Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 2 Hoofdstukken 3 en 4)
|
|
- Willem ten Hart
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1
2 Eeuwen geleden zagen mensen dat in de herfst vogels van hun broedgebieden verdwenen. Maar waar gingen zij naar toe? Aristoteles veronderstelde dat lijsters in de winter transformeerden in roodborstjes en in de zomer weer terug veranderden in lijsters. Er werd ook gedacht dat zwaluwen, die in de herfst in grote groepen uitrustten in het riet, een winterslaap hielden in de drassige bodem. Zelfs Carl van Linné was overtuigd van deze theorie (Nachtigall 1987). De migratie als verklaring voor het verdwijnen van kleine zangvogels was onvoorstelbaar, niet alleen voor mensen uit de oudheid maar zelfs tot aan de 18 e eeuw. Zelfs vandaag de dag, nu we weten dat vogels geen winterslaap houden of een metamorfose ondergaan, maar migreren, blijven zulke trektochten over honderden tot duizenden kilometers een fascinerend fenomeen. Trekvogels moeten verschillende uitdagingen aangaan, zoals het vinden van de juiste route, het bepalen van gunstige omstandigheden zoals "rugwind" en de vogels moeten rekening houden met andere seizoen gebonden activiteiten bij de timing van hun migratie. Bovendien, sinds het vliegen van vogels is geassocieerd met hogere energetische kosten, moeten vogels zorgen voor genoeg brandstof om lange afstanden en ecologische barrières te kunnen overbruggen. Aldus, de meeste trekvogels nemen toe in gewicht als voorbereiding op hun trektocht, Dit wordt geassocieerd met veranderingen in de grootte en fysiologie van veel organen en weefsels. Gedurende de migratie moeten vogels de kosten van een snelle omzetting van energie tijdens lange vluchten trotseren. Daarnaast, de gevolgen van zulke hoge energetische kosten kunnen ook effect hebben op daaropvolgende levensfasen, zoals voortplanting. In mijn proefschrift onderzoek ik de gevolgen lange vluchten op korte en langere termijn. Deze "lange" vluchten zijn uitgevoerd onder gestandaardiseerde condities in een wind tunnel van het Max Planck instituut voor ornithologie in Seewiesen, Duitsland. De energetische kosten van vliegen zijn gemeten bij verschillende soorten op verschillende manieren. De soorten die zijn bestudeerd variëren van kleine vogelsoorten, zoals kolibries tot grotere soorten, zoals albatrossen. Energetische kosten zijn onder andere vastgesteld aan de hand van aërodynamische modellen, en door middel van directe en indirecte calorimetrie metingen in het veld en in het lab, bijvoorbeeld in vliegkamers en wind tunnels. Echter, een groot aantal van deze metingen hebben zich beperkt tot korte vluchten met een duur van minder dan een uur. Ten opzichte van migratie, is het 150
3 van groot belang om niet alleen de vliegkosten van lange vluchten te meten, maar ook de effecten van brandstof op de kosten van vliegen. Tot dusver zijn er twee studies beschikbaar die de kosten van vliegen hebben gemeten in relatie tot lichaamsgewicht tijdens lange vluchten (Kvist et al. 2001, Engel et al. 2006). De effecten van het spontane veranderingen in lichaamsgewicht op vliegkosten tijdens zes uur durende vluchten zijn onderzocht in Hoofdstuk 2 voor een kleine soort, de Boerenzwaluw (Hirundo rustica) en in Hoofdstuk 3 voor een grotere vogel, de Roze spreeuw (Sturnus roseus). Beide studies laten zien dat energie uitgaven tijdens vliegen toeneemt met lichaamsgewicht, maar in een mindere mate dan verwacht werd aan de hand van de voorspellingen op basis van aërodynamische principes of vergelijkingen tussen soorten. De allometrische exponenten bedroegen voor de twee soorten slechts 0,58 en 0,57 (respectievelijk vergelijkingen 2.3 en 3.1). Echter, op basis van aërodynamische berekeningen werden waarden voorspeld tussen 1,05 en 1,59, en op basis van een vergelijking tussen soorten zouden waarden tussen 0,67 en 1,93 kunnen worden verwacht (Hoofdstuk 2). Mijn resultaten ondersteunen eerdere bevindingen dat bij metingen binnen een soort, zoals bij de Kanoetstrandloper (Calidris canutus, Kvist et al 2001) en de Roze spreeuw (Engel et al. 2006), lage allometrische exponenten optreden (respectievelijk 0,35 en 0,55). Daarom lijken vliegkosten toe te nemen met het lichaamsgewicht (en brandstof reserves), maar in mindere mate dan algemeen werd aangenomen. Als gevolg hiervan moeten de voorspellingen voor wat betreft migratie strategieën en vliegbereik zorgvuldig worden bijgesteld. Andere onderzoekers hebben beredeneerd dat vanwege de verandering in de vlieg efficiëntie vogels met een zekere brandstoflast lagere vliegkosten hebben dan eerder werd aangenomen. Zulke veranderingen kunnen betrekking hebben op aanpassingen van de vliegstijl, als ook op fysiologische aanpassingen. Wij hebben vliegstijl onderzocht in termen van de vleugelslag frequentie in relatie tot lichaamsgewicht bij de Boerenzwaluw (Hoofdstuk 2) en Roze spreeuw (Hoofdstukken 3 en 4). Terwijl vleugelslag frequentie vaak positief gerelateerd was aan het lichaamsgewicht (vergelijkingen 2.4 en 3.4), was deze factor niet meetbaar gecorreleerd met de energie uitgave gedurende de vlucht. Wij kunnen niet met zekerheid vaststellen dat het vlieggedrag van zware individuen was veranderd voor wat betreft de vleugelslag frequentie,of de amplitude amplitude of het effectieve vleugeloppervlak. Verder hebben wij de mogelijke 151
4 mechanismen achter de relatie lichaamsgewicht en de vliegkosten onderzocht in Hoofdstuk 3. Hiervoor hebben wij lange vluchten van Roze spreeuwen gemeten, met individuen die meerdere keren vlogen met natuurlijke variatie in lichaamsgewicht en onder een van de volgende behandelingen: óf onbeperkt, óf met een lichtgewicht controle tuigje om het lichaam, óf een met gewicht beladen tuigje, welke óf meteen was bevestigd óf minimaal negen dagen voor de test vlucht. Wij verwachtten dat de vliegkosten van de zwaarbeladen dieren zouden toenemen met lichaamsgewicht in de zelfde mate als de onbeperkte of controle vluchten. Als de vogels tijd nodig zouden hebben om zich aan te passen aan de zwaardere massa, dan zou dit leiden tot een sterkere verhoging van de vliegkosten. De vliegkosten van vogels uitgerust met het beladen tuigje waren even hoog voor wat betreft dieren die dit of kort of negen dagen voor de vlucht hadden gekregen. Dit geeft aan dat de vogels geen tijd nodig hadden om zich aan te passen aan hun kunstmatig verhoogde lichaams gewicht. Ook de grootte van de borstspier was niet afhankelijk van het tijdstip van de "belading". Wij vonden dezelfde veranderingen in vliegkosten voor alle behandelingen, wat betreft de natuurlijke en kunstmatige toename in lichaamsgewicht. Een natuurlijke toename in lichaamsgewicht van 7.4% had een verhoging van de vliegkosten tot gevolg van 3.4%, terwijl een kunstmatige toename van 7.4% resulteerde in een toename van 4.2%. Vanwege dit resultaat kunnen vliegkosten het beste worden uitgelegd aan de hand van de totale getransporteerde massa (namelijk, lichaamsgewicht plus massa van het tuigje; vergelijking 3.3), ongeacht de experimentele situatie. Vleugelslag frequentie was ook niet beïnvloed door de verschillende behandelingen. Deze resultaten geven aan dat relatief lage kosten bij een hoog lichaamsgewicht het resultaat zijn van directe fysiologische aanpassingen en/of het vlieggedrag, en niet het resultaat van een aanpassing aan het lichaamsgewicht op lange termijn. De vliegkosten van de voorgaande studies zijn gemeten met de dubbel gelabeld water ("doubly labelled water", DLW) methode. DLW is verrijkt met zware waterstof ( 2 H) en zuurstof ( 18 O) isotopen. Het zware waterstof verlaat het lichaam voornamelijk in de vorm van water, terwijl het zware zuurstof verdwijnt als water en als koolstofdioxide. De DLW methode maakt gebruik van verschillende verdwijnings snelheden van 2 H en 18 O om de productie van de koolstofdioxide te schatten en zodoende de energie uitgaven. Ondanks het feit dat deze methode het mogelijk maakt om de energie uitgaven te meten tijdens het vrije en natuurlijke gedrag, is het een nadeel dat de energie uitgaven gemeten worden tijdens langere tijdsintervallen van enkele uren tot zelfs enkele 152
5 dagen. Voor sommige onderzoeksvragen is het wenselijk om energie uitgaven te meten voor kortere tijdsintervallen. In Hoofdstuk 4, worden resultaten gepresenteerd van metingen aan de hartslag frequentie verricht gedurende zes uren bij vliegende Roze spreeuwen onder gecontroleerde omstandigheden met natuurlijke variaties in het lichaamsgewicht. De hartslag frequentie was hoger in zwaardere vogels en bleek een goede voorspeller voor de vliegkosten. Wij zagen een continue daling in hartslag frequentie van 8% gedurende de zes uur durende vluchten. Gedurende die periode nam het lichaamsgewicht in dezelfde mate af (met 8%). Dus een afname in de hartslag frequentie is mogelijk het gevolg van een afname in het lichaamsgewicht. Zo'n afname in gewicht kan tot het gevolg hebben dat de vliegkosten aan het eind van een lange vlucht lager zijn dan aan het begin. Om de mogelijke afname van vliegkosten gedurende de vlucht te kunnen kwantificeren, hebben wij gebruik gemaakt van de eerder vastgestelde relatie tussen de vliegkosten en het lichaamsgewicht van de Roze spreeuw (vergelijking 3.3) en de afname van de hartslag frequentie. Voor een gemiddeld individu van ongeveer 87g, voorspellen wij een afname in vliegkosten van 4-12% gedurende een 6 uur durende vlucht in de windtunnel. Trekvluchten worden niet alleen geassocieerd met hoge energie kosten en fysiologische veranderingen. Mogelijk moeten de dieren tijdens de trek ook rekening houden met andere belangrijke processen, zoals de organisatie van de jaarlijkse cyclus. Zoals vermeld in Hoofdstuk 5, hebben wij gedurende het voorjaar Roze spreeuwen in de windtunnel laten "migreren" en vervolgens gekeken naar de consequenties hiervan op de conditie van de vogels en op het verloop van het daarop volgende broedseizoen. Een groep mannetjes vloog gedurende zeven weken over een afstand van meer dan 4700 km. Deze dieren werden vergeleken met niet- "migrerende" controle dieren. Het niveau van energie uitgaven was met 55% toegenomen in de "migrerende" vogels in vergelijking met de "niet migrerende vogels". Tijdens de "migratie" zagen wij een significante toename in lichaamsgewicht, vet reserves and borstspier grootte. Tijdens de migratie werd de kleur van de snavel en de rugveren (welke waarschijnlijk dienen als een geslachtelijk signaal) werden meer roze-kleurig. Zelfs in de afwezigheid van broed plaatsen en vrouwtjes nam het circulerende testosteron plasma niveau significant toe tijdens de migratie periode, wat op een progressieve ontwikkeling van de testes duidt. Veel van de waargenomen veranderingen in lichaamsconditie traden in gelijke mate op in de dieren van beide groepen, en waren dus niet gerelateerd aan het niveau van het energiemetabolisme. De sterke seizoensveranderingen tijdens de "migratie" 153
6 periode zijn waarschijnlijk intern geprogrammeerd. Na de migratie periode gingen de mannetjes van beide groepen meteen de competitie aan voor de nestplaatsten en partners in één gemeenschappelijke volière. De dieren uit beide groepen accepteerden direkt de "broedplaatsen" en begonnen meteen met zingen en het bouwen van een nest. Mannetjes van beide groepen waren in dezelfde mate bezig met zang en hofmakerij. Het agressief gedrag tegenover andere mannetjes verschilde niet tussen beide de groepen en "migrerende" mannetjes presteerden net zo goed als "niet migrerende" mannetjes tijdens de agressieve interacties. Dus, wij hebben geen relatie kunnen vinden tussen het werkniveau van trekkende en rustende groepen Roze spreeuwen en hun opeenvolgende reproductieve gedrag. Kennelijk vormt een hoge inspanning van de trekkende dieren geen belemmering voor het succesvol afronden van het broedseizoen Vermeld dient te worden dat de dieren van beide groepen de beschikking hadden over een ongelimiteerd voedsel aanbod, waardoor vogels zich gemakkelijk konden herstellen van een hoog werkniveau. Helaas weten wij weinig van de flexibiliteit van migratie strategieën van individuele dieren. Brandstof reserves hebben een significante invloed op vliegkosten, zodoende op vliegafstand en op de snelheid van de migratie. Verder zagen wij ook dat zolang vogels zich kunnen aanpassen aan de energetische kosten van de migratie, zij geen schade ondervinden van dit hoge werkniveau. Ook konden zij hun reproductieve cyclus afronden met een normaal broedsucces. Het is evenwel mogelijk dat de "trekkende" dieren pas na het broedseizoen moeten betalen voor hun energetisch dure migratie vluchten, hetgeen zou kunnen leiden tot een vermindering van hun levensduur of fitness. Alhoewel wij nu veel meer weten dan in de tijd van Aristoteles, het fenomeen van vogel trek behoeft nog veel meer onderzoek voordat dit fenomeen (ooit) volledig zal worden begrepen. 154
7
8 Migrating birds have been observed to fall into the sea due to sudden head winds, heavy rainfalls, or hailstorms. Others, which landed on ships, preferred captivity over dying or flying back. (fol. 25 r)
Samenvatting SAMENVATTING
SAMENVATTING Samenvatting Vogeltrek heeft altijd een grote fascinatie op de mens uitgeoefend. Veel vogelsoorten leveren indrukwekkende prestaties door over grote afstanden van de overwinteringsgebieden
Nadere informatieakkerbouw. Meest verbouwde gewassen zijn granen (vooral wintertarwe), aardappels, suikerbieten en uien. Bij het selecteren van de bedrijven voor deze
Samenvatting Intensivering van de landbouw heeft ertoe geleid dat populaties van boerenlandvogels sterk zijn afgenomen sinds de jaren 60. Ooit veelvoorkomende soorten als patrijs (Perdix perdix) veldleeuwerik
Nadere informatieBiologische respons op klimaatsverandering
Biologische respons op klimaatsverandering - maakt evolutie een verschil? Luc De Meester Impact klimaatsverandering op organismen Soortniveau Fysiologie Seizoenaliteit Verspreiding Evolutie Gemeenschappen
Nadere informatieNederlandse samenvatting Het effect van de opgroei conditie op de seksuele kenmerken en voorkeuren in zebravinken
Nederlandse samenvatting Het effect van de opgroei conditie op de seksuele kenmerken en voorkeuren in zebravinken In seksueel voortplantende soorten worden alleen de genen van individuen die zich met succes
Nadere informatieNederlandse samenvatting (Dutch summary) Het effect van de opgroei conditie op de seksuele kenmerken en voorkeuren in zebravinken
Nederlandse samenvatting (Dutch summary) Het effect van de opgroei conditie op de seksuele kenmerken en voorkeuren in zebravinken In seksueel voortplantende soorten worden alleen de genen van individuen
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting (deze samenvatting is bedoeld voor niet-vakgenoten die zich op de hoogte willen stellen van de globale inhoud van dit proefschrift) Foerageren, het verzamelen van voedsel, is een
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
SAMENVATTING Nederlandse Samenvatting Sex allocatie is de strategie van verschillende investering in mannelijke en vrouwelijke nakomelingen. Sex allocatie betreft zowel de investering in het relatieve
Nadere informatieMet vogels op trektocht
Met vogels op trektocht Leerdagboek van:... Een (on)bekend geluid Wat voor geluid hoor je? Waar komt het geluid vandaan? Dit wil ik opschrijven over de vogel: Denk aan vragen als: Hoe ziet de vogel eruit?
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/18535 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Halfwerk, Wouter Title: Tango to traffic : a field study into consequences of
Nadere informatieDe wijde wereld in wandelen
127 De wijde wereld in wandelen Valrisico schatten door het meten van lopen in het dagelijks leven Om een stap verder te komen in het schatten van valrisico heb ik het lopen in het dagelijks leven bestudeerd.
Nadere informatiehoofdstuk 2-4 hoofdstuk 2
Samenvatting Het doel van het onderzoek, zoals beschreven in dit proefschrift, is het identificeren van fysiologische parameters voor het meten van stress bij vleesvarkens. Stress, veroorzaakt door de
Nadere informatieinhoud 1. Vogels op reis 3 2. Vogeltrek 4 3. Zomervogels 4. Wintergasten 5. Standvogels 6. Deeltrekkers 7. Op reis
Vogels op reis inhoud 1. Vogels op reis 3 2. Vogeltrek 4 3. Zomervogels 5 4. Wintergasten 6 5. Standvogels 7 6. Deeltrekkers 8 7. Op reis 9 8. Het ontstaan van de trek 12 9. De goede richting 13 10. Een
Nadere informatieNieuwe resultaten van de zoektocht naar het Higgs deeltje in ATLAS
Nieuwe resultaten van de zoektocht naar het Higgs deeltje in ATLAS Op 4 juli 2012 presenteerde het ATLAS experiment een update van de actuele resultaten van de zoektocht naar het Higgs deeltje. Dat gebeurde
Nadere informatienederlandse samenvatting
Nederlandse Samenvatting NEDERLANDSE SAMENVATTING Inleiding Hartfalen is een syndroom, waarbij de pompfunctie van het hart achteruitgaat en dat onder andere gepaard kan gaan met klachten van kortademigheid
Nadere informatieWerken voor de kost: fysiologische en gedragsmatige afwegingen in hard werkende vogels
Nederlandse samenvatting 171 Werken voor de kost: fysiologische en gedragsmatige afwegingen in hard werkende vogels Popko Wiersma Nadelige effecten van hard werken Niet alleen sommige mensen werken hard,
Nadere informatieDe ziekte van Alzheimer. Diagnose
De ziekte van Alzheimer Bij dementie is er sprake van een globale achteruitgang van de cognitieve functies, zoals het geheugen of de taalfuncties. Deze achteruitgang leidt tot functionele beperkingen in
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Tot voor kort werd de relatie tussen bloemplanten en hun bestuivers vooral gezien als gespecialiseerd en wederzijds sterk aangepast. Specialisatie betekent in dit geval dat één
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Onder sommige omstandigheden verschilt de kans tussen zonen en dochters om voort te planten en ouders zullen dus meer van hun genen verspreiden als ze het geslacht produceren dat een grotere kans heeft
Nadere informatieChapter 9 CHAPTER 9. Samenvatting
CHAPTER 9 Samenvatting 115 Kanker en behandelingen voor kanker kunnen grote invloed hebben op de lichamelijke gezondheid en het psychisch functioneren van mensen. Er is veel onderzoek gedaan naar de effectiviteit
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING CHAPTER X 188 INLEIDING Wereldwijd neemt het aantal mensen met overgewicht steeds verder toe. In Nederland heeft ruim de helft van de huidige bevolking overgewicht, en 14% heeft
Nadere informatie- 172 - Prevention of cognitive decline
Samenvatting - 172 - Prevention of cognitive decline Het percentage ouderen binnen de totale bevolking stijgt, en ook de gemiddelde levensverwachting is toegenomen. Vanwege deze zogenaamde dubbele vergrijzing
Nadere informatieEcologische risicobeoordeling is gericht op het voorspellen van nadelige. effecten van stoffen op natuurlijke populaties. In het algemeen wordt
Samenvatting Ecologische risicobeoordeling is gericht op het voorspellen van nadelige effecten van stoffen op natuurlijke populaties. In het algemeen wordt hierbij de voorspelde blootstelling aan de stof
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING 188 Type 1 Diabetes and the Brain Het is bekend dat diabetes mellitus type 1 als gevolg van hyperglykemie (hoge bloedsuikers) kan leiden tot microangiopathie (schade aan de kleine
Nadere informatieHET VOGELTREKSTATION INFORMATIE VOOR EEN SPREEKBEURT OF WERKSTUK
HET VOGELTREKSTATION INFORMATIE VOOR EEN SPREEKBEURT OF WERKSTUK Vogels zijn er in alle soorten en maten, zoals bijvoorbeeld de zeearend, die wel 90 centimeter groot kan worden. Of de Kleine Karekiet die
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/20932 holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20932 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Haar, Sita Minke ter Title: Birds and babies : a comparison of the early development
Nadere informatieDutch summary (samenvatting)
Dutch summary (samenvatting) Externe belasting tijdens voetbaltraining: de waarde van versnelling en vertraging Het monitoren van de trainings- en wedstrijdbelasting met behulp van geautomatiseerde positiemeetsystemen
Nadere informatieHet Geheim van Wielrennen. VO2 max, wat is dat?
Het Geheim van Wielrennen VO2 max, wat is dat? Het zuurstofopnamevermogen, de VO2 max, is een belangrijk begrip bij duursporten als wielrennen. Al in 1923 ontdekte de Engelse fysioloog A.V. Hill dat het
Nadere informatieENERGETISCHE KOSTEN VAN BALANSCONTROLE BIJ VALIDE PERSONEN
SAMENVATTING Lopen, het lijkt zo simpel, maar het kan als gevolg van een pathologie zoals een beenamputatie of een Cerebro-Vasculair Accident (CVA) een zeer uitdagende taak worden. Opnieuw leren lopen
Nadere informatieNederlandstalige samenvatting (summary in Dutch language)
Nederlandstaligesamenvatting 145 Nederlandstaligesamenvatting (summaryindutchlanguage) Reizen is in de afgelopen eeuwen sneller, veiliger, comfortabeler, betrouwbaarder, efficiënter in het gebruik van
Nadere informatieNieuwsbrief Roofvogelwerkgroep Fruitstreek. Februari 2014
Nieuwsbrief Roofvogelwerkgroep Fruitstreek Februari 2014 Het is begonnen. Misschien iets vroeger dan anders, maar de laatste zonnige dagen levert al baltsgedrag op van buizerds. Het is dan ook deze soort
Nadere informatieNeurocognitive Processes and the Prediction of Addictive Behaviors in Late Adolescence O. Korucuoğlu
Neurocognitive Processes and the Prediction of Addictive Behaviors in Late Adolescence O. Korucuoğlu Nederlandse Samenvatting De adolescentie is levensfase waarin de neiging om nieuwe ervaringen op te
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting De adolescentie is lang beschouwd als een periode met veelvuldige en extreme stemmingswisselingen, waarin jongeren moeten leren om grip te krijgen op hun emoties. Ondanks het feit
Nadere informatieCircadiane ritmiek. Circadiane plasticiteit. Hoofdstuk 2
Samenvatting 207 Circadiane ritmiek De draaiing van de aarde om haar as zorgt voor een continu veranderende omgeving waarin periodes van licht en donker elkaar afwisselen. De dagelijkse afwisseling van
Nadere informatieBEMONSTERINGSMETHODIEK
Samenvatting Het belangrijkste doel van het in dit proefschrift gepresenteerde onderzoek is om beter te begrijpen wat de ruimtelijke verspreiding van groepsdieren bepaalt. Ik bouwde voort op drie decennia
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Bij de ontwikkeling van metabole ziekten zoals overgewicht, type 2 diabetes en Anorexia Nervosa spelen omgevingsfactoren zoals dieet en fysieke activiteit een belangrijke rol. Er zijn echter grote individuele
Nadere informatiePerseverative cognition: The impact of worry on health. Nederlandse samenvatting
Perseverative cognition: The impact of worry on health Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Perseveratieve cognitie: de invloed van piekeren op gezondheid Iedereen maakt zich wel eens zorgen.
Nadere informatieDutch summary. Nederlandse samenvatting
Dutch summary Nederlandse samenvatting 127 Kinderen die te vroeg geboren worden, dat wil zeggen bij een zwangerschapsduur korter dan 37 weken, worden prematuren genoemd. Na de bevalling worden ernstig
Nadere informatieHAPTE CHAP SAMENVATTING
HAPTE CHAP Wanneer voortplanting tussen individuen van verschillende soorten, maar ook van verschillende populaties wordt voorkómen, noemen we dit reproductieve isolatie. Reproductieve isolatie speelt
Nadere informatieSAMENVATTING Het doel van dit proefschrift is drieledig. Ten eerste wordt inzicht verschaft in het gebruik van directe-rede-constructies (bijvoorbeeld Marie zei: Kom, we gaan! ) door sprekers met afasie.
Nadere informatieOp(weg(naar(een(optimale(vitamine(D(status:(determinanten(en( consequenties(van(vitamine(d(deficiëntie(in(de(oudere(populatie(
Summary&Samenvatting SAMENVATTING OpwegnaareenoptimalevitamineDstatus:determinantenen consequentiesvanvitamineddeficiëntieindeouderepopulatie De belangrijkste functie van vitamine D is het stimuleren van
Nadere informatieSAMENVATTING bijlage Hoofdstuk 1 104
Samenvatting 103 De bipolaire stoornis, ook wel manisch depressieve stoornis genoemd, is gekenmerkt door extreme stemmingswisselingen, waarbij recidiverende episoden van depressie, manie en hypomanie,
Nadere informatieVerslag telling aalscholvers en blauwe reigers in het Kippenest in De Wieden op 9 mei 2009
Verslag telling aalscholvers en blauwe reigers in het Kippenest in De Wieden op 9 mei 2009 Ronnie Veldkamp Om 9.00 uur had ik afgesproken met mijn vriend Pieter van den Hooven om weer de jaarlijkse telling
Nadere informatieNederlandse samenvatting. (summary in Dutch)
(summary in Dutch) Type 2 diabetes is een chronische ziekte, waarvan het voorkomen wereldwijd fors toeneemt. De ziekte wordt gekarakteriseerd door chronisch verhoogde glucose spiegels, wat op den duur
Nadere informatieMoral Misfits. The Role of Moral Judgments and Emotions in Derogating Other Groups C. Wirtz
Moral Misfits. The Role of Moral Judgments and Emotions in Derogating Other Groups C. Wirtz Mensen die als afwijkend worden gezien zijn vaak het slachtoffer van vooroordelen, sociale uitsluiting, en discriminatie.
Nadere informatieSETL dag verslag 11/01/2015. Meer info: www.projectbaselinebelgium.be www.projectbaseline.org http://pbdashboard.apphb.com www.facebook.
Meer info: www.projectbaselinebelgium.be www.projectbaseline.org http://pbdashboard.apphb.com www.facebook.com/muisbroek De SETL dag viel samen met de Nieuwjaarsduik van GUE-BE. We hadden een massaal aantal
Nadere informatieCHAPTER 10 NEDERLANDSE SAMENVATTING
CHAPTER 10 NEDERLANDSE SAMENVATTING Chapter 10 156 Dit proefschrift bestaat uit een aantal studies waarin de veranderingen in het vermogen van plasma om de uitstroom (efflux) van cholesterol uit cellen
Nadere informatie- Zijn deze eigenschappen deel van een functioneel syndroom, en zo ja, wordt dit syndroom veroorzaakt door genetische of omgevingseigenschappen.
NEDERLANDSE SAMENVATTING Adaptieve individuele verschillen. In veel soorten is aangetoond dat individuen binnen natuurlijke populaties consistente verschillen vertonen in hun gedrag. Sommige van deze studies
Nadere informatieHoofdstuk 3: Cardiovasculaire toestandsveranderingen in gesimuleerde werkomgevingen
Een inspirerende nieuwe fase in het onderzoek naar mens-computer interactie heeft zich aangediend met het ontstaan van adaptieve automatisering. Binnen dit onderzoeksgebied worden technologische systemen
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/45834 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Evans, Tracy Title: Management implications for invertebrate assemblages in the
Nadere informatieVermoeidheid en prestatie tijdens laagintensief industrieel werk
Vermoeidheid en prestatie tijdens laagintensief industrieel werk Vermoeidheid en prestatie tijdens laagintensief industrieel werk Het aantal mensen dat repeterende werkzaamheden met een lage intensiteit
Nadere informatieNederlandse samenvatting
138 Uitstel van ouderschap De positie van de vrouw in de westerse maatschappij is de laatste tientallen jaren fundamenteel veranderd. Vrouwen zijn hoger opgeleid dan vroeger en werken vaker buitenshuis.
Nadere informatieInleiding. Familiale kwetsbaarheid en geslacht. Samenvatting
Inleiding Depressie en angst zijn veel voorkomende psychische stoornissen. Het ontstaan van deze stoornissen is gerelateerd aan een breed scala van risicofactoren, zoals genetische kwetsbaarheid, neurofysiologisch
Nadere informatieNederlandse. Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Het metabole syndroom is tegenwoordig een veel voorkomend ziektebeeld dat getypeerd wordt door een combinatie van verschillende aandoeningen. Voornamelijk in de westerse landen
Nadere informatieSamenvatting Samenvatting 107 Achtergrond van het onderzoek Plaaginsekten kunnen in (fruit)boomgaarden veel schade veroorzaken. Vaak wordt het optreden van plaaginsekten in boomgaarden tegengegaan door
Nadere informatieCover Page. Author: Slieker, Roderick Title: Charting the dynamic methylome across the human lifespan Issue Date:
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/45888 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Slieker, Roderick Title: Charting the dynamic methylome across the human lifespan
Nadere informatieRed cheeks, sweaty palms, and coy-smiles: The role of emotional and sociocognitive disturbances in child social anxiety M. Nikolić
Red cheeks, sweaty palms, and coy-smiles: The role of emotional and sociocognitive disturbances in child social anxiety M. Nikolić Rode wangen, zweethanden en coy-smiles: De rol van emotionele en socio-cognitieve
Nadere informatieGebruiksaanwijzing leerdagboek
Gebruiksaanwijzing leerdagboek Exempel Met vogels op trektocht Afdrukken pagina 2-13 dubbelzijdig formaat A4 naar behoefte kunnen lege A4-pagina s worden tussengevoegd Aanwijzingen Schrijf- en tekenruimte
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/44267 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Spierings, M.J. Title: The music of language : exploring grammar, prosody and
Nadere informatieNederlandse samenvatting. (summary in Dutch)
Nederlandse samenvatting (summary in Dutch) 149 Samenvatting In dit proefschrift is agressief en regelovertredend gedrag van (pre)adolescenten onderzocht. Vanuit een doelbenadering (Sociale Productie Functie
Nadere informatievetreserves worden aangemaakt door de gastheer. Het eerste aspect met betrekking tot deze hypothese berust op het verband tussen deze metabolische
Het verlies van eigenschappen is een belangrijk proces dat bijdraagt aan evolutionaire veranderingen van organismen. Desondanks heeft onderzoek op dit gebied relatief weinig aandacht gekregen en wordt
Nadere informatiePostural instability in people with chronic stroke and Parkinson's disease: dynamic
Samenvatting NL Postural instability in people with chronic stroke and Parkinson's disease: dynamic perspectives Digna de Kam Balansproblemen, ook wel posturale instabiliteit genoemd, is een veel voorkomende
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Het aantal mensen met een gestoorde nierfunctie is de afgelopen decennia sterk toegenomen. Dit betekent dat er steeds meer mensen moeten dialyseren of een niertransplantatie moeten
Nadere informatieOptimale loopvaardigheid met een prothese Balanceren tussen capaciteit en belasting. Samenvatting
Optimale loopvaardigheid met een prothese Balanceren tussen capaciteit en belasting amenvatting ummary Introductie Het ondergaan van een beenamputatie is een drastische chirurgische ingreep, die grote
Nadere informatieVEILIGHEID + DUURZAAMHEID + BRANDSTOFBESPARING HET BESTE EVENWICHT IN PRESTATIES VOOR ONZE KLANTEN
VEILIGHEID + DUURZAAMHEID + BRANDSTOFBESPARING HET BESTE EVENWICHT IN PRESTATIES VOOR ONZE KLANTEN SAMENVATTING 1. De beste banden voor uw klanten 2. Door innovatie heeft MICHELIN het beste evenwicht in
Nadere informatieExperts maakten zich in het voorjaar zorgen: waar blijven de zwaluwen? Nieuwsbrief augustus 2018
Op Woensdagavond 13 juli was er bij John van Raak aan de Luther in Hooge Mierde een bijeenkomst over de over de akkerranden. Van daaruit hadden we een rondleiding langs de akkers welke in overleg met de
Nadere informatieGeven en ontvangen van steun in de context van een chronische ziekte.
Een chronische en progressieve aandoening zoals multiple sclerose (MS) heeft vaak grote consequenties voor het leven van patiënten en hun intieme partners. Naast het omgaan met de fysieke beperkingen van
Nadere informatieSamenvatting (Summary in Dutch)
163 Samenvatting (Summary in Dutch) Er zijn slechts beperkte financiële middelen beschikbaar voor publieke voorzieningen en publiek gefinancierde diensten. Als gevolg daarvan zijn deze voorzieningen en
Nadere informatieSamenvatting. Chapter 8
Samenvatting Chapter 8 154 Het dopaminerge systeem is betrokken bij de controle over een heel scala aan fysiologische functies, variërend van motorische activiteit tot de productie van hormonen en het
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/35287 holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/35287 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Poortvliet, Rosalinde Title: New perspectives on cardiovascular risk prediction
Nadere informatieControle van de romp bij lagerugpijnpatiënten
Controle van de romp bij lagerugpijnpatiënten In hoofdstuk 1 worden de achtergrond en de doelen van mijn onderzoek beschreven. Lage rugpijn is een belangrijk maatschappelijk probleem, zowel op het gebied
Nadere informatieBijlage VMBO-GL en TL
Bijlage VMBO-GL en TL 2012 tijdvak 2 biologie CSE GL en TL Deze bijlage bevat informatie. GT-0191-a-12-2-b Lepelaars - informatie Lees eerst informatie 1 tot en met 7 en beantwoord dan vraag 38 tot en
Nadere informatieSamenvatting. Exploratieve bewegingen in haptische waarneming. Deel I: de precisie van haptische waarneming
Exploratieve bewegingen in haptische waarneming Haptische waarneming is de vorm van actieve tastwaarneming waarbij de waarnemer de eigenschappen van een object waarneemt door het object met zijn of haar
Nadere informatieHet meten van loopkarakteristieken
SAMENVATTING Ongeveer 45% van alle mensen na een beroerte valt tenminste één keer per jaar. Een val kan leiden tot tijdelijk letsel zoals een gebroken heup. Ook leidt vallen bij mensen met een beroerte
Nadere informatieResultaten voor Vlaamse Gemeenschap Cardiovasculaire Preventie Gezondheidsenquête, België, 1997
6.8.1. Inleiding In deze module worden 2 specifieke preventiedomeinen behandeld: de hypertensie en de hypercholesterolemie. De hart- en vaatziekten zijn aandoeningen die uit het oogpunt van volksgezondheid,
Nadere informatieNetwerkeigenschappen van de circadiane klok van zoogdieren
Nederlandse samenvatting Netwerkeigenschappen van de circadiane klok van zoogdieren Het combineren van verschillende wetenschappen is een uitdaging. Wetenschappers uit verschillende disciplines spreken
Nadere informatie!!!!"### " $% + " $% -""!. /"0%. + %"" 1 "" 3 '$ + * + + * +1 5*!! 1"! '!' 5%!.* " " "!.%%"!%%!-8! " $% *8! %! 9: $% !$!!
1 !!!!"### #$% $% &'() " $% %""*$ +, " $% %""* -""!. /"0%.!*% + %"" 1 "" 2 3 '$ + * + " $% + + * ++ 4""% +1 5*!! +2 4""*! 1"! '!' '() $""" '()6 "%##!& 4&*!7 5%!.* " " "!.%%"!%%!-8!!'() 8%!!""" %"" $% *8!
Nadere informatieInventarisatie naleefniveau rookvrije horeca najaar 2014
Inventarisatie naleefniveau rookvrije horeca najaar 14 Sinds 1 juli 8 geldt in de horeca, sport, kunst en cultuursector een rookverbod. Op 6 juli 11 is er een versoepeling doorgevoerd voor kleine cafés
Nadere informatieSAMENVATTING (DUTCH SUMMARY)
SAMENVATTING (DUTCH SUMMARY) Pacingstrategieën tijdens inspanning in de hitte Bij het leveren van een langdurige inspanning in de hitte zal de prestatie vaak minder goed zijn ten opzichte van thermoneutrale
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING Inleiding Personen met een beperking van de loopvaardigheid, bijvoorbeeld veroorzaakt door een onderbeenamputatie of een cerebrovasculair accident (CVA) hebben een verhoogd risico
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Titel: Cognitieve Kwetsbaarheid voor Depressie: Genetische en Omgevingsinvloeden Het onderwerp van dit proefschrift is cognitieve kwetsbaarheid voor depressie en de wisselwerking
Nadere informatieTREK VAN AALSCHOLVERS OVER TELPOST DE HORDE
TREK VAN AALSCHOLVERS OVER TELPOST DE HORDE Arjan Boele en Frank Engelen In de loop van het jaar vliegen er veel aalscholvers over trektelpost De Horde. Nu er op deze post al sinds 1997 geteld wordt, willen
Nadere informatieSamenvatting en conclusies
Samenvatting en conclusies 8 Chapter 8 74 Samenvatting Hoofdstuk 1 geeft een algemene inleiding op dit proefschrift. De belangrijkste doelen van dit proefschrift waren achtereenvolgens: het beschrijven
Nadere informatieSamenvat ting en Conclusies
Samenvat ting en Conclusies Samenvatting en Conclusies 125 SAMENVAT TING EN CONCLUSIES In dit proefschrift werd de invloed van viscerale obesitas en daarmee samenhangende metabole ontregelingen, en het
Nadere informatieSamenvatting. Over het gebruik van visuele informatie in het reiken bij baby s
Samenvatting Over het gebruik van visuele informatie in het reiken bij baby s 166 Het doel van dit proefschrift was inzicht te krijgen in de vroege ontwikkeling van het gebruik van visuele informatie voor
Nadere informatieDoelstelling en protocol
STUDIE OVER DE INVLOED VAN CURREX SOLES OP DE VOETBELASTING EN OP SPRONGTESTEN BIJ VOLLEYBALLERS Door Sportmedisch Testcenter RUNNING AND MORE Uit enquêtes bij onze huidige gebruikers van de Currex-zolen
Nadere informatieCooperative learning during math lessons in multi-ethnic elementary schools
Hoe kan de leerkracht het leerproces van leerlingen tijdens een coöperatief leren (CL) curriculum op multiculturele basisscholen optimaliseren? Moet de leerkracht de leerlingen zoveel mogelijk aansturen
Nadere informatieQUIZ: HOE KOM IK DE WINTER DOOR????
QUIZ: HOE KOM IK DE WINTER DOOR???? WAAROM BEVRIEZEN ZADEN NIET? 1. Ze zitten diep onder de grond, waar het niet vriest. 2. Ze bevatten veel vet. 3. Ze bevriezen wel, maar daar kunnen ze wel tegen. WAAR
Nadere informatieKERKUILEN WERKGROEP TWENTE
KERKUILEN WERKGROEP TWENTE Broedseizoen kerkuil De start van het broedseizoen kerkuilen was zeer verrassend. Rond half maart werd er op een locatie in Oud-Ootmarsum een nestkast aangetroffen met daarin
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING (DUTCH SUMMARY)
NEDERLANDE AMENVATTING (DUTCH UMMARY) 189 Nederlandse amenvatting (Dutch ummary) trekking van proefschrift Patiënten met een chronische gewrichtsontsteking, waaronder reumatoïde artritis (RA), de ziekte
Nadere informatieKengetallen. E-5 MPR-Kwaliteit. Inleiding. MPR 24 uur. 4 Betekenis van MPR 24 uur
Kengetallen E-5 MPR-Kwaliteit Inleiding Via Melkproductieregistratie (MPR) worden gegevens over de melk-, vet en eiwitproductie van de veestapel verzameld. Deze gegevens zijn de basis van managementinformatie
Nadere informatieChapter 8. Nederlandse samenvatting
Chapter 8 Nederlandse samenvatting Chapter 8 Nederlandse samenvatting Er is in de afgelopen jaren veel vooruitgang geboekt in de ontwikkeling van doelgerichte behandelingen tegen kanker. Helaas wordt ook
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Het is een uitdaging om ouderen te identificeren die baat kunnen hebben bij een interventie gericht op de preventie van beperkingen in het dagelijks leven op het moment dat dergelijke
Nadere informatieNee, dat is normaal. Het is te verwachten dat ongeveer 90% van de cocons uitkomt.
Antwoorden op veel gestelde vragen Tip: Gebruik Control-F om een zoekterm in te voeren. 1. De cocons komen nog niet uit. Hoe kan dat? Knuffelbijen komen meestal uit in de tweede helft van april. Het uitkomen
Nadere informatieSamenvatting SAMENVATTING
SAMENVATTING Introductie Dit proefschrift geeft het theoretische en experimentele werk weer rondom de auditieve en cognitieve mechanismen van het top-down herstel van gedegradeerde spraak. In het dagelijks
Nadere informatieweek maart 2014 C
Gekaapt, gezonken of geëxplodeerd? : Bekende feiten op een rijtje Al meer dan een week is vlucht MH370 zoek. Niemand weet wat er met het vliegtuig is gebeurd. Hieronder staat een aantal zaken die wel bekend
Nadere informatieResultaten voor Brussels Gewest Cardiovasculaire Preventie Gezondheidsenquête, België, 1997
6.8.1. Inleiding In deze module worden 2 specifieke preventiedomeinen behandeld: de hypertensie en de hypercholesterolemie. De hart- en vaatziekten zijn aandoeningen die uit het oogpunt van volksgezondheid,
Nadere informatieOptimalisatie van de eerste klinische studies in bi ondere patie ntengroepen: op weg naar gebruik van semifysiologische
Nederlandse samenvatting Optimalisatie van de eerste klinische studies in bi ondere patie ntengroepen: op weg naar gebruik van semifysiologische farmacokinetische modellen Algemene inleiding Klinisch onderzoek
Nadere informatieFetal Origins of Socioeconomic Inequalities. in Early Childhood Health. The Generation R Study. Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING
Fetal Origins of Socioeconomic Inequalities in Early Childhood Health The Generation R Study Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING Sociaal-economische gezondheidsverschillen vormen een groot maatschappelijk
Nadere informatieSamenvatting 95 SAMENVATTING
Samenvatting Samenvatting 95 SAMENVATTING Tijdens de ontwikkeling en groei van een solide tumor, staan de tumorcellen bloot aan een gebrek aan zuurstof (hypoxie). Dit is het gevolg van de snelle groei
Nadere informatieWOFOG (War On Oil Fat & Grease)
WOFOG (War On Oil Fat & Grease) Alex Duinmeijer, François Clemens & Eva Nieuwehuis TU Delft / Deltares / Gemeente Rotterdam 1 Inhoud van de presentatie 1. Inleiding / doel van experimenteel en statistisch
Nadere informatie