblemen voorkomen kunnen worden. In deze editie over 2009 is een special opgenomen over de korte golf. Vanuit natuurwetenschappelijk oogpunt is dit frequentiegebied van 3 tot 30 MHz interessant vanwege de invloed van de activiteit van de zon. Die maakt dat de korte golf over bijzondere eigenschappen beschikt, waar diverse

7 Staat van de Ether Inleiding 7 toepassingen gebruik van maken. Een meting van dit frequentiegebied heeft een goed beeld opgeleverd van de feitelijke situatie in de ether. In 2009 is een aantal hermetingen uitgevoerd op toepassingen die ook in 2008 zijn onderzocht. Enerzijds ter verificatie van metingen of modellen, anderzijds ter ondersteuning van situaties waarbij bestuursrechtelijk is opgetreden tegen vergunninghouders. Leeswijzer Met de opzet van de Staat van de Ether beoogt het agentschap continuïteit in de verantwoording door de jaren heen aan te brengen. In de editie over 2008 is daartoe het meerjaren monitoringprogramma geïntroduceerd. Hiermee kijkt het agentschap vooruit op de belangrijkste gebeurtenissen en ontwikkelingen in de ether. Het programma focust zich op de monitoringactiviteiten voor de komende vijf jaar. Ook de indeling in thema s komt in deze editie terug, zodat waar mogelijk de informatie uit eerdere en komende edities kan worden vergeleken. Het meerjaren monitoringprogramma is opgenomen in hoofdstuk 2. De mogelijkheden voor het gebruik van frequentieruimte zonder vergunning zijn de laatste jaren verruimd. Deze laagdrempelige toepassingen zijn populair en het agentschap ziet het spectrumgebruik dan ook toenemen. Enkele voorbeelden van vergunningvrije toepassingen zijn Wifi, RFID en PMR446. Daarnaast heeft het agentschap in het vergunningvrije domein een grote groep van geregistreerde gebruikers van maritieme radiocommunicatie en zendamateurs. Hoofdstuk 6 handelt over de publieke ruimte. Zoals vermeld in de highlights is een belangrijke constatering het toenemende frequentiegebruik tijdens evenementen. Verder in dit hoofdstuk aandacht voor defensie, luchtvaart en experimenten. In hoofdstuk 7, Apparatuur, is aandacht voor veldsterktemetingen aan verschillende apparaten. Zo is een groot aantal mobiele telefoons onderzocht en zijn metingen verricht aan plasmabeeldschermen. Na de thema s volgen in hoofdstuk 8 de kerncijfers en ten slotte wordt in hoofdstuk 9 de balans opgemaakt met een aantal conclusies. Waar in 2008 uitgebreid is stilgestaan bij de openbare netwerken voor mobiele communicatie, is in deze editie aandacht voor de mobilofoons en portofoons. Deze zijn veelal voor ondersteuning van de bedrijfsvoering in gebruik. Diverse bedrijfstakken, zoals goederen- en personenvervoer, weg- en waterbouw, transport en logistiek en de agrarische sector zijn aangewezen op deze klassieke landmobiele toepassingen. Ook bedrijfshulpverlening (BHV) maakt gebruik van frequenties met een landmobiele bestemming. Het aantal vergunningen voor deze toepassingen neemt echter al jaren af. Daarom zijn de gegevens van het Vast Meetnet over 2009 onderzocht om de ontwikkeling van het feitelijk gebruik in deze banden in kaart te brengen. Indien deze delen van het frequentiespectrum weinig gebruikt worden, moet overwogen worden om de frequentiebanden die zich daar voor lenen vrij te maken voor ander gebruik. Deze analyse is opgenomen in hoofdstuk 3, Mobiele netwerken. In hoofdstuk 4, Media, is aandacht voor de digitalisering van de frequentiebanden voor Omroep, maar ook de analoge FM-omroep komt aan bod. Niet alleen het gebruik door vergunninghouders is onderzocht, maar ook het illegale gebruik dat met name in het noorden en oosten van het land voor problemen zorgt. De Staat van de Ether 2009 besteedt in hoofdstuk 5 ook ruimschoots aandacht aan het vergunningvrije domein.

8

9 2 Meerjaren monitoringprogramma

10 10 Het meerjaren monitoringprogramma geeft over een langere periode een beeld van de ontwikkelingen in het elektronische communicatiedomein. Het is een programma op hoofdlijnen voor de komende vijf jaar en wordt gebruikt als input voor de werkplannen van Agentschap Telecom. Het monitoringprogramma is vooral bedoeld om te focussen op de komende vijf jaar. Ook is het gekoppeld aan een meeten ontwikkelplan om tijdig te beschikken over het instrumentarium voor het monitoringprogramma. Het programma is gesplitst in twee parallelle cycli. De algemene cyclus heeft tot doel de meeste frequentiebanden te laten passeren Op die manier is informatie beschikbaar om de trends en ontwikkelingen in het elektronisch communicatiedomein te kunnen blijven volgen. Onvoorziene analysevragen die (nog) niet gekoppeld zijn aan een geplande monitoringactiviteit, kunnen met de Basis Waarneeminformatie (BWI) worden beantwoord. Hiervoor geldt echter wel een beperking. De BWI is alleen beschikbaar over het spectrumgedeelte van 30 tot 1300 MHz en slechts over een beperkte periode. Gegevensverwerking en -analyses vergen bovendien veel capaciteit. thema gebeurtenis 2 gebeurtenis 3 gebeurtenis 1 monitoringbehoefte monitoringvraag 1 algemene monitoringvraag monitoringvraag 2 monitoringvraag Afbeelding 1: Weergave themalijn Meerjaren Monitoringprogramma in de komende vijf jaar. De specifieke cyclus bevat monitoringactiviteiten die gekoppeld zijn aan belangrijke gebeurtenissen. De verschillende items uit de hiernavolgende schema s zijn opgenomen in de bijlage. In Afbeelding 1 is een schematische weergave van het monitoringprogramma te zien. In de bovenste balk wordt de themalijn weergegeven, met daarin de belangrijkste gebeurtenissen. Dat kan bijvoorbeeld het aflopen van vergunningen in bepaalde categorie zijn, of het wijzigen van de bestemming van een frequentieband. Dergelijke gebeurtenissen zijn voorzienbaar en worden uitgezet in de tijd, zodat het agentschap tijdig kan starten met een monitoringcampagne. Monitoringactiviteiten kunnen ook leiden tot nieuwe inzichten en een nieuwe monitoringvraag. De volgende paragrafen behandelen de verschillende themalijnen: Mobiele netwerken, Overige netwerken, Media, Vergunningvrij, Publieke domein en Apparatuur, volgens de algemene en specifieke monitoringcycli. Voor de banden die niet zijn opgenomen in het monitoringprogramma wordt gebruik gemaakt van de basiswaarnemingen van het Vast Meetnet van het agentschap. Deze informatie wordt verkregen uit een continu monitoringproces. Het beschikbare instrumentarium is in staat 24/7 data te verzamelen, die wordt opgeslagen in een data-warehouse. 2.1 Herziening Meerjaren Monitoringprogramma In 2009 is het monitoringprogramma gevolgd, zoals dat in de vorige editie van de Staat van de Ether (2008) is geïntroduceerd. Deze editie over 2009 geeft een update van het monitoringprogramma tot Vanwege het beschikbaar komen van nieuwe meetapparatuur (zie paragraaf 2.3) zal in 2010 het meerjaren monitoringprogramma worden vernieuwd en afgestemd op de mogelijkheden die het nieuwe meetinstrumentarium biedt. Ook een aantal wijzigingen in het beleid maakt dit noodzakelijk. Zo zal in 2010 vanuit het ministerie van Economische Zaken de Strategische nota mobiele communicatie beschikbaar komen. Daarin staan de hoofdlijnen van het uitgiftebeleid voor mobiele toepassingen. Agentschap Telecom is betrokken bij de totstandkoming van dit beleid. Ook de herziening van het Europees regelgevend kader heeft impact op de wijze van toezicht. Ten slotte kunnen de uitkomsten van de discussie over het digitaal dividend (zie paragraaf 4.8) van invloed zijn op de monitoringbehoefte in de betreffende frequentiebanden. Met digitaal dividend wordt de ruimte bedoeld die beschikbaar komt na digitalisering van delen van het spectrum.

11 Staat van de Ether Meerjaren monitoringprogramma Themalijnen Mobiele netwerken De komende periode komen er diverse frequentiebanden (opnieuw) beschikbaar voor mobiele communicatie. De flexibilisering vergroot de samenhang tussen deze frequentiebanden. Het ministerie van Economische Zaken (DGETM) ontwikkelt momenteel een integrale visie op de markt voor mobiele communicatie. Na de veiling van de 2,6 GHz-band is binnen het thema Mobiele netwerken een nieuwe situatie ontstaan die als uitgangspunt dient voor het ontwikkelen van een visie op het uitgiftebeleid van vergunningen in de markt voor mobiele communicatie tot Deze Strategische nota mobiele communicatie zal zeker invloed hebben op de monitoringbehoefte. De frequentiebanden voor WLL, GSM900, GSM1800 en UMTS worden verruimd als gevolg van het Transitiekader. Daarnaast worden vrijwel alle banden (behalve UMTS) in de komende vijf jaar opnieuw uitgegeven. Kenmerkend voor dit thema zijn flexibilisering, dienstenneutraliteit, en mogelijke toetreding van nieuwe partijen. Daarom is de algemene monitoringcyclus gericht op de ontwikkeling in het gebruik van de netwerken. Vragen die daarbij centraal staan zijn: Wat zijn de ontwikkelingen in het aantal basisstations in de banden? Hoe is het gebruik (verkeersintensiteit)? Wordt de frequentieruimte voldoende gebruikt? In 2009 zijn diverse categorieën binnen deze themalijn onderzocht. Zo is de monitoring van het spectrum voor UMTS en DCS1800 gecontinueerd en is opnieuw onderzoek gedaan naar de uitrol van iburst. Deze themalijn is te vinden in hoofdstuk Overige netwerken Binnen de themalijn Overige netwerken bevinden zich toepassingen die kleinschaliger zijn dan de vergunningen voor mobiele netwerken. Het gaat dan bijvoorbeeld om kleinere netwerken als ERMES en GSM-rail. Een grote groep vergunningen in deze themalijn omvat de Straalverbindingen. De themalijn kent ook enkele klassieke landmobiele toepassingen. Van enkele van deze toepassingen ziet het agentschap de aantallen vergunningen al jaren afnemen. Het vergunningenbestand kent bovendien een lage verversingsgraad. In deze editie van Staat van de Ether is daarom de ontwikkeling van het vergunningbestand onderzocht (lifecycle analyse) en is gekeken naar het daadwerkelijke gebruik. Deze analyse is opgenomen in paragraaf 8.6, als onderdeel van de kerncijfers van Agentschap Telecom. Een categorie waarin wel sprake is van groei omvat de zogenaamde Trunkingsystemen. Deze systemen kiezen, binnen een bepaald bereik, zelf een geschikte frequentie. Dit komt een efficiënt gebruik van de ether ten goede. In 2010 zal het toewijzingsbeleid ten aanzien van deze vergunningcategorie worden herzien. In 2008 is geconcludeerd dat de frequentieruimte efficiënt wordt benut. Echter, na onderzoeken in 2009 en gesprekken met de markt is een behoefte naar meer maatwerk onderkend. Een themalijn: ontwikkeling mobiele netwerken beleid vergunningen DCS1800 visie mobile communicatie transitiekader geëffectueerd uitgifte 2,6GHz verwachte herverdeling GSM900/DCS1800? GSM900/DCS1800 vergunningen lopen af algemene monitoringcyclus evaluatie overig ( iburst, roaming ) evaluatie DCS1800 evaluatie 3,5GHz monitoringcyclus mobiele netwerken specifieke monitoringcyclus evaluatie 3,5GHz spillover voor transitie monitoring basisstation als gevolg van transitie spillover na transitie Afbeelding 2: Monitoringcyclus themalijn Mobiele netwerken

12 12 themalijn: ontwikkeling overige netwerken verlengen vergunningen: ERMES, GSM-R herziening beleid frequentieuitgifte trunking herziening beleid frequentieuitgifte trunking aflopen vergunningen ERMES en GSM-R aflopen vergunning callmax en SMFIII aflopen vergunningen PAMR algemene monitoringcyclus evaluatie landmobiel monitoringcyclus landmobiele banden: feitelijk gebruik schonegrond verklaring pan-europees gebruik MMS monitoringcyclus vaste- en satellietverbindingen specifieke monitoringcyclus verkeersmetingen ERMES verkeersmetingen RAM, TETRA Afbeelding 3: Monitoringcyclus themalijn Overige netwerken wijziging van dit beleid is aanleiding om ook de monitoringbehoefte in 2010 opnieuw te ijken (paragraaf 3.9). Naast de landmobiele toepassingen is er in deze editie van Staat van de Ether ook aandacht voor satellietverbindingen. De onderdelen van de themalijn Overige netwerken komen aan bod in hoofdstuk Media De themalijn voor Media blijft in het teken staan van de digitalisering, al blijft de analoge ether belangrijk. De komende jaren zal duidelijk worden in welke mate er digitalisering plaatsvindt en wat de opbrengst is van het digitaal dividend. Dit digitaal dividend is de winst in frequentieruimte die ontstaan is door de digitalisering van de televisiebanden. In deze banden resteert nog bestaand coördinatie 7 themalijn: media aflopen vergunningen FM en middengolf coördinatie MHz verdeling FM+TDAB en middengolf algemene monitoringcyclus monitoring naleving vergunningvoorwaarden Middengolf, FM, TDAB en DVBT evaluatie illegaal gebruik monitoringcyclus illegaal gebruik specifieke monitoringcyclus uitfasering other services MHz zwaaimeting 0 zwaaimeting 1 monitoring storing MHz op CATV bandgrens FM/luchtvaart Afbeelding 4: Monitoringcyclus themalijn Media

13 Staat van de Ether Meerjaren monitoringprogramma 13 themalijn: ontwikkeling vergunningvrij algemene monitoringcyclus alagemene monitoringcyclus naleving registraties amateurs en maritiem evaluatie 5 GHz monitoringcyclus 5 GHz evaluatie 2,4 GHz monitoringcyclus 2,4 GHz evaluatie MHz monitoringcyclus MHz specifieke monitoringcyclus evaluatie VVNR monitoring registraties DECT guardband evaluatie DECT guardband Afbeelding 5: Monitoringcyclus themalijn Vergunningvrij MHz medegebruik, zoals draadloze microfoons en telemetrie. Deze toepassingen worden uitgefaseerd. In de komende jaren komt het digitaal dividend mogelijk vrij voor mobiele toepassingen. De analoge ether blijft belangrijk door de verlenging van de vergunningen in de AM- en FM-omroepband. De ontwikkelingen in de discussie rond digitaal dividend zijn te vinden in paragraaf 4.8. De monitoringactiviteiten, zoals het monitoren van digitalisering, de zwaaimeting en het bewaken van bandgrenzen, zijn gerelateerd aan het mogelijk gebruik van nieuwe technieken in de omroepbanden. Daarnaast blijft het illegale gebruik in de FM-band in bepaalde regio s problematisch. In 2009 heeft het agentschap in de FM-omroepband een aantal helikoptermetingen uitgevoerd. Daarmee is een betere een verficatie mogelijk van de uitgangspunten van de herverkaveling ( Zero base ) van de FM-omroep in Dit onderzoek is toegelicht in paragraaf Vergunningvrij De mogelijkheden om frequenties te gebruiken zonder dat daar een vergunning voor nodig is nemen toe. Voor het agentschap betekent dit echter dat er ten aanzien van het vergunningvrije gebruik geen directe informatie beschikbaar meer is over de mate van gebruik. Daarvoor kunnen alleen monitoringgegevens uitsluitsel bieden. Het nieuwe monitoringinstrumentarium is daar uitermate geschikt voor. Hiermee kan op lokaal niveau een goed beeld worden verkregen van het spectrumgebruik. In paragraaf 2.3 worden de mogelijkheden van deze nieuwe apparatuur toegelicht. In deze editie van Staat van de Ether zijn diverse vergun- ningvrije toepassingen, zoals RFID, PMR446 en Wifi onderzocht. Voor RFID heeft Agentschap Telecom een leidende rol gespeeld in een Europese monitoringcampagne (zie paragraaf 5.5). Van PMR446 is zowel het analoge als digitale gebruik onderzocht. De toepassing is populair, maar kent ook enkele ongewenste ontwikkelingen in het gebruik. Ook lijkt deze toepassing kandidaat te zijn om gebruikt te worden voor de slimme energiemeters. De resultaten van het onderzoek zijn te vinden in paragraaf 5.6. Voor Wifi is gebruik gemaakt van het nieuwe monitoringinstrumentarium. Een meting in Amsterdam gaf een goed beeld van het gebruik van deze veelvuldig gebruikte toepassing (paragraaf 5.7). Naast de onderzoeken van de volledig vergunningvrije toepassingen is in 2009 de evaluatie van Van vergunning naar registratie gecontinueerd. Het gaat daarbij om de maritieme radiocommunicatie en zendamateurs. Hiervoor is geen vergunning meer nodig, maar de gebruikers zijn wel bekend bij het agentschap vanwege de verplichte registratie. Dit onderzoek is opgenomen in paragraaf 5.2. Ook de vergunningvrije DECT-guardband kent een registratieplicht, waarover meer in paragraaf Publieke ruimte De publieke ruimte omvat diverse toepassingen, waarbij veiligheid in de samenleving een belangrijke rol speelt. Verschillende diensten ten behoeve van Openbare Orde en Veiligheid (OOV), Defensie en de luchtvaartsector maken gebruik van frequenties in de publieke ruimte. Ook de rol van de publieke omroep (radio 1 en de regionale zenders) als rampenzender valt onder de publieke ruimte. Agentschap Telecom is toezichthouder op de kwaliteit van de ontvangst van GNSS-signalen (Global Navigation

14 14 themalijn: ontwikkeling publieke ruimte invoering 8,33 khz raster lage flightlevels behoefte-onderbouwingsplannen invoering flister? vervolg anders betalen voor mobiliteit? mogelijke congestie 2-2,3 GHz uitfaseren OVV gereed 80, 150, 450MHz breedband behoefte OVV algemene monitoringcyclus evaluatie elementen evaluatie 8,33 khz luchtvaart evaluatie 2-2,5 GHz evaluatie uitfasering OOV GPS/OBE validatie algemene monitoringscyclus luchtvaart monitoringcyclus 2-2,5 GHz monitoringcyclus digitalisering OOV monitoringcyclus GPS/OBE specifieke monitoringcyclus evaluatie luchtvaart evaluatie BOP s evaluatie FM flister Afbeelding 6: Monitoringscyclus themalijn Publieke ruimte Satellite System). Het ministerie van Verkeer en Waterstaat heeft het agentschap verzocht te ondersteunen in het project Anders betalen voor mobiliteit (kilometerbeprijzing). Ten behoeve van dit project is het agentschap begonnen met de voorbereiding van een speciaal landelijk dekkend netwerk. Hiermee kunnen verstoringen aan het GNSS-signaal worden opgespoord en ongedaan gemaakt. Ook is in dat kader gestart met de voorbereiding van het toezicht op de fabricage, handel in- en verkoop van apparatuur, waarmee het GNSS signaal kan worden verstoord. Hoewel de kilometerbeprijzing voorlopig niet (in de geplande vorm) wordt voortgezet, blijft het toezicht op de beschikbaarheid en betrouwbaarheid van de satellietnavigatiesignalen noodzakelijk. Deze signalen worden voor tal van toepassingen gebruikt. Denk daarbij aan navigatiesystemen in auto s, aan boord van (lucht) vaartuigen en DGPS-systemen in de agrarische sector en de weg- en waterbouw. De signalen worden ook gebruikt voor bijvoorbeeld halte-informatie in bussen of in volgsystemen in de transportsector Apparatuur Agentschap Telecom heeft in 2009 onderzoek gedaan naar ruis in het frequentiegebied van de korte golf. Achtergrondruis bestaat uit van nature aanwezige elektromagnetische velden die vanuit het zonnestelsel de aarde bereiken en uit de optelsom van de elektromagneti- sche signalen van apparatuur. Niet alleen zenders, maar ook auto s, machines en huishoudelijke apparatuur dragen bij aan de totale hoeveelheid ruis. Met de toename van het aantal apparaten en zenders neemt ook de achtergrondruis toe. Om gebruik te kunnen blijven maken van radioapparatuur mag het ruisniveau niet te hoog worden. Bovendien moet het onderscheidende vermogen van ontvangers voldoende zijn. In internationaal verband wordt aandacht besteed aan de technische normen van apparatuur om de bijdrage aan de ruis te beperken. Het onderzoek naar ruis diende ter voorbereiding op geplande vervolgonderzoeken in 2010 en Dit omdat het meten van ruis erg lastig is. Het vereist zeer gevoelige apparatuur en meetresultaten kunnen gemakkelijk verkeerd geïnterpreteerd worden. Het ruisonderzoek is te vinden in paragraaf 7.1. Een ander belangrijk aandachtspunt is de blootstelling aan elektromagnetische straling. In 2009 is, in vervolg op een vooronderzoek in 2008, een groot aantal mobiele telefoons onderzocht. Het onderzoek had als doel na te gaan of deze apparaten voldoen aan de blootstellingslimieten. De resultaten van de onderzoeken naar ruis en blootstellingslimieten zijn te vinden in hoofdstuk 7.

15 Staat van de Ether Meerjaren monitoringprogramma 15 themalijn: apparatuur herziening Europees regelgevend kader (o.a. R&TTE) RX parameters in normen EMC beleidsregel van kracht implementatie Europees regelgevend kader (o.a. R&TTE) EMV in telecomwet algemene monitoringcyclus monitoring marktvolume en specificaties apparatuur ruismeting systemen achtergrondruis UHF achtergrondruis HF monitoringcyclus achtergrondruis EMV hotspots EMV monitoringcyclus specifieke monitoringcyclus Afbeelding 7: Monitoringcyclus themalijn Apparatuur 2.3 Spectrum research In de vorige editie is gemeld dat Agentschap Telecom werkt aan de ontwikkeling van nieuwe methoden om het spectrum te bemonsteren. Het agentschap heeft in 2009 de beschikking gekregen over een vijftal nieuwe monitoringontvangers. Met deze ontvanger is het mogelijk continu de signaalsterkte van bronnen in het frequentiegebied van 10 MHz tot 6 GHz te registreren met een minimale stapgrootte van 20 khz. Het kleine formaat van de ontvanger maakt het mogelijk deze op eenvoudige wijze te plaatsen op een vast of mobiel meetplatform. De ontvanger kan op verschillende manieren gebruikt worden, bijvoorbeeld als sonde waarvan de opgeslagen data achteraf wordt uitgelezen en geanalyseerd, of als spectrum meetinstrument waarvan de data real-time beschikbaar is. De ontvangers zijn in 2009 getest in het laboratorium en in voertuigen. In het laboratorium is vooral gelet op de technische specificaties van de ontvanger, terwijl de voertuigtesten gericht waren op het uitvoeren van registraties over gereden trajecten. De ontvangers worden nu ingezet in voertuigen van het agentschap om hiermee gebruikservaring op te doen en zoveel mogelijk data te verzamelen. De nieuwe meetapparatuur is beschikbaar in enkele voertuigen, maar zal ook worden gekoppeld aan het Vaste Meetnet (VMN) van Agentschap Telecom. Dit netwerk bestaat uit antennes en ontvangers op 12 locaties, verspreid over Nederland. De ontvangers in het VMN waren tot nu toe beperkt tot het frequentiegebied van 30 tot 1300 MHz. Nog in 2010 zullen deze oude ontvangers worden vervangen. Na deze vervangingsoperatie vormen de mobiele en vaste meetposten een integraal onderdeel van het Next Generation Monitoring Network. Daarmee is het monitoren van signalen die een lokaal gebied bestrijken mogelijk, in combinatie met een continue bemonstering van het spectrum door de vaste meetposten. Met het Next Generation Monitoring Network is het agentschap in staat een accuraat geografisch spectrumoverzicht tot 6 GHz te maken; als het ware een frequentie-atlas van Nederland. Daarmee kan het spectrumgebruik in Nederland op een toegankelijke en transparante wijze inzichtelijk gemaakt Afbeelding 8: één van de vijf nieuwe ontvangers

16 16 worden. Het agentschap onderzoekt momenteel de mogelijkheden om relevante informatie te ontsluiten via het internet. In Afbeelding 9 is een kaart van Den Haag te zien met veldsterktemetingen. Deze zijn gemaakt met een nieuwe ontvanger. Daartoe heeft het meetvoertuig een route door een groot deel van de stad afgelegd. Tijdens de meting is het gehele spectrum tot 6 GHz in kaart gebracht. In de 2.4 Simulatie en modelvorming Modellen en simulaties kunnen helpen om uitspraken te doen over het gebruik van het spectrum zonder daadwerkelijk metingen uit te voeren. In 2009 is dat gedaan voor medische telemetrie en draadloze audioverbindingen (zie paragraaf 4.5 en 5.4). Medische telemetrie wordt nog gebruikt in frequentiebanden die bestemd zijn voor digitale televisie (DVBT). Met het omschakelen van analoge Afbeelding 9: Veldsterktemetingen te Den Haag in het frequentiegebied rond 392 MHz afbeelding is het frequentiegebied rond 392 MHz weergegeven, in gebruik voor C2000. De hogere veldsterktewaarden zijn roodgekleurd, waarmee de locaties van de C2000 zendmasten duidelijk te herkennen zijn. televisiezenders naar DVBT in buurlanden, komt meer ruimte vrij om de voor Nederland verworven rechten te benutten. Dat levert vervolgens mogelijke problemen op voor de medische telemetrie. In 2009 is een model ontwikkeld om te voorspellen waar de meeste storing te verwachten valt van DVBT op de medische telemetrie. Het agentschap heeft een verificatiemeting uitgevoerd om het model te toetsen.

17 3 Mobiele Netwerken

18 18 Het ministerie van Economische Zaken heeft in 2009 het besluit genomen om de gebruiksvoorwaarden van een aantal bestaande vergunningen voor mobiele communicatie te verruimen. Het gaat om de vergunningen in de banden GSM900, GSM1800 en UMTS. Voor UMTS is de flexibilisering in 2009 mogelijk geworden; voor GSM treedt deze mogelijkheid in 2010 in werking. Vanaf dan kunnen vergunninghouders een aanvraag indienen voor het flexibiliseren van hun vergunning. Vergunninghouders kunnen, na flexibilisering, de door hen gewenste technologieën voor mobiele communicatie binnen de vergunde frequentieruimte toepassen. Daarmee wordt de toegang tot het spectrum voor nieuwe spelers en voor innovatieve diensten eenvoudiger. Dat kan de marktwerking versterken en een impuls geven aan de economische ontwikkeling van de elektronische communicatiesector. Burgers en bedrijven kunnen daarvan profiteren. 3.3 Beleid GSM / DCS1800 In 2009 is het besluit genomen om de huidige E-GSM en GSM 1800 vergunningen niet te verlengen. De vergunningen eindigen op 26 februari Op basis van het te ontwikkelen beleid op de markt voor mobiele communicatie zal dit spectrum opnieuw worden uitgegeven. Dat gebeurt op een nog nader te bepalen tijdstip. In het Meerjaren Monitoringprogramma is in 2010 een vervolgonderzoek van deze banden opgenomen. Dit heeft tot doel de ontwikkelingen in het feitelijk gebruik te volgen tot het moment van herverdeling. Flexibilisering is alleen mogelijk onder de voorwaarde dat andere gebruikers van het spectrum niet méér storing ondervinden dan met de huidige toegepaste technieken. Daartoe zullen gebruikers in eerste instantie onderling afspraken moeten maken. Mocht dit tot conflicten leiden, dan kan het agentschap overgaan tot arbitrage. 3.1 Uitrol DCS1800 In 2009 is onderzoek gedaan naar de vergunningen van Telfort en Orange. Doel van het onderzoek was om te toetsen of de vergunninghouders voldeden aan de uitrolverplichting die is opgenomen in de vergunning. Tijdens het uitvoeren van de metingen van de Telfort-vergunning werd bekend dat deze vergunning werd teruggegeven door KPN, de huidige eigenaar van Telfort. De vergunning van Orange is gemeten in 2009 en in 2010 is geconstateerd dat de huidige vergunninghouder (T-Mobile) voldoet aan zijn uitrolverplichting. 3.2 Uitrol UMTS De Telfort vergunning is onderzocht in april Doel was om te controleren of werd voldaan aan de last onder dwangsom die aan hen in 2008 was opgelegd. Het agentschap heeft geconstateerd dat dit niet het geval was. Eigenaar KPN heeft vervolgens besloten om deze vergunning terug te geven. Van de vergunning van Orange, die nu in bezit is van T-Mobile, is in 2008 vastgesteld dat niet voldaan werd aan de uitrolverplichting. Na een vordering in 2009 is hiervoor in november 2009 een last onder dwangsom opgelegd aan T-Mobile voor het niet voldoen aan hun vergunning. 3.4 GSM-repeaters Naar aanleiding van klachten van operators heeft het agentschap onderzoek gedaan naar het gebruik van GSM-repeaters. Het agentschap heeft informatie gevorderd van importeurs, leveranciers en installateurs om de gebruikers van deze systemen te kunnen achterhalen. Op basis van deze gegevens zijn 238 (rechts)personen per brief geïnformeerd over het feit dat het gebruik van repeaters zonder vergunning dan wel toestemming van de operators niet is toegestaan. Daarbij is ook aangekondigd dat het agentschap vanaf vier weken daarna controles ging uitvoeren op de naleving van het gestelde in de brief. Vervolgens is bij 58% van de aangeschreven (rechts) personen een controle uitgevoerd. Hiervan bleek dat 60% de apparatuur verwijderd had. Gehoopt was op een naleving GSM-repeaters Het gebruik en aangelegd aanwezig hebben van een repeater, zonder vergunning of toestemming van een provider, is niet toegestaan op grond van de Telecommunicatiewet. GSM-repeaters kunnen de dekking van een GSM-netwerk verbeteren op plaatsen waar die onvoldoende is. Omgekeerd kan ook storing worden veroorzaakt op het netwerk. + Aantal klachten GSM-repeaters is afgenomen; verzoeken om toestemming zijn toegenomen - Naleving gebruik GSM-repeaters nog niet op het gewenste niveau

19 Staat van de Ether Mobiele Netwerken 19 van 80%, na deze actie. Hoewel deze doelstelling niet is behaald, is het aantal aanvragen bij operators om toestemming voor het gebruik van de repeaters toegenomen en het aantal klachten afgenomen. De (rechts)personen die de apparatuur hadden verwijderd, bevestigden dat dit was gedaan naar aanleiding van de waarschuwingsbrief. Toezichtvervolg De toezichtsactie op GSM-repeaters heeft het juiste effect gesorteerd, hoewel het gewenste nalevingsniveau nog niet is behaald. Het agentschap zet de controle van bedrijven in 2010 dan ook voort, gezien de ervaring en de resultaten van Verdeling 2,6 GHz In verband met de verdeling van de 2,6 GHz is in 2008 een onderzoek uitgevoerd naar het feitelijk gebruik in deze band. Het doel was om een schonegrond-verklaring te kunnen afgeven. Er zou dus geen gebruik meer mogen plaatsvinden. Er is in 2008 echter een aantal gevallen geconstateerd van gebruik door volumetrische autoalarmen. Dit zijn alarmen bedoeld voor beveiliging van de binnenzijde van auto s en vrachtwagens. Deze systemen behoren in de 2,4 GHz ISM-band te werken. Ook in 2009 is een incident met een autoalarm onderzocht. Naar aanleiding van het onderzoek uit 2008 is contact gezocht met de leverancier van de apparatuur. De leverancier is gestopt met de import van deze apparatuur, die uit de Verenigde Staten afkomstig is. In Nederland zijn naar schatting enkele honderden van deze alarmsystemen verkocht. Gezien het incidentele karakter van het gebruik door autoalarmen vormt dit geen risico voor het gebruik van de 2,6 GHz-band. De activiteiten rond de organisatie van de veiling liepen ook in 2009 door. In april 2010 is de veiling afgerond. Uiteindelijk hebben vijf partijen frequentieruimte in de 2,6 GHz verworven. 3.6 i-burst De frequentieruimte in de band van 1790 tot 1800 MHz is in Nederland uitgegeven voor het toepassen van onder andere i-burst-technologie. In deze band is frequentieruimte vergeven aan twee vergunninghouders: OAK tot voor de frequentieruimte van 1790 tot 1795 MHz; iband (voorheen Meshstream) tot voor de frequentieruimte van 1795 tot 1800 MHz. i-burst Het systeem i-burst maakt gebruik van het stukje frequentieband tussen DECT en DCS1800. In Nederland zijn twee vergunninghouders actief in de band van MHz. i-burst is een systeem voor draadloze breedbandige internettoegang. i-burst wordt momenteel commercieel gebruikt in o.a. Australië, Zuid-Afrika, Noorwegen, Ierland, Canada, Verenigde Staten, Maleisië en Libanon. i-burst is een systeem dat het gebruik van bandbreedte optimaliseert door het gebruik van een intelligent antennesysteem (smart antennas). - i-burst komt niet van de grond In de Staat van de Ether 2008 is gemeld dat de uitrol van de twee vergunningen voor i-burst niet volgens planning verliep. De oorzaak daarvan lag volgens de vergunninghouders in de gestegen kosten voor een basisstation vanwege de uitrol van UMTS. Daardoor waren onvoldoende opstelpunten voor basisstations beschikbaar. In de voorwaarden van beide vergunningen is een uitrolschema vastgelegd, met als eindsituatie een volledige uitrol in In 2009 heeft de afdeling Toezicht daarom opnieuw onderzoek gedaan naar de naleving van de vergunningvoorwaarden. Geconstateerd is dat beide bedrijven ook in 2009 nauwelijks vorderingen hebben gemaakt met de uitrol. In 2009 is daarom een sanctietraject gestart waarbij aan beide vergunninghouders een last onder dwangsom is opgelegd. Eén van de vergunninghouders heeft ondertussen een aanvraag ingediend voor wijziging van de technische voorwaarden van de huidige vergunning. Uitvoeringsvervolg De kans is aanwezig dat beide bedrijven niet zullen voldoen aan hun respectievelijke uitrolverplichtingen. Indien dit leidt tot intrekking van de vergunningen kan deze frequentieruimte opnieuw of in aangepaste vorm worden uitgegeven of worden herbestemd. Deze frequentieband zal daarom ook in 2010 worden onderzocht.

20 WiMax Op 21 mei 2008 heeft de Europese Commissie het besluit 2008/411/EC genomen om de frequentieband van 3400 MHz tot en met 3800 MHz te harmoniseren voor het niet-exclusieve gebruik van aardse systemen. De lidstaten is verzocht dit besluit voor het frequentiegedeelte van 3400 MHz tot en met 3600 MHz binnen 6 maanden na de formele bekendmaking te implementeren, dus voor 21 november Het frequentiegedeelte van 3600 MHz tot en met 3800 MHz moet voor 1 januari 2012 zijn geïmplementeerd. De lidstaten staan het gebruik toe van vaste verbindingen, nomadischeen mobiele verbindingen. WiMax WiMax is gebaseerd op de IEEE standaard voor breedbandige draadloze datanetwerken met middelgroot bereik. Het theoretisch bereik tussen vaste opstellingen wordt gesteld op maximaal 50 km. De transmissiesnelheid bedraagt 70 Mbit/sec. Mobiele WiMax toepassingen zijn beschreven in de IEEE e versie. Het afstandsbereik bij mobiel gebruik wordt geschat op 2 km. De transmissiesnelheid bedraagt maximaal 20 Mbit/sec bij een bandbreedte van 10MHz. Beide standaarden zijn lid van de IMT-2000 familie van mobiele standaarden (Sinds de ITU recommandatie ITU-R M ). Dit betekent dat het de UMTS vergunninghouders in de 2100 MHz band momenteel is toegestaan om deze techniek voor de hun beschikbare frequenties in die band in te zetten. Momenteel is in het centrum van Amsterdam een vast opgesteld WiMax netwerk geïnstalleerd. Dit netwerk is opgebouwd met 65 basisstations werkend van 3500 to 3580 MHz. De randapparatuur van de abonnees wordt als een vaste (nomadische) opstelling ingericht. Voor bovenstaande frequentiebanden is in het Nationaal Frequentieplan (NFP) ruimte gereserveerd voor de bestemmingen Vaste verbindingen (F), Mobiele communicatie (MOB), amateur (a), radioplaatsbepaling (rl) en Vaste satellietverbindingen (ruimte naar aarde) FS(D). Worldmax heeft een vergunning (van 3500 tot 3580 MHz) verworven voor de landelijke uitrol van een Fixed Wireless Access netwerk (FWA) en heeft in Amsterdam een netwerk van 65 WiMax (zie kader) basisstations ingericht. Daarnaast zijn in deze band verschillende satellietoperators actief met vast opgestelde gevoelige satellietontvangstations. Het gaat hier onder andere om ontvangstations van Defensie en de firma s Stratos/Inmarsat en C2C. De satellietoperators die gebruik maken van deze band hebben grote zorg over interferentie-effecten wanneer de nieuwe toepassingen daadwerkelijk in gebruik worden genomen. TNO heeft daarom in opdracht van de overheid in 2009 twee onderzoeken verricht naar de te verwachten effecten. Op basis van deze onderzoeken zijn maatregelen voorgesteld om onderlinge samenleving mogelijk te maken. Te denken valt aan afscherming in een bepaalde richting of vermogensreductie. Stratos in Burum voert een eigen onderzoek in de 3,5 GHz band uit naar de langetermijneffecten. Het onderzoek zou oorspronkelijk tot na de zomer van 2009 doorlopen. De eerste resultaten gaven aan dat tijdens het onderzoek kortdurende bijzondere propagatiecondities zijn opgetreden die niet in overeenstemming zijn met de aannames van de internationale propagatiemodellen. Dit gaf aanleiding om het onderzoek te verlengen. Op verzoek van Stratos is de experimenteervergunning met een jaar verlengd. 3.8 Breedbandinfrastructuur Een aanzienlijk deel van de breedbandinfrastructuur voor mobiele netwerken bestaat uit straalverbindingen. Deze verbindingen worden ingezet in de verbinding tussen het basisstation en de glasvezel van het hoofdnetwerk van de mobiele operators. Daarnaast bieden straalverbindingen een interessant alternatief voor dataverbindingen van bedrijven met verschillende locaties. Het aantal straalverbindingen is de afgelopen jaren gekrompen van naar ongeveer Dit heeft een directe relatie met de daling van het aantal mobiele operators van vijf naar drie. Jaarlijks verleent het agentschap tussen de twee- en drieduizend nieuwe of vernieuwde vergunningen voor straalverbindingen. Het vernieuwen van deze vergunningen houdt verband met de toenemende behoefte aan bandbreedte per straalverbinding. Het verkrijgen van een grotere bandbreedte per radiokanaal is noodzakelijk om de klanten naast spraak ook een grote bandbreedte voor mobiele datacommunicatie te kunnen bieden. In alle frequentiebanden voor straalverbindingen is een stijging van de gemiddelde bandbreedte geconstateerd. In de 38 GHz, 26 GHz en 23 GHz en 18 GHz is deze stijging vanaf 2006 zichtbaar. De 32 GHz en 28 GHz zijn gereserveerd voor verbindingen met een hoge transportcapaciteit. In de 38 GHz, 26 GHz, 23 GHz en 18 GHz banden zijn de