TAAL. 4. Zij heeft stijl. Over taal met klasse en netwerken met woorden EXTRA BIJLAGE DE STANDAARD 7 NOVEMBER Dirk Huyghe

Transcriptie

1 TAAL EXTRA BIJLAGE DE STANDAARD 7 NOVEMBER Zij heeft stijl Over taal met klasse en netwerken met woorden Dirk Huyghe

2 2 TAALBIJLAGE DE STANDAARD DONDERDAG 7 NOVEMBER 2013 { DONDERDAG TAALDAG } TAALETIQUETTE Koen Broos OP ZOEK NAAR DE SPELREGELS De juiste toon LUDO PERMENTIER Wat heb je aan goede manieren in een omgeving waar niemand meer weet wat het te betekenen heeft? Die retorische vraag van Willem Frederik Hermans gaat ook op voor ons taalgebruik. De Nederlandse schrijver ergerde zich aan ongepaste taal van anderen, maar was tegelijk berucht voor de giftigheid van zijn eigen scheldproza. De Nederlandse taal is geen doos met puzzelstukjes die je kunt kiezen om daar het plaatje mee te leggen dat je aan anderen wil tonen. Het is veeleer een doos met verftubes. Je kunt mengen en morsen wat je maar wilt, je hoeft niet binnen de lijntjes te kleuren, je hebt het palet zelf in handen en daar kun je veel meer mee dan de meeste mensen denken. Anders zouden we geen literatuur hebben. Het moge duidelijk zijn: niet elke klodder verf op doek is kunst. En niet iedereen hoeft zijn zielenroerselen op canvas uit te smeren. Braaf het plafond van een keuken schilderen is voor sommigen ook al een hele opgave. Ik wil maar zeggen: je kunt veel met taal, maar het is nuttig je beperkingen te kennen en te weten wat waar kan, en wanneer. Aan welke kant van het bord de lepel en de vork liggen, dat is allemaal beschreven. En als je gasten krijgt die daarop letten, dan doe je het maar beter volgens het boekje. Maar taalgebruik is gecompliceerder dan dat. Zo is er een verschil tussen schriftelijk en mondeling taalgebruik. Toen onlangs op een vergadering iemand een voorstel deed en vroeg wie dat steunde, stak de taaladviseur van de VRT prompt zijn vinger omhoog en riep: Ikke! Neem van mij aan, Ruud Hendrickx zou dat nooit schrijven. Sterker: hij zou journalisten die het woord op tv of op de radio gebruiken, vriendelijk aanmanen geen tussentaal te spreken. Maar ikke! drukte op dat moment meer enthousiasme uit dan ik. Of is ikke een uiting van informeel taalgebruik? Taal voor onder goede vrienden? Taal voor tussen pot en pint? Zoals pikken informeel is voor stelen en fikken voor vingers? Waar ligt de grens dan met het keurige, formele Nederlands? Als ik willekeurig een greep doe uit woorden die Van Dale informeel noemt, dan vind ik die allemaal terug in de krant: apenjaren, azijnpisser, bangelijk, bezopen, van dattum, eikel, flauwekul en ga zo maar door. Zelfs woorden met het label vulgair raken voorbij de eindredactie: beschijten, fuck, geitenneuker, hondenlul en dat zal wel genoeg zijn, neem ik aan. Het kan niet anders of sommige lezers ergeren zich daaraan. Want deze verruwing van het taalgebruik heeft te maken met verruwing in de maatschappij, en ook daar doet niet iedereen aan mee. Integendeel: uit onderzoek blijkt steeds dat het grote publiek die ruwe taal stijlloos vindt. Zoals anderen onnodig Engels of Latijn ergerlijk noemen. Of het feit dat lezers of geïnterviewden met je worden aangesproken. Of dat lezers, kijkers, luisteraars, schrijvers altijd grammaticale mannen zijn en er te weinig vrouwelijkheid uit ons taalgebruik naar voren komt. Ik heb het nu over de krant. Een taalproduct van professionals, die elkaar ook nog eens controleren en die richtlijnen hebben om hun taalgebruik in goede banen te leiden. Maar wat met taaluitingen die we zelf produceren? Wat met de mailtjes die we sturen? Wat met het condoleancekaartje dat we moeten schrijven? Wat met de verjaardagswens op Facebook? Wat met de sollicitatiebrief? Zijn ook daar de normen aan het verschuiven? Ineens staan we met dat overvloedige palet in onze handen en vragen we ons af: hoe moet het eigenlijk vandaag? Dat etiquette meer is dan weten aan welke kant van je bord de lepel en de vork liggen, maakt het op zo n moment niet gemakkelijk. NEDERLANDS IS EEN DOOS MET VERFTUBES. MAAR HET MOGE DUIDELIJK ZIJN: NIET ELKE KLODDER VERF OP DOEK IS KUNST COLOFON Hoofdredacteurs: Bart Sturtewagen en Karel Verhoeven Samenstelling: Karin De Ruyter, Astrid Houthuys en Ludo Permentier Bijdragen: Jaap de Jong, Universiteit Leiden; Karin De Ruyter, chef Nieuws De Standaard; Mia Doornaert, ex journaliste en columniste De Standaard; Astrid Houthuys, eindredactrice De Standaard; Hugo Matthysen, theater en tv maker/schrijver; Ludo Permentier, columnist De Standaard en auteur van Woorden weten alles /medewerker Nederlandse Taalunie/UGent; Jan T Sas, journalist/universiteit Antwerpen; Tom Van Hout Universiteit Antwerpen/ Universiteit Leiden; Marc van Oostendorp, Meertens Instituut/Universiteit Leiden Illustraties en cover: Dirk Huyghe Vormgeving: Johan Dockx Eindredactie: Astrid Houthuys en Eva Van den Eynde. Ha Wilbert. Studenten begroeten professor Wilbert Spooren soms wel heel familiair in hun mailtjes. Maar als ze hem enkele zinnen later een gunst willen vragen, zijn Wilbert en jij plots professor en u geworden. Of hoe het soms zoeken is naar het juiste taalregister. KARIN DE RUYTER De nieuwe media hebben de manier waarop we met elkaar communiceren grondig veranderd. In een mail nemen we het doorgaans wat minder nauw met de taal en zijn we minder formeel dan in een klassieke brief, en dat geldt nog meer wanneer we met iemand chatten of een sms je sturen. Hoe we het best met die nieuwe media omgaan, zijn we nog volop aan het leren, zegt professor Wilbert Spooren. Hij is hoogleraar Taalbeheersing aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, waar in september een nieuwe masteropleiding Nieuwe media, taal en communicatie van start ging. Geweeklaag De discussie over het taalgebruik op Facebook, Twitter en sms beperkt zich vaak tot geweeklaag over de toenemende slordigheid in het schrijven. Maar waar we zelden bij stilstaan, is dat we dankzij die nieuwe media wel allemaal weer veel meer zijn gaan schrijven, zegt Spooren. Twintig, dertig jaar geleden schreven we hooguit eens een sollicitatiebrief, af en toe een rouwbrief, en heel misschien eens een liefdesbrief. Vandaag schrijft iedereen. En we doen dat met veel creativiteit en vindingrijkheid. We beleven dus ook weer veel meer plezier aan taal. Keerzijde is dat we vaak onder grote tijdsdruk schrijven, waardoor we onze tekst niet meer zo goed nalezen en dus ook slordiger schrijven. Maar is dat eigenlijk erg? Als taalkundige is Spooren niet zozeer bezig met die vraag: Taalwetenschappers beschrijven hoe mensen communiceren in de praktijk, we zeggen niet hoe ze dat horen te doen. Onderzoek toont aan dat mensen hun manier van schrijven en communiceren wel degelijk aanpassen aan het communicatiemiddel dat ze gebruiken, maar ook aan hun gesprekspartner, en aan de boodschap die ze willen overbrengen. Een nieuwslezer praat bijvoorbeeld thuis aan tafel anders dan wanneer hij voor de camera zit. Ons taalgebruik aan de telefoon is anders dan in een e mail of in een chat. Je ziet daar vaak subtiele verschillen. We gebruiken dan verschillende taalregisters. Interessant is dat die verschillende taalregisters onbewust soms heel strategisch ingezet worden, zegt hij. Voorbeelden daarvan vindt hij moeiteloos in zijn eigen mailbox. Neem die mail van een eerstejaarsstudent, die ik helemaal niet kende. Ha Wilbert, zo sprak hij me aan. Maar toen hij me even verder iets wilde vragen, schoot hij plots in de u houding. Toen voelde hij blijkbaar dat het belangrijk werd, omdat hij iets gedaan moest krijgen. Dat strookt perfect met bestaande theorieën over de hoeveelheid beleefdheid die we in onze taal stoppen. Die hangt af van de sociale afstand tot je gesprekspartner, de asymmetrie in de relatie, maar ook het gewicht van het verzoek. Hoe groter We schrijven vaak onder grote tijdsdruk, waardoor we ook slordiger schrijven. Maar is dat erg? WILBERT SPOOREN, professor taalbeheersing Radboud Universiteit Nijmegen de gunst die je wil verkrijgen, hoe beleefder je het vraagt. Spelregels Het voorbeeld toont aan hoe we nog volop aan het zoeken zijn naar hoe we het effectiefst kunnen communiceren via de nieuwe media, zegt Spooren. Dat maakt de studie van die media net zo interessant. We gebruiken ze massaal om ons te uiten, maar de spelregels voor hoe dat moet, moeten we eigenlijk nog ontdekken. Daardoor loopt het ook wel eens

3 DE STANDAARD DONDERDAG 7 NOVEMBER 2013 TAALBIJLAGE 3 mis. Dat ondervond enkele maanden geleden Roos Vonk, een collega hoogleraar van Spooren aan de universiteit van Nijmegen. Zij veroorzaakte een academisch en mediarelletje in Nederland met een tweet, waarin ze zei zo boos te zijn op een minister dat ze hem wel op zijn bek wilde slaan. Die ontboezeming kwam haar op een flinke bolwassing van de academische overheid te staan. Logisch, vindt Spooren. Twitter is een publiek medium, en zij is als professor een publiek persoon. Het is naïef te denken dat wat je zegt op Twitter los gezien kan worden van je publieke functie omdat Twitter een informeel medium is. Als docent of hoogleraar ga ik me, wanneer ik op café ga, ook niet lazarus drinken... Zo zijn er ook in de nieuwe media omgangsvormen waarmee je rekening moet houden. Als wetenschapper bestudeert Spooren vooral hoe organisaties ziekenhuizen, politiediensten, bedrijven... communiceren. Ook zij zijn volop zoekende hoe ze het best met die nieuwe media omgaan. In Nederland lopen er bijvoorbeeld projecten waar wijkagenten worden aangemoedigd om via Twitter te communiceren met de bevolking. Maar hoe dat het best gebeurt, is volstrekt onduidelijk, zegt Spooren. Een van mijn doctoraatsstudentes onderzoekt of de communicatie van de politie via Twitter inderdaad drempelverlagend werkt, zoals de politie zelf denkt, zegt hij. In dat kader geeft ze ook Twittertrainingen aan agenten. Ze leert hen onder meer hoe ze hun tweets moeten formuleren, in een prettige taal die niet te institutioneel is, maar ook zonder dat ze al té veel privézaken prijsgeven, zodat hun rol wel duidelijk blijft. Jaarverslag Er is heel veel behoefte aan dat soort onderricht. Logisch, want je kan niet verwachten dat een organisatie zomaar zou weten hoe ze zich moet gedragen op die nieuwe media. Zo zie je op de Facebookpagina van een ziekenhuis soms heel gekke teksten verschijnen, die rechtstreeks uit hun jaarverslag geplukt lijken te zijn, en die Dirk Huyghe daardoor helemaal niet passen bij het medium Facebook. Dat is een typisch register of genre probleem, dat opduikt als je informatie van de ene naar de andere context moet vertalen. Als we in een verkeerd register communiceren, werkt dat gemakkelijk op de lachspieren. Denk aan mensen die, wanneer ze eens een keertje op televisie komen, plechtstatig vertellen waar ze woonachtig en werkzaam zijn, in plaats van waar ze wonen en werken. We lachen dan, omdat we bepaalde verwachtingen hebben over de manier waarop er in een bepaalde context gecommuniceerd wordt, zegt Spooren. Als die verwachtingen geschonden worden, vinden we dat vaak grappig. Reclamemakers en trendy bedrijven gaan daar vaak heel creatief en inventief mee om. Maar wat het ene bedrijf zich probleemloos kan permitteren, kunnen we bij het andere bedrijf volledig fout en ongepast vinden, waarschuwt Spooren. Een jong softwarebedrijfje kan zich op Facebook best wat grappen veroorloven. Maar van een bedrijf zoals de NMBS verwachten we vooral degelijkheid en een goede dienstverlening. Liefst geen informele flauwekul op hun website of Facebookpagina, dus. Het zijn dan ook vooral formele bedrijven die het lastig hebben om de juiste toon te vinden wanneer ze zich in de nieuwe media begeven. Vaak denken ze: Iedereen doet het, dus wij ook. Zonder erover na te denken hoe ze dat juist moeten aanpakken, zegt Spooren. (lacht) En dat is maar goed ook, Want daardoor is er voor onze studenten nog heel veel werk. Hoe groter de gunst die je wil verkrijgen, hoe beleefder je het vraagt WILBERT SPOOREN, professor taalbeheersing Radboud Universiteit Nijmegen

4 4 TAALBIJLAGE DE STANDAARD DONDERDAG 7 NOVEMBER 2013 ZAKELIJK SCHRIJVEN IS TWEEMAAL NADENKEN Spreektaal rukt op, schrijftaal valt terug We tutoyeren graag en snel, houden van gemoedelijke conversaties, maar voor zakelijke correspondentie steken we beter een tandje bij, dan kunnen we onze boodschap beter wat formeler verpakken. TOM VAN HOUT Zomaar een greep uit mijn elektronische prullenmand: Beste professor, Met mijn vader gaat het intussen beter. Helaas kom ik door een ingegroeide teennagel nauwelijks aan schrijven toe. Om die reden heeft mijn scriptie nog te veel de vorm van een kladversie. Toch stuur ik u wat ik heb, zodat u er alvast naar kan kijken. Ik zie uw feedback graag tegemoet. Groetjes, Felix Dit bericht is een mengelmoes van formaliteit en informaliteit, van spreek en schrijftaal, van informatie en persuasie, van afstandelijkheid en vertrouwelijkheid. Kenmerkend voor e mailberichten is de conversationele toon. De aandoenlijke aanzet krijgen we er gratis bij. Vormelijk beantwoordt de tekst evenwel aan de eisen van zakelijke communicatie. We lezen korte, heldere zinnen met hoofdletters en leestekens en zonder spelfouten. Oef. De aanspreking haalt dan wel twee types door elkaar en de slotgroet is niet afgestemd op de aanspreking, maar daar vallen we niet over. Belangrijker is de lezersgerichte en indirecte structuur: eerst een inleidende zin, vervolgens een argument en pas dan het slechte nieuws. De scriptie staat nog in de steigers. Jammer, maar wel netjes gecommuniceerd. Het vervolg is even onverwacht als vrijpostig. Van damage control modus stapt de schrijver in een moeite over naar een verzoeknummer: in plaats van een alternatieve inleverdatum voor te stellen, vraagt de verzender om een halfbakken scriptie na te lezen. Ik antwoord spontaan met een druk op de delete toets. Onzichtbaar publiek Dat ons taalgebruik informaliseert, is niets nieuws. Democratisering en emancipatie in de jaren zestig van de vorige eeuw zetten een proces van informalisering in gang. De opkomst van de televisie versnelde het nog. De schaal waarop ons taalgebruik informeler wordt, is wel nieuw. Vooral dan bij schriftelijke communicatie. Het gaat daarbij om wat taalweten schappers beschrijven als vernacular writing: spontane, speelse en informele geschriften volgens een niet institutionele logica. Door de opmars van digitale media als Facebook en Twitter zien we drie gelijklopende bewegingen. Ten eerste: meer mensen schrijven. Jong, oud, ongeschoold, hoogopgeleid, arm, rijk. Het maakt niet uit, iedereen schrijft. Ten tweede: mensen schrijven meer. Op de trein een mail beantwoorden. Tijdens het eten twitteren over wat er op je bord ligt. Op het werk snel een reactie typen op een opiniestuk. We schrijven dat het een lieve lust is. Ten derde: wat we schrijven circuleert op blogs, fora, nieuwssites en sociale media. We schrijven voor een onzichtbaar publiek. Kortom, hoe meer informatie en communicatiekanalen, hoe informeler, of beter conversationeler ons taalgebruik wordt. Spreektaal rukt op, schrijftaal valt terug. Ook zakelijk taalgebruik ontsnapt er niet aan. Schrijfcoach Mark Van Bogaert noemt professioneel schrijven praten met papier ertussen. Een ander veelgehoord advies is schrijf zoals je spreekt. Correspondentiecursussen zijn omgevormd tot schrijftrainingen waarin deelnemers bondige, scanbare en doeltreffende teksten leren schrijven voor het web of voor print. Formeel register Informalisering wil niet zeggen dat formaliteit onbelangrijk is geworden. Een sollicitatiebrief verdraagt geen spel of tikfouten. Met je leidinggevende praat je anders dan met je partner. Teksten met een officieel karakter zoals overeenkomsten, offertes, beleidsplannen en besluiten vereisen een formeel register. Effectief en efficiënt zakelijk taalgebruik is taalgebruik dat aan de context is aangepast. Of het nu om interne of externe communicatie gaat, in de mondelinge of schriftelijke vorm, bij zakelijke communicatie bepaalt de context het doel, de vorm en de inhoud van je tekst. Om doelgericht te communiceren, moet de boodschap relevant zijn en aangepast aan het doelpubliek. De mediumkeuze ook. Gevoelige Dirk Huyghe boodschappen zet je niet op mail, maar bespreek je rechtstreeks of telefonisch. De structuur van je tekst moet helder zijn, de formulering professioneel en grammaticaal correct. Een offerte met een rekenfout of een andere slordigheid kan dan wel een commercieel interessant voorstel bevatten, de kans is klein dat je er vertrouwen mee kweekt. Zakelijk schrijven is nadenken, plannen en formuleren, ook al heb je last van een ingegroeide teennagel. Jong, oud, ongeschoold, hoogopgeleid, arm, rijk. Het maakt niet uit, iedereen schrijft De structuur van je tekst moet helder zijn, de formulering professioneel en grammaticaal correct

5 DE STANDAARD DONDERDAG 7 NOVEMBER 2013 TAALBIJLAGE 5 DE BRIEF IS NOG LANG NIET AFGESCHREVEN Wie schrijft beklijft Wie een brief wil schrijven, klikt tegenwoordig zijn mailprogramma open. Toch is een traditionele brief soms meer aangewezen dan een vluchtig mailtje. Als je naar een baan solliciteert bijvoorbeeld. LUDO PERMENTIER Veel mensen vinden een brief nog steeds persoonlijker en meer geijkt voor bijzondere of delicate gelegenheden dan een mailtje. Bovendien geeft een brief ook de indruk dat de zender er meer moeite voor heeft gedaan en dus zelf meer belang hecht aan zijn vraag of boodschap dan wanneer hij die in een mail had gegoten. Wellicht daarom gebeurt solliciteren nog steeds per brief, al kun je die brief behalve per post ook nog eens elektronisch naar de bestemmeling verzenden. Per post of digitaal, een sollicitatiebrief komt doorgaans in een stapel soortgelijke brieven terecht. Het komt er dus op aan gunstig af te steken tegen de massa. Dat kun je door persoonlijkheid, enthousiasme en inventiviteit te tonen. Met een saaie modelbrief kun je alleen solliciteren naar saai werk. Enkele tips: Voorbeeld van een sollicitatiebrief Veronique Satijn Noeveren Boom Aan de personeelsdienst van de stad Antwerpen Stadhuis Grote Markt Antwerpen Boom, 23 december 2013 Vacature museumgids Geachte heer/mevrouw, Toen ik gisteren het Museum aan de Stroom bezocht, was daar de vacature voor een museumgids geafficheerd. Mijn dag kon niet meer stuk. Ik zou dolgraag mensen door dit formidabele museum gidsen en ik solliciteer daarom met enthousiasme voor deze deeltijdse baan. Ik woon niet in Antwerpen, maar ik heb er vier jaar kunstgeschiedenis gestudeerd aan de Universiteit Antwerpen. Op dit ogenblik volg ik er nog lessen Italiaans en Spaans. Daarnaast ben ik al jaren leidster van de zeescoutsgroep op Linkeroever. Ik mag wel zeggen dat ik de haven ken als weinig anderen. Daarenboven ben ik bereid naar Antwerpen te verhuizen als ik deze baan krijg. Mijn familie en vrienden zeggen dat ik vlot en aangenaam in de omgang ben, en dikwijls krijg ik complimentjes over mijn taalgebruik. Ik vermoed dat dit ook kwaliteiten zijn waar u naar zoekt. Ik zou het erg op prijs stellen als ik mezelf binnenkort aan u kan komen voorstellen. Ik voeg alvast mijn cv toe als bijlage. Uw antwoord zie ik met belangstelling tegemoet. sst Met een saaie modelbrief kun je alleen solliciteren naar saai werk b Schrijf al in de eerste zin voor welke baan je belangstelling hebt; toon daarbij je enthousiasme voor het soort werk én voor het bedrijf. b Geef aan hoe je weet dat er een vacature is. b Vertel iets over jezelf wat de baas interessant zal vinden; verkoop jezelf. b Vermijd een saaie opsomming, bijvoorbeeld van studies of vorig werk; verwijs daarvoor naar het cv. b Als je van baan verandert, geef de argumenten daarvoor. b Probeer iets toe te voegen waaruit blijkt dat je geen vakidioot bent. b Schrijf in de slotalinea dat je graag nader zou kennismaken met het bedrijf, of dat je altijd bereid bent je kandidatuur toe te lichten in een gesprek. b Beperk het aantal keren dat je ik schrijft; schrijf ook eens u. b Maak de brief niet langer dan één velletje A4. b Voeg een volledig curriculum vitae toe; geef dat een duidelijke structuur. Nog een paar algemene tips bij het opstellen van je brief: b Maak een briefhoofd met je naam en adres. Na een witregel volgt de adressering, namelijk het adres waar je brief naartoe moet. Al je alinea s begin je tegen de linkermarge. Met vriendelijke groet, Veronique Satijn Bijlage: curriculum vitae b Laat een regel open en noteer plaats en datum. Sla een regel over en geef in één of twee woorden het onderwerp. Een woord als Betreft: is niet nodig. b Schrijf een aanhef, alweer na een witregel. Achter de aanspreking mag, maar hoeft geen komma. Hierna weer een witregel. In zakelijke brieven is de formule Geachte heer of Geachte mevrouw. Weet je niet wie de brief zal lezen, schrijf je Geachte heer, mevrouw. Beste gebruik je alleen als je de geadresseerde goed kent, en dan in combinatie met de voornaam, nooit Beste zonder iets erachter. b In de eerste alinea geef je aan waarom je de brief schrijft. Gebruik u als aanspreekvorm. Sommige mensen vinden het onbeleefd als je je brief begint met ik. In de tweede alinea kom je tot de kern en maak je duidelijk wat je verwacht van de lezer. Daarna werk je de inhoud van je boodschap uit en maak je voor elke stap in je gedachtegang een nieuwe alinea. Schrijf liefst niet meer dan één kantje vol. b In de laatste alinea spreek je een hoop of verwachting uit, maar vermijd het cliché Hopend op/dat. Sluit af met een zin waarin je aangeeft dat de geadresseerde contact met je kan opnemen als hij dat wil. b Na een witregel komt nog de beleefdheidsformule: Met vriendelijke groet(en) of formeler Hoogachtend of Met de meeste hoogachting. Ten slotte volgt je handtekening, met daaronder je voornaam en naam. b Maak dat er geen doorhalingen of verbeteringen in je brief zitten. Lees na op taal en tikfouten. Het Bureau voor Normalisatie ( heeft normen uitgewerkt voor zakelijke brieven. Al worden ze door veel bedrijven en overheidsinstellingen gevolgd, ze zijn niet wettelijk verplicht. Een samenvatting vind je op

6 6 TAALBIJLAGE DE STANDAARD DONDERDAG 7 NOVEMBER 2013 BELEEFDHEID BOVEN ALLES, OOK IN MAILS Zet je dat even op mail? Iemand rekende uit dat we elke week zo n 13 uur aan het mailen zijn. Per jaar maakt dat 650 uur of 80 werkdagen. Door al die binnenstromende mails nemen we nauwelijks nog de tijd om langer dan een uur aan iets te werken. Enkele tips voor een efficiënt én voornaam mailverkeer. LUDO PERMENTIER ASTRID HOUTHUYS WANNEER EN AAN WIE? Stuur alleen een berichtje als het moet, en beperk je tot de mensen die het nodig hebben. TIPS: b Check je mail slechts om de drie uur, zo maak je voor jezelf tijd om taken af te werken. b Stuur zo weinig mogelijk mails; dan krijg je er minder terug. b Schrijf bij voorkeur één berichtje per onderwerp. Als er veel te vertellen is, neem je de telefoon of loop je even langs. b Zet niet steeds je baas in cc, maar neem zelf de verantwoordelijkheid voor de mails die je stuurt. b Spreek de lezer aan met een concrete vraag of opdracht: Johan, zorg jij voor muziek? b Stuur je een ontvangen bericht door, haal dan uit de tekst onderaan alles weg wat onnodig is en voeg bovenaan bij waarom je het bericht doormailt. b Als je niet meteen kunt doen wat jou gevraagd wordt in een mail, laat dat dan snel even weten. b Stuur alleen een antwoord reply to all als dat echt nodig is. b Als je naar een groep mensen mailt, is het onbeleefd hun adressen zichtbaar in het veld Aan of CC te vermelden. Gebruik BCC. ONDERWERP De boodschap of vraag formuleer je kort en duidelijk in het vak Onderwerp ( Subject ). Veel ontvangers lezen alleen de berichtjes met een interessant onderwerp. TIPS: b Vul het onderwerpveld altijd in. b Geef het onderwerp precies aan. Schrijf dus niet vraagje, maar wel: waar ligt printertoner? b Beperk je tot enkele woorden in telegramstijl. b Beperk je tot een goed ingevulde onderwerpregel en laat hem eindigen op eom ( end of message ). b Als je antwoordt op een ander mailtje, laat dan het onderwerp staan: Re: + onderwerp. AANHEF Dirk Huyghe E mail is informeler dan correspondentie per brief. Maar niet iedereen apprecieert het dat je meteen de voornaam gebruikt. Veilig is de eerste keer de aanspreking te gebruiken die je ook in een zakelij

7 DE STANDAARD DONDERDAG 7 NOVEMBER 2013 TAALBIJLAGE 7 DE REGELS VAN HET KLEINSTE SCHERM Gauw een sms je Sms moet ongeveer het bescheidenste communicatiemiddel aller communicatiemiddelen zijn en toch kun je er heel veel mee gedaan krijgen. Intussen is er ook een eigen soort Nederlands bij gaan horen, met een eigen etiquette: sms taal. Smss mt n d 1st plts snl gn. hh ke brief gebruikt. In vervolgmails kun je je meer vrijheid veroorloven. TIPS: b Een onbekende spreek je de eerste keer bijvoorbeeld aan met Geachte mevrouw Peeters. Vermijd Beste zonder naam erachter. b Mensen die je persoonlijk kent, kun je zo aanspreken: Beste Jan of Goedemorgen Mieke. b Ook als je al enkele keren hebt g d, kun je de vlottere formulering gebruiken. b Als je snel heen en weer aan het mailen bent, kun je de aanspreking zelfs weglaten. Onderteken wel elk mailtje. INHOUD De tekst van je e mail is ingedeeld zoals die van een brief, maar er is minder opsmuk en het moet korter. TIPS: b Als je schrijft naar iemand die jou niet goed kent, moet je jezelf identificeren. b Schrijf in de eerste zin wat je wilde zeggen of vragen. b Hou je zinnen kort en schrijf geen alinea s die meer dan vijf regels van het scherm vullen. Het hele bericht mag niet langer zijn dan een schermpje vol. b Als je van de geadresseerde iets verwacht, zeg je dat duidelijk in de laatste alinea. b Stuur bij voorkeur geen bijlage. b Als dat toch nodig is, leg je in je bericht uit wat de lezer in die bijlage kan verwachten. b Laat een witregel tussen de alinea s. b Kijk uit met ironie of gebruik een emoticon (bijvoorbeeld : ) ) maar overdrijf hier niet mee. b Gebruik geen afko s, dat is voor sms. Dus geen thx. b Zet geen woorden in hoofdletters, want dat lijkt op SCHREEU WEN. SLOTGROET De slotgroet moet passen bij de aanspreking. Na Geachte past: Met vriendelijke groet. Na Beste kun je besluiten met Groetjes. Onderteken met voornaam, gevolgd door familienaam. VERZENDEN Voor je op de verzendknop klikt, vraag je je best nog even af of de lezer alles zal begrijpen en hoe hij zal reageren. Hoi prof De juiste toon aanslaan in een mailtje aan je docent het is minder makkelijk dan het lijkt. Volgende berichtjes belandden vorig jaar in de mailbox van een Leuvense prof. Te informeel en met fouten Hoi prof, Ik zou graag u les volgen op maandagnamiddag. Kunt ge me zeggen waar ik moet zijn? MvG, Jolien Goeieavond, dat was nu eens een snel antwoord :). Morgen ben ik niet in Leuven, en mits ik dinsdag een zwaar examen heb, zal ik eens zien of ik het er nog tussen kan passen. Ik zal proberen maandag of dinsdag en anders heb ik pech. Geen probleem. Misschien tot een dezer dagen, met vriendelijke groet, Kasper Te formeel Geachte professor, Middels dit bericht wend ik me tot u in de hoop tot een goede oplossing te komen voor het volgende knelpunt: onlangs heb ik een besluit genomen om weer te gaan studeren. Gezien de goede kwaliteit van het onderwijs en het veelzijdige studieaanbod aan de KU te Leuven is de keuze voor deze universiteit een gemakkelijke gebleken. De uiteindelijk gekozen studie Criminologie is een vertaling van mijn ambities en interesses in dit brede vakgebied. Het knelpunt is echter dat ik genoodzaakt ben, vanwege mijn fulltime baan, deze studie op afstand te volgen. Graag wil ik u inzage geven in de mogelijkheden ter compensatie van mijn noodzakelijke absentie. Ik ben minimaal in staat om één dag per maand naar Leuven te komen. Ik heb thuis verbinding met het internet, wat een noodzakelijke communicatie met de KU Leuven mogelijk maakt. Ik ben voorts bereid tot allerlei (extra) opdrachten. Ik wil u bij voorbaat hartelijk danken voor de overweging van dit knelpunt en ik ben te allen tijde beschikbaar voor informatie. Hoogachtend, Vera LUDO PERMENTIER Omdat sms berichtjes kort moeten zijn, hebben de gebruikers gewoonten ontwikkeld, die je stilaan wel taalregels zou kunnen noemen. We vatten de belangrijkste samen. Schrap overbodige woorden Wat vroeger telegramstijl heette, is nu smsstijl. Al vertrokken? Te lang geslapen. Vertrek nu is perfect duidelijk en er kan geen misverstand uit ontstaan. Gebruik afkortingen In gewoon Nederlands korten we woorden gewoonlijk van achteren in en zetten we een punt. We zeggen bijv. voor bijvoorbeeld. Sms taal maakt nieuwe afkortingen en plaatst geen punten. Inderdaad wordt idd. Sommige Vlaamse sms ers geven woorden weer zoals ze die uitspreken: ni voor niet en da voor dat. Gebruik emoticons Emoticons zijn grafische tekens waarmee je gevoel uitdrukt, zoals : ) om te tonen dat je lacht en : ( om verdriet uit te drukken. Schrap klinkers Gebruik alleen de medeklinkers van een woord. Meestal is het resultaat vlot te ontcijferen: vrschrkklk. Sommige woorden zijn op die manier populair geworden: ff voor effe, bijvoorbeeld, of flwkl voor flauwekul. Vervang twee medeklinkers door één Heel handig is de x: xie voor ik zie. Wat in andere teksten een spelfout heet, kan hier winst opleveren, tog? Vervang lettergrepen door cijfers of letters Dit kan tot pr8ige vondsten leiden, maar niet iedereen zal alles meteen begrijpen. In het Engels worden vaak grapjes uitgehaald met letters: cu (see you). Vervang woorden door initialen Een initiaal is de eerste letter van een woord. Als je iemand goed kent, kun je veelgebruikte zinnen vervangen door de eerste letter van elk woord gewoon aan elkaar vast te plakken. Dat heet initiaalwoord of letterwoord. Om misverstanden te vermijden worden deze woorden vaak in hoofdletters geschreven. Een bekend voorbeeld is MVG (met vriendelijke groeten). Vertrouwelijker is NVV (niet verder vertellen). Etiquette voor sms ers b Ga niet snel even een sms je schrijven terwijl je met iemand in gesprek bent. Dat is SMS taal of geheimtaal 8UV acht uur vanavond? 1000xxs duizendmaal excuses a+er aanbidder aand8 aandacht afchi afhaalchinees bb byebye (tot ziens) BMT bij mij thuis CSL can t stop laughing (ik lach me dood) DINW dat is niet waar gwldg geweldig HHH hiep hiep hoera HJH hou je haaks HSM het spijt me IBB ik ben boos IKZ ik kom zo IMJ ik mis je IVMK ik voel me klote KJMO kom je me ophalen? lfs liefs LZZL lang zal ze leven OML over mijn lijk pls please (alsjeblieft) smash daar heb je niet van terug smss sms en surplace zo komen we niet verder thx (of: tx) thanks (dank je) WSWA waar spreken we af? XJE ik zie je niet minder dan onbeleefd. b Sms is een informeel middel om een boodschap te versturen. Er zijn al liefdesrelaties opgezegd per sms en sommige mensen werden ontslagen per sms. Dat is niet de bedoeling. b Wees niet boos als je niet meteen antwoord krijgt. Sommige mensen willen weleens gerust worden gelaten en zetten hun gsm af. b Wees uiterst voorzichtig met grapjes of met ironie. Je kunt natuurlijk een ; ) toevoegen, maar als iemand je boodschap onbedoeld ernstig neemt, heb je dat zelf niet meteen in de gaten. b Stuur je een boos of een flirterig sms je? Herlees het, denk dertig seconden na en stuur het dan pas. Of verwijder het. b Sms jes moeten kort zijn. Maar wees niet te bondig. Als je oké antwoordt op een mailtje Ben nu al klaar met werk en vertrek naar station, wat betekent dat dan: ik ga mee, wacht op mij? Of: ik zie je daar wel? b Kijk goed of je geen ongewenste spelfouten hebt gemaakt en of je sms je wel naar de juiste persoon vertrekt. Alles over sms taal op de website van de Nederlandse schrijver en taalkundige Wim Daniëls:

8 8 TAALBIJLAGE DE STANDAARD DONDERDAG 7 NOVEMBER 2013 CULTUURVERSCHILLEN CREËREN MISVERSTANDEN Waarom Nederlanders zo luid praten (en andere ergernissen) Hoe komt het dat Nederlanders zoveel luider praten dan wij? Waarom is het onbeleefd om een Fransman meteen met tu aan te spreken en een Duitser bij zijn voornaam? Cultuurverschillen kunnen tot oorlogen leiden als je er geen oog voor hebt, zegt Marie Thérèse Claes, die er, met haar Nederlandse collega Marinel Gerritsen, een boek over schreef. JAN T SAS Je hoeft maar met vakantie te gaan en je weet het: elk land heeft zijn eigen taal, kleding, eetgewoonten en meer van dat. Dat kan weleens tot misverstanden leiden, maar oorlog? Marie Thérèse Claes: Toch is dat niet zo uitzonderlijk. Toen Saddam Hoessein in volle oorlogsdreiging declameerde De Amerikaanse soldaten zullen verdrinken in hun eigen bloed, veerden alle Amerikanen woedend recht, het was het sein voor een invasie. Niemand die de retoriek van de dictator vertaalde naar wat hij misschien echt bedoelde: Wij moeten dringend met elkaar praten. Het is een extreem voorbeeld, maar het geeft een heel duidelijk intercultureel verschil aan: de Amerikanen, net als de hele Germaanse cultuur, zijn zeer expliciet in hun communicatie: alles wordt gezegd met woorden en woorden moeten elk misverstand uitsluiten. Toch communiceert slechts twintig procent van de wereld op die manier. De tachtig procent andere culturen communiceert implicieter: voor die culturen zeggen woorden niet alles, je moet heel veel afleiden uit de context waarin zaken worden gezegd. Voor ons klinkt dat heel ongewoon: alsof je moet raden wat de ander precies wil zeggen. Dat is toch vragen om misverstanden? Maar wij communiceren ook impliciet, hoor. Een voorbeeld: je broer zegt dat hij morgenavond zal langskomen om je grasmaaier terug te brengen. Maar hij zegt dat op zo n manier dat je denkt: Volgens mij komt hij niet. Dat leid je af uit de context: je broer maakt wel vaker loze beloften. Of je haalt het uit zijn intonatie: Hij meent het niet. In culturen waar de groep belangrijker is dan het individu, de Zuid Europese en de oosterse bijvoorbeeld, zal men implicieter met elkaar communiceren en meer afleiden uit de context waarbinnen iets gezegd wordt. Men kent elkaar beter en dus zijn woorden minder essentieel dan in individualistische culturen, zoals de onze. En doordat wij zo expliciet communiceren, moet alles veel meer vastliggen in afspraken, lijstjes, contracten, het liefst in viervoud. Studenten of immigranten uit een implicietere cultuur worden daar soms stapelgek van. Nederlanders komen bij ons zeer assertief over. Is dat ook een voorbeeld van expliciete cultuur? Zeker. Vanuit hun calvinistische cultuur hebben Nederlanders geleerd om niets voor elkaar te verbergen. Daarom praten ze luid en doen ze hun gordijnen niet dicht. Ze hebben een doorgedreven praatcultuur ontwikkeld. Op school worden kinderen aangemoedigd om kritisch te zijn, dingen in twijfel te trekken, snel een mening te uiten. Dat zijn wij minder gewoon. Als een Brit of een Vlaming iets in twijfel trekt, zullen ze dat minder direct doen: Maar denk je misschien niet dat? Een bedrijfsleider vertelde me dat zijn medewerkers hun Franse klanten altijd met tu aanspreken. Een expliciete manier om een goede zakenrelatie op te bouwen, denken ze. Maar waarom is dat geen goed idee? Ze maken juist een slechte indruk. De Vlaming voelt het verschil tussen jij en u niet zo sterk aan, omdat hij altijd in de gij vorm heeft gesproken. Gij was een eenheidsvorm, zoals you in het Engels. Maar de Fransen maken dat onderscheid wel. Tu is voor hen informeel, privé, en dat staat los van zakendoen. Er zijn zelfs talen, zoals het Vietnamees, waar meerdere vormen van jij bestaan. Welke vorm je gebruikt, hangt af van de persoon die je aanspreekt: familie of geen familie, ouder of jonger... Iemand bij zijn voornaam aanspreken is ook cultureel bepaald: in Spanje, Scandinavië, Noord Amerika en Oost Europa doet men dat vrij snel. Maar een Duitse zakenrelatie mag je niet zomaar met Guten Morgen, Helmut aanspreken. Duitsers communiceren van nature veel formeler. Hoe groot zijn de culturele verschillen tussen Vlaanderen en Nederland? Die verschillen zijn op alle vlakken zeer groot. Zo hebben Vlamingen meer gevoel voor hiërarchie: ze spreken hun baas meer met u aan en scholieren spreken hun leraren minder tegen. Vlamingen hebben een meer masculiene cultuur: het arbeidsethos ligt hoog, ze gaan niet winkelen tijdens de werkuren en er heerst meer professionele competitie. Een derde verschil heeft te maken met wat wij onzekerheidsvermijding noemen: de Vlaming, en bij uitbreiding de Belg, houdt minder van het onbekende en loopt voor alle zekerheid sneller naar de dokter. Belgen gaan ook anders met hun tijd om: ze plannen minder en improviseren meer, en de geest van de wet is soms belangrijker dan de letter van de wet. Evolueren we door de globalisering niet langzaam naar een eenheidscultuur? In uw boek schrijven u en Marinel Gerritsen namelijk dat er steeds meer gemengde culturen ontstaan. U noemt dat hybride culturen. De generatie van jongeren die over culturen heen met elkaar trouwen, zakendoen en meer met elkaar omgaan, vormt inderdaad hybride culturen. Daarmee bedoel ik dat ze flexibel inspelen op andere culturen, maar je mag dat niet veralgemenen. Een hybride cultuur ontstaat, verandert, maakt weer plaats voor een andere. Het hangt af van de context. Culturen drijven op waarden en die zijn zo diepgeworteld dat ze niet één twee drie in elkaar zullen Voel u niet beledigd als een Japanner u bij de begroeting geen hand of opgaan. Al zie ik wel kleine verschuivingen. Zo is de mondigheid van de Vlaming de voorbije decennia meer Nederlands geworden. En in Nederland groeit sinds enkele jaren een elite die weer meer voor formele omgangsvormen kiest. Taal en cultuur beïnvloeden elkaar voortdurend. Marie Thérèse Claes en Marinel Gerritsen, Culturele waarden en communicatie in internationaal perspectief. Uitgeverij Coutinho, In de Amerikaanse cultuur wordt alles gezegd met woorden en moeten woorden elk misverstand uitsluiten

9 DE STANDAARD DONDERDAG 7 NOVEMBER 2013 TAALBIJLAGE 9 EN WAT DENKT U ERVAN? Tegen welke etiquetteregel zondigt Vlaams minister president Kris Peeters? Yorick Jansens/blg zoen geeft. Japanners maken een buiging. Yoshikatsu Tsuno/imageglobe Nederlandse schoolkinderen worden aangemoedigd om kritisch te zijn, dingen in twijfel te trekken, snel een mening te uiten. Dat zijn wij minder gewoon Cultuurverschillen kunnen piepklein zijn of kamerbreed. Hoe beoordeelt u de volgende situaties? 1. U zit op een vliegtuig dat u van Tokio naar Brussel brengt. Een Japanse stewardess begint plots met schrille, gejaagde stem te praten. a) U denkt: Er is duidelijk iets mis. b) U denkt: Er is niets aan de hand. 2. U hebt een boek cadeau gekregen. Als u het openslaat, merkt u dat er taalfouten in staan. a) U denkt: Wat slordig van de uitgever! b) U denkt: Ach, zo belangrijk zijn die foutjes ook weer niet. 3. U kijkt naar het journaal. Een reportage toont minister president Kris Peeters op handelsmissie in Thailand. Tijdens een toespraak zit hij met gekruiste benen te luisteren. a) U denkt: Blijkbaar verloopt de missie in een ontspannen sfeer. b) U denkt: Als dit maar goed afloopt. 4. U onderhandelt met een Aziatische firma. U doet een financieel voorstel. Uw gesprekspartner kijkt weg en zwijgt. a) U denkt: Prima, hij neemt zijn tijd om na te denken. a) U denkt: Dit gaat niet goed, ik moet snel een aanlokkelijker voorstel doen. 5. U ziet een student over straat lopen. Halverwege ontmoet hij een docent van wie hij les krijgt. De student knikt beleefd goeiedag. a) U denkt: Die student is zeker een Vlaming. b) U denkt: Die student moet een Nederlander zijn. ANTWOORDEN: 1. Er is niets aan de hand. Stemhoogte bij vrouwen is gedeeltelijk cultureel bepaald. In culturen met grote verschillen tussen mannen en vrouwen praten vrouwen gemiddeld met hogere stem dan in culturen waar meer gelijkheid is. Om dezelfde reden spreken Vlaamse vrouwen met gemiddeld hogere stem dan Nederlandse. 2. Vlamingen zijn gemiddeld gevoeliger voor taalfouten dan Nederlanders. Dat heeft met een historisch gegroeide zelfverzekerdheid te maken. De Vlamingen hebben zich nog niet zo lang losgemaakt van de Franse cultuur en hechten meer belang aan correcte spelling. Nederlanders zijn daar toleranter in geworden. 3. Kris Peeters maakte hier een grove fout tegen de etiquette. In sommige landen is het een belediging als een gast zijn voetzolen toont aan zijn gastheer. Marie Thérèse Claes attendeerde de ministerpresident hierop na zijn bezoeken aan Thailand en China. 4. Hoelang gesprekspauzes mogen duren, is een kwestie van gevoel, maar ook dat gevoel is cultureel bepaald. Zo verdraagt een Fransman slechts 0,3 seconden pauze tussen een vraag en een antwoord als draaglijk. Duurt de pauze langer, dan heeft hij de neiging weer te beginnen praten. Maar een oosterling laat veel langere pauzes. Een onervaren zakenman kan dit interpreteren als: Deze persoon gaat niet akkoord met mijn voorstel, ik zal maar gauw een toegeving doen. In dit geval is (a) dan ook de juiste reactie. 5. Nederlanders hechten minder belang aan machtsafstand. Dat betekent dat zij makkelijker op gelijke voet zullen omgaan met mensen die hiërarchisch boven hen staan. In deze situatie knikken enkel Vlaamse studenten goeiedag, zonder verder iets te zeggen. Of ze zeggen er goedemorgen/middag bij. De meeste Nederlandse studenten zouden de docent gewoon met hallo begroeten. (jts)

10 DE STANDAARD 10 TAALBIJLAGE DONDERDAG 7 NOVEMBER 2013 { Vlotte communicatie is niet meteen de corebusiness van de ambtenarij. Overheidsmedewerkers banen zich een weg door uitgesponnen procedures die liever geen ruimte laten voor interpretatie. Hugo Matthysen trekt zijn bruinste pak aan en maakt zich klaar voor een ambtelijke werkdag. } Maar eerst moeten de brooddozen gevuld. pn PROCEDURES, EEN HOUVAST AAN DE AMBTELIJKE KEUKENTAFEL ALDUS SMEERT MEN EEN BOTERHAM MET CHOCO CLICHÉS À VOLONTÉ Wat mooi is, kost moeite Ambtenaar Pieter V. en zijn vrouw Sophie hebben drie jonge kinderen. Af en toe krijgen zij een boterham met choco. Pieter vertelt openhartig hoe dat precies in zijn werk gaat. Het smeren van een boterham met choco is een proces dat een gefaseerd verloop kent. Planning is daarbij cruciaal, evenwel dienen uit hoofde van zowel de initiatiefnemers (1) als de subjecten (2) van de boterham met choco eerst de nodige krijtlijnen te worden getrokken, dit alles binnen een ruim kader (3), en met het oog op de realisatie van de doelstellingen (4) zoals hierboven omschreven. Het te smeren substraat (5) bevindt zich in deze fase nog in een glazen bokaal. (6) De toegang tot deze recipiënt wordt afgesloten door een deksel, hetwelk door een bevoegd persoon die over de nodige fysieke kracht beschikt, wordt ontsloten door het in tegenwijzerzin een circulaire beweging te laten ondergaan, waarbij de recipiënt evenwel in een statische positie blijft. (7) Sneden brood van mogelijk identieke (8) of quasiidentieke (9) formaten worden in tweevoud op een bord gelegd. Een mespunt wordt in het substraat gedreven, waarna het met een torsiebeweging wordt verwijderd. Gezien de adhesieve eigenschappen van het voedingsmiddel, verlaat nu een welbepaalde hoeveelheid de bokaal. Door wrijving wordt de aldus vrijgekomen pasta op de rectozijde van één exemplaar van de voorziene broodsneden aangebracht. Een aanbeveling, maar geen strikte richtlijn, is om de spreiding van de choco dusdanig in praktijk te brengen, dat hij zich uitstrekt tot op een drietal millimeter van de rand van de ontvanger (10). De hoogte van het smeersel is dusdanig dat minstens tachtig procent van het broodoppervlak aan het zicht wordt onttrokken. (11) Het onbesmeerde exemplaar wordt nu met de recto of de versozijde op het besmeerde exemplaar gelegd, en wel dusdanig dat de oriëntatie van beide helften identiek is. Beide helften worden tegen elkaar gedrukt door er met de vlakke hand op te duwen. Indien men deze actie beroepshalve onderneemt, is men verplicht daarbij door de voedselinspectie goedgekeurde handschoenen te dragen. Vervolgens maakt men een inschatting van de stijfheid van het aldus ontstane geheel. Is men van mening dat de nieuw ontstane entiteit (12) onvoldoende rigide is, dan dient men haar te verkavelen met ingebruikname van het reeds in gebruik genomen zijnde mes. De opdeling kan diagonaal (13) geschieden, of kruiselings. (14) In uitzonderlijke gevallen gebeurt het dat de voedselbereider (15) in een plots opkomende toestand van wilsonbekwaamheid (16) de chocoresten van het mes op orale wijze verwijdert. (17) Mogelijk wijzen de andere aanwezigen (18) op een discrepantie in de bevoegdheden. (19) De dader zal kort de risico s van zulke handelingen bespreken, en daarmee de betwiste bevoegdheid volledig aan het parentale kamp toewijzen, (20) teneinde elke verdere discussie te voorkomen. (1) Doorgaans, maar niet uitsluitend, de ouders. (2) Beoogd worden in deze concrete situatie de kinderen. (3) De opvoeding van de subjecten, zie voetnoot 2. (4) Het smeren van een boterham met choco. (5) Choco. (6) Of uitzonderlijk in een zogenaamd plastic kuipje, wat een andere procedure vereist, maar onder gelijke omstandigheden tot hetzelfde eindresultaat zou moeten leiden. (7) Anders zou de bokaal eindeloos mee ronddraaien, wat geen wijziging zou betekenen betreffende de toegankelijkheid van de inhoud. (8) In het geval van een lang brood. (9) In het geval van een rond brood. (10) Aldus zullen eerder korstonwillige kinderen zich geneigd zien om toch de korstjes op te eten, aangezien zich daar eveneens substraat bevindt. (11) Bepaalde soorten huishoudbrood vertonen gaten, maar dat verandert niets aan de stelregel, indien men ervan uitgaat dat een gat in de snede brood niet tot het oppervlak behoort. (12) De boterham met choco. (13) Aldus verkrijgt men driehoekige boterhamdelen. (14) Bij een voorkeur voor vierhoekige boterhamdelen. (15) Meestal een ouder. (16) Het niet kunnen weerstaan aan zoetigheid dewelke cacaoproducten bevat. (17) Het zgn. aflikken (18) In casu de kinderen (19) Bij wijze van voorbeeld: Waarom mogen wij géén mes aflikken en papa wel? (20) Bijvoorbeeld met de zinsnede: Aan een mes likken is gevaarlijk voor kinderen. Wie spreekt in clichés, is lui. Een rijke woordenschat en een creatieve gedachtengang maken een wereld van verschil. JAAP DE JONG Erasmus van Rotterdam had het heel goed door: voor goede schrijvers en sprekers draait het vooral om twee dingen. Je moet beschikken over een rijkdom aan woorden en gedachten. En in de titel van zijn even verrassende als bizarre stijlboek komen ze allebei voor: De copia verborum ac rerum (Over de rijkdom van formuleringen en gedachten). In dat boek laat hij zien dat elke gedachte op vele manieren verwoord kan worden. Op een zinnetje als Uw brief heeft mij zeer verheugd (Tuae literae me magnopere delectarunt) liet hij zijn leerlingen tientallen variaties schrijven. In dat rare boek De copia treffen we er wel tweehonderd aan. Echte schrijverswijsheid is het vervolgens natuurlijk om te weten welke variant in een gegeven situatie de beste is. Kairos: het juiste woord op het juiste moment. Maar als een paal boven water (cliché!) staat het belang dat Erasmus hechtte aan een rijke woordenschat en rijkdom van formuleringen. Pittoreske dorpjes In toeristische folders stromen de bergbeken altijd wild en zijn alle dorpjes slaperig en pittoresk ( vergeten door de tijd ), of ze nu in Wales liggen of in Griekenland. In de vrije natuur kun je er genieten van je welverdiende rust. Deze beschrijvingen paren clichéwoorden aan cliché ideeën. Van ieder land wordt vastgesteld dat het een land van tegenstellingen is en de bevolking is altijd even hartelijk en gastvrij. Geeuw Het cliché is het zwarte schaap van de taalfamilie. Maar dat heeft het er dus zelf naar gemaakt. Ga maar na, het kenmerkt zich door twee soorten luiheid: in woorden en in denken. Er wordt in de clichéwereld nu net geen beroep gedaan op creativiteit in gedachten en in formuleringen. Clichés nemen het niet zo nauw met de werkelijkheid. Het eerste wat je te binnen schiet, in de eerste woorden, is voor clichésprekers blijkbaar goed genoeg. Deze typeringen vervangen authentieke waarnemingen en ervaringen. Ze liggen in de clichébak voor het oprapen. Afgelopen maand zat ik met mijn masterstudenten retorica op de publieke tribune bij het grootste kamerdebat van het jaar: de algemene beschouwingen. Er viel zo nu en dan best te genieten van het goed voorbereide retorische vuurwerk dat de politieke leiders afstaken. Maar bij de interruptiedebatten waren de clichés weer hoogfrequent: het kan niet zo zijn dat, ik zie geen uitgestoken hand, geen open deur, u beweegt niet. Of het eerlijke verhaal is natuurlijk dat de hardwerkende burger wordt gepakt. Elke keer als ik deze frasen voorbij hoorde komen, hoorde ik mijn studenten weer zuchten: Niet weer het eerlijke verhaal rr

11 DE STANDAARD DONDERDAG 7 NOVEMBER 2013 TAALBIJLAGE 11 GEPLUKT UIT REVE Het Cliché is een Godsgeschenk Dirk Huyghe Thans het Cliché, dames en heren [...]. Met de definitie die men er gewoonlijk van geeft, ben ik het niet eens. Het heet altijd, dat het cliché een afgesleten woord of uitdrukking zoude zijn. Men suggereert met deze bewering dat woord of uitdrukking zwakker van betekenis zouden zijn geworden. Het tegendeel is het geval: als cliché heeft het aangeduide begrip één enkele, saamgebalde betekenis gekregen, die als een paal boven water staat. Het begrip is niet versleten, doch gemunt, en wel tot een munt zonder beeldenaar, met aan beide zijden precies dezelfde tekst: Nederland. Eén Gulden. Wat zijn de specifieke kenmerken van het cliché? Het zijn twee eigenschappen. Ten eerste die, waardoor wij bij het lezen geen ogenblik meer denken aan de letterlijke betekenis van de uitdrukking of van de samenstellende woorddelen. [...] Toch kan ik, door een cliché met een ander, weloverwogen woord of bepaling in verband te brengen, opeens de letterlijke betekenis van het cliché wederom tot leven brengen. Een voorbeeld: [...] Het cliché mondjesmaat betekent niets anders dan zuinigjes aan, bij kleine beetjes tegelijk. Als ik echter schrijf, dat het voor iemand zijn volksgezondheid beter is dat hij des morgens vroeg, op het privaat, de gehele uilebal ineens weet te vervaardigen, in plaats van de boel mondjesmaat over de dag verdeeld, dan stellen wij ons opeens uit het cliché dat mondje voor, dat een weinig aangename taak vóór zich heeft. Het tweede kenmerk van het cliché is, dat iedereen, van hoog tot laag, het begrijpt, en dat is geen gering voordeel. [...] Proza dat geheel in clichés is geschreven moge de intellectueel eczeem of astma bezorgen, het bespaart de lezer veel energie, die hij geheel kan gebruiken voor het scheppen van zijn eigen voorstelling. Het cliché heeft het bevrijdende van iets dat niet meer ter discussie staat, en behalve daardoor wordt de lezer ook nog gerustgesteld als hij in de echte of voorgewende imbeciliteit van de auteur zijn eigen banaliteit herkent. Ik eis van niemand, dat hij ooit in zijn leven ook maar één cliché nederschrijft, maar wat ik U bidden mag: houdt het cliché in ere en in voorraad, als kaarsen of verduurzaamd voedsel voor die gelegenheden waarbij het leven tot zijn naakte essentie wordt teruggebracht.,, Het Cliché is een Godsgeschenk. [...] Erasmus was een veelschrijver. Hij publiceerde allerlei soorten adviezen, commentaren, didactische verhaaltjes en brieven. Erasmus had een hekel aan clichés, maar maakte er natuurlijk ook wel gebruik van. Als een vlinderverzamelaar verzamelde hij juist bij alles wat hij las, klassieke gezegden, spreuken en citaten. Hij schreef boeken vol adagia: met in totaal zelfs van zulke spreuken en verhaaltjes. Zoals Wat mooi is, kost moeite (Difficilia quae pulchra) en Haast je langzaam (Festina lente). Zijn beide spreuken niet nog steeds van toepassing op het schrijven van belangrijke teksten en toespraken? Jaap de Jong is hoogleraar journalistiek en nieuwe media (Universiteit Leiden) en redacteur van maandblad Onze Taal. Het cliché is het zwarte schaap van de taalfamilie. Het kenmerkt zich door twee soorten luiheid: in woorden en in denken Uit: Gerard Reve, Zelf schrijver worden. Nijhoff, 1986, p Deze bundel is gebaseerd op vier openbare colleges die Gerard Reve in november 1985 in Leiden hield. In het boekje buigt Reve zich onder andere over nut en functie van het cliché. Gerard Reve. im

12 12 TAALBIJLAGE DE STANDAARD DONDERDAG 7 NOVEMBER 2013 { COLUMN } l Elégance du cœur MIA DOORNAERT Ik zou graag de NMBS bij het Centrum voor Gelijke Kansen aanklagen, als Vlaming. Wanneer ik naar haar, overigens zeer ontoegankelijke, website ga, spreekt ze mij aan met jij en geeft ze, als het lukt, jouw gewenste trein aan. Maar in het Frans ben ik vous en krijg ik votre horaire. Ik vind het discriminerend en kwetsend dat een vennootschap van publiek recht de Nederlandstalige Belgen familiair en de Franstalige Belgen hoffelijk bejegent. Daar gaat immers etiquette over. Ze is te vergelijken met de verkeersregels. Ze dient om botsingen te voorkomen, dat wil zeggen het ongewild kwetsen of beledigen van anderen door ongepast gedrag, ook in de taal. Jammer genoeg grijpt de nieuwe Vlaamse stijl, die erin bestaat geen stijl te hebben, ook in de taal ongenadig om zich heen. Kijk maar naar het onvermogen om nog u en jij uit elkaar te houden, of het gruwelijke geachte, zonder enige toevoeging, waarmee zovele brieven en mails beginnen. Dat heeft niets te maken met democratisering, maar alles met slordigheid en gemakzucht, en met gebrek aan respect. Die gemakzucht komt niet alleen bij velen bot en beledigend over. Ze onthoudt zovele mensen ook het plezier dat je aan taal kunt beleven, aan haar rijkdom, haar nuances, haar stijlfiguren en zegswijzen. Het is met taal zoals met kledij. Je gaat niet op hoge hakken op het strand wandelen, en niet in strandkledij naar een diner, of naar de opera. Je gebruikt niet dezelfde taal in een sms je, een mail, een brief, een avondje onder vrienden, een sollicitatiegesprek, een literaire discussie. Taal is plezier en spel en variatie en experiment. Slechts één simpel taalgenre beheersen is net zo saai als altijd dezelfde plunje te dragen. Inhoud en vorm zijn nu eenmaal niet te scheiden. Zeggen ik zien a geiren of ik zie je graag brengt misschien de boodschap over. Maar hoe onvergelijkbaar veel kostbaarder is het niet een mooie liefdesbrief te krijgen? Ja, een brief. Papier heeft nog altijd zijn plaats in onze digitale maatschappij, niet alleen voor liefdesbrieven. Gelukwensen, rouwbetoon, dankbetuigingen komen zoveel persoonlijker en oprechter over in een handgeschreven brief. Dat behoort ook tot de wellevendheid, die de Fransen zo mooi l élégance du cœur noemen. In meer mondaine situaties geeft een handgeschreven boodschap je individualiteit. Ik herinner me de reactie van een Britse ambassadeur op een briefje met excuses omdat ik niet naar een feest kon komen waarvoor ik eerst wel had toegezegd. Toen ik tijdens een ontmoeting zeker wou zijn dat hij die boodschap ontvangen had, zei hij: Natuurlijk herinner me ik uw excuses. They were handwritten. Of hoe elegantie ook haar sociaal nut heeft. Monica Monté HET IS MET TAAL ZOALS MET KLEDIJ. JE GAAT NIET OP HOGE HAKKEN OP HET STRAND WANDELEN, EN NIET IN STRANDKLEDIJ NAAR DE OPERA { Aflevering 4: OEFENING } Wat kan er beter in deze sollicitatiebrief? Zoek de tien fouten. Porselein Fred Nachtegaalstraat Halle Aan M. Crucke Restaurant De Eekhoorn Onder den toren Lembeek SOLLICITATIEBRIEF! 28 november 2013 Beste mevrouw Crucke Ik heb in de krant gelezen dat u een afwasser zoekt. Ik ben een kelner, maar ook afwasser en ik zoek werk. Ik heb gestudeerd aan de hotelschool van Brussel. Ik voeg mijn curriculum vitae bij deze brief. Ik zou volgende week al kunnen werken voor u. Als u mij uitnodigt voor een persoonlijk gesprek, ben ik ervan overtuigd dat u me een geschikte kandidaat vind. Hopend op een gunstig antwoord, verblijf ik met de meeste hoogachting Porselein Fred Nachtegaalstraat Halle Bijlage: curriculum vitae ONLINE De oplossing van deze oefening vindt u op