Patiënten Informatie Map Prostaatkanker

Transcriptie

1 Patiënten Informatie Map Prostaatkanker Deze Patiënten Informatie Map is eigendom van: Naam: De vinder van deze map wordt dringend verzocht contact op te nemen met de polikliniek urologie van ZGT Almelo of polikliniek urologie ZGT Hengelo /37

2 Inhoudsopgave Pagina 1. Inleiding 3 2. Afspraken 5 3. Namen, adressen en telefoonnummers 6 4. Informatie over prostaatkanker en de behandeling 4.1 De prostaat Wat is Prostaatkanker Erfelijkheid Het stellen van de diagnose Stadia van prostaatkanker Regionale Urologische Multidisciplinaire Oncologiebespreking Behandelkeuzes bij prostaatkanker De behandelingsmogelijkheden uitgelegd Behandeling gericht op klachtenvermindering en/of levensverlenging (palliatieve behandeling) Psychosociale begeleiding Oncologische Revalidatie 6.1 Algemeen Poliklinische Revalidatiebehandeling Overzicht nuttige websites Aantekeningen 35 Bijlage: Verklarende woordenlijst 36 2/37

3 1. Inleiding De uroloog heeft bij u de diagnose prostaatkanker vastgesteld. De diagnose prostaatkanker roept wellicht vragen bij u op. Met deze Patiënten Informatie Map (PIM) willen wij u graag informeren om eventuele angst en onzekerheid bij u te verminderen of weg te nemen. Deze PIM begint met algemene informatie over de poliklinieken urologie van zowel de Ziekenhuisgroep Twente (ZGT) als het Medisch Spectrum Twente (MST). De maatschappen Urologie van beide ziekenhuizen werken nauw samen waardoor de patiëntenvoorlichting en behandeling op elkaar is afgestemd. Prostaatkanker is na longkanker de meest voorkomende kankersoort bij Nederlandse mannen. U vindt in deze informatiemap allerlei zaken over prostaatkanker Als de diagnose Prostaatkanker is gesteld is aanvullend onderzoek nodig om de ziekte te stadieren. Stadiëren is het zo goed mogelijk bepalen van de uitgebreidheid van de ziekte om het beste behandelplan vast te stellen Als het onderzoekstraject is afgerond, worden alle patiënten besproken in de wekelijkse Multidisciplinaire Uro-Oncologie bespreking. Hieraan nemen alle specialismen deel die betrokken zijn bij de behandeling van prostaatkanker. Om vast te stellen wat voor u de beste behandeling is spelen naast het stadium van de ziekte ondermeer de volgende factoren een rol; de mate van de agressiviteit van de tumor, de hoogte van het PSA, eventuele plasproblemen, uw medische voorgeschiedenis, de leeftijd, uw algemene conditie en eventueel bijkomende ziekten, zoals hart,- of longaandoeningen. Tijdens de Multidisciplinaire Uro-Oncologie bespreking wordt een behandeladvies opgesteld dat door uw uroloog met u wordt besproken. De voor- en nadelen van de verschillende behandelopties komen in deze PIM uitgebreid aan de orde en kunnen u helpen om in samenspraak met uw uroloog een weloverwogen keuze te maken. Het is mogelijk dat de uroloog u voor een behandeling verwijst naar de radiotherapeut en/of de internist-oncoloog. De uroloog is in principe de hoofdbehandelaar d.w.z. dat hij of zij de regie voert over het medisch traject dat u doorloopt. In het geval u echter door de uroloog wordt verwezen naar de internist oncoloog kan deze het hoofdbehandelaarschap van de uroloog overnemen. Indien dit op uw situatie van toepassing is zal de uroloog dit met u bespreken. De radiotherapeut is in alle gevallen medebehandelaar. Dat wil zeggen dat deze alleen uw aanspreekpunt is bij eventuele klachten die kunnen ontstaan ten gevolge van de radiotherapeutische behandeling, voor andere klachten neemt u contact op met de uroloog. 3/37

4 Verder besteden wij in deze PIM aandacht aan de mogelijkheden van nazorg en revalidatie. In het laatste hoofdstuk van deze map verwijzen wij u ondermeer naar de website van de Patiëntenorganisatie voor mensen met prostaatkanker. Op deze website vindt u meer informatie, nieuws en publicaties met betrekking tot uw ziekte. Ook kunt u via deze site in contact komen met lotgenoten. Deze map is van u. U kunt hierin aantekeningen maken van de gesprekken die zijn gevoerd met hulpverleners. Ook kunt u schriftelijk informatie toevoegen die u in de loop der tijd krijgt. Het is handig om bij elk bezoek aan het ziekenhuis deze PIM mee te nemen. Wilt u ergens meer over weten vraagt u dit dan aan de oncologieverpleegkundige van de urologie. Zij informeert u hier graag over. 4/37

5 2. Afspraken Datum Tijd Afdeling/specialist Polinummer 5/37

6 3. Namen, adressen en telefoonnummers In de regio Twente wordt uitgebreid samengewerkt tussen de verschillende ziekenhuizen. In ZGT en in het MST zijn verschillende zorgverleners betrokken bij de zorg voor mannen met prostaatkanker. Het kan zijn dat u met meerdere zorginstellingen te maken krijgt. Derhalve hieronder meerdere adresgegevens: ZGT ziekenhuislocatie Almelo Bezoekadres: Zilvermeeuw 1, 7609 PP Almelo Postadres: Postbus 7600, 7600 SZ Almelo Urologen: Telefoonnummer Drs. H.E. Dijkema Drs. G.J. Molijn Drs. H. Roelink Mw Drs. S.P. Stomps Oncologieverpleegkundigen urologie: Telefoonnummer Mw A. Savenije Mw C. Lepa Internist oncologen: Telefoonnummer Dr. R. Hoekstra Mw Dr. I.M. Oving ZGT ziekenhuislocatie Hengelo Bezoekadres: Geerdinksweg 141, 7555 DL Hengelo Postadres: Postbus 546, 7550 AM Hengelo Urologen: Telefoonnummer Drs. O.L.W.B. van Balen Dr. E.B. Cornel Mw Dr. J.L.J. Vriesema Oncologieverpleegkundige urologie Telefoonnummer Mw E. Willemsen Internist oncologen Telefoonnummer Dr. C.J.H. Gerrits Mw Dr. E.J.M. Siemerink Radiotherapeuten (MST Enschede) Telefoonnummer: Mw. E. Hendriksen Dr. J.J. Jobsen Mw. E.M. de Wit 6/37

7 MST ziekenhuislocatie Enschede Bezoekadres: Haaksbergerstraat 55, 7513 ER Enschede Vrouw Kind Centrum (17) Vierde verdieping Postadres: Postbus 50000, 7500 KA Enschede Urologen: Telefoonnummer: Dr. M. Asselman Drs. R.A. Korthorst Mw. Drs. H. Leenknegt Drs. M.J. Pit Drs. A.B. Santerse Oncologieverpleegkundige Urologie: Telefoonnummer: Mw. C.M. Koning Mw A. Kieftenbelt Internist-oncologen: Telefoonnummer: Mw. Dr M.C.J.C. Legdeur Mw. Dr. D. Piersma Prof. dr. D.J. Richel Dr W.M. Smit Mw. Dr. A.N.M. Wymenga Radiotherapeuten Telefoonnummer: Mw. E. Hendriksen Dr. J.J. Jobsen Mw. E.M. de Wit MST locatie Oldenzaal: Bezoekadres: Prins Bernardstraat 17, 7573 AM Oldenzaal Urologen: Telefoonnummer: Mw. Drs. H. Leenknegt (spreekuur donderdag) Drs. A.B. Santerse (spreekuur vrijdag) Internist oncologen Mw. Dr. A.N.M. Wymenga Mw. Dr M.C.J.C. Legdeur Dr W.M. Smit MST locatie Haaksbergen: Bezoekadres: Wiedenbroeksingel 4, 7481 BT Haaksbergen Uroloog: Telefoonnummer: Drs. M.J. Pit (spreekuur woensdag) 7/37

8 4 Informatie over prostaatkanker en de behandeling 4.1 De Prostaat In deze paragraaf leest u in het kort wat de prostaat is en hoe deze werkt. De prostaat is een klier ter grootte van een kastanje. De prostaat ligt rondom de plasbuis onder de blaas. De prostaat bestaat uit klierbuisjes die worden omgeven door spierweefsel en bindweefsel. De klierbuisjes produceren een vloeistof: het prostaatvocht. Het prostaatvocht komt samen met het zaad(sperma) tijdens een zaadlozing naar buiten. Het vocht houdt de zaadcellen in leven tijdens hun tocht naar de eicel. Hormonen die in de zaadballen en bijnieren worden aangemaakt, regelen de groei van de prostaat en de vorming van het prostaatvocht. Vlak naast de prostaat lopen zenuwen die naar de penis lopen. Deze zenuwen zijn belangrijk voor het optreden van erecties. Afbeelding 1 8/37

9 4.2 Wat is Prostaatkanker In deze paragraaf leest u beknopte informatie over prostaatkanker Normaal is de prostaat ongeveer 15 ml groot. Bij de meeste mannen wordt de prostaat na het dertigste jaar langzaam groter. Dit gebeurt onder invloed van mannelijk geslachtshormonen. Soms leidt het groter worden van de prostaat tot afwijkingen. Niet alle afwijkingen zijn merkbaar of veroorzaken klachten. Bij 30% van de mannen leidt dit tot een dusdanige, goedaardige vergroting dat ze er last van krijgen. Meestal gebeurt dit vanaf het 50e levensjaar. Ruim 8000 keer per jaar wordt een kwaadaardige vergroting geconstateerd, en dan spreekt met van prostaatkanker. Bij 2/3 van de gevallen waarin het om prostaatkanker blijkt te zijn betreft dit mannen die ouder dan 70 jr zijn Bij kanker van de prostaat is er sprake van een ongeremde groei van de cellen van de klierbuisjes in de prostaat (adenocarcinoom). Deze verandering is soms door een arts te voelen als een vergroting of een verharding van de prostaat. Er kan echter ook sprake zijn van een ontsteking van de prostaat (prostatitis). De oorzaak hiervan is vaak gelegen in een blaasontsteking of urineweginfectie. Prostaatkanker is na longkanker de meest voorkomende kankersoort bij Nederlandse mannen. Zoals bij de meeste soorten kanker kunnen er ook bij prostaatkanker uitzaaiingen (metastasen) optreden. Bij prostaatkanker ontstaan uitzaaiingen meestal pas in een laat stadium van de ziekte. Ze komen vaker voor als de tumor agressief is of buiten de prostaat groeit. Bij prostaatkanker kunnen uitzaaiingen voorkomen in de lymfeklieren in de onderbuik. Als de kankercellen zich via het bloed verspreiden ontstaan vaak uitzaaiingen in de botten. Uitzaaiingen in de longen en/of in de lever komen minder vaak voor. 9/37

10 4.3 Erfelijkheid De oorzaak van prostaatkanker is nog niet bekend. Bij ongeveer vijf tot tien procent van alle mannen met prostaatkanker is er sprake van erfelijkheid. De uroloog zal vragen of prostaatkanker in uw familie voorkomt. Er is sprake van een erfelijke vorm van prostaatkanker als aan één van de onderstaande criteria is voldaan: het voorkomen van prostaatkanker bij 3 eerstegraads familieleden (vader, broer) of het voorkomen van prostaatkanker bij 2 eerste- of tweedegraads familieleden (grootvader, ooms) op 55-jarige leeftijd of jonger het voorkomen van prostaatkanker bij 3 familieleden in opeenvolgende generaties (via vaders of moeders kant) In deze gevallen wordt een periodiek onderzoek aan eerstegraads familieleden (zoons of broers) d.m.v. PSA- bepaling 1x per 2 jaar geadviseerd. Voor nadere uitleg over de PSA bepaling: zie hoofdstuk /37

11 4.4 Het stellen van de diagnose Om prostaatkanker en het stadium van de kanker vast te kunnen stellen zijn verschillende onderzoeken nodig. Enkele heeft u hiervan al gehad en mogelijk zullen verdere onderzoeken nog volgen. Mocht het nodig zijn om vervolgonderzoeken te doen, dan zult u hier meer informatie over ontvangen. Bloedonderzoek Het belangrijkste bloedonderzoek is de bepaling van het PSA (Prostaat Specifiek Antigeen). PSA is een eiwit dat in de prostaat wordt gemaakt en zorgt voor vervloeiing van het zaad. Alhoewel het vroeger in eerste instantie was beschreven als een stof die specifiek is voor de prostaat blijkt het ook door andere organen te kunnen worden uitgescheiden, zoals speekselen melkklieren. Deze klieren zorgen maar voor 1% van de gehele PSA productie. De prostaat is dus het belangrijkste orgaan bij de PSA productie. Er lekt vanuit de prostaat een kleine hoeveelheid in het bloed. Deze hoeveelheid kan worden gemeten met een PSA test. Met het ouder worden en het groeien van de prostaat stijgt de PSA waarde. Momenteel houdt men de volgende normaalwaarden per leeftijdsgroep aan. Deze waarde is een gemiddelde omdat er per laboratorium verschillen bestaan in de gebruikte PSA bepalingsmethoden. Leeftijd Waarde 40 tot 49 jaar < 2,5 50 tot 59 jaar < 3,5 60 tot 69 jaar < 4,5 70 tot 79 jaar < 6,5 Een verhoogde waarde van dit eiwit kan duiden op prostaatkanker.. Het kan ook iets zeggen over de uitgebreidheid van een tumor en de mogelijke aanwezigheid van uitzaaiingen. Maar ook bij goedaardige aandoeningen van de prostaat, zoals een ontsteking of prostaatvergroting, kan de PSA-waarde verhoogd zijn. Daarnaast zijn er medicijnen, z.g. 5-alpha-reductase remmers die het PSA gehalte in het bloed juist verlagen. Daarom is verder onderzoek noodzakelijk als de PSA-waarde in uw bloed hoger is dan normaal, of een duidelijk stijgende lijn laat zien in de tijd. (zie ook afbeelding 2) Het zomaar bepalen van een PSA (screening) kan nogal wat consequenties hebben. Nadere informatie over het nut van PSA bepalen en de kans op prostaatkanker kunt u vinden op 11/37

12 Afbeelding 2 Rectaal Toucher Hierbij onderzoekt de uroloog met een vinger de prostaat via de anus. Dit geeft een eerste indruk over de grootte en of de prostaat al dan niet kwaadaardig aanvoelt. Ook dit onderzoek wordt regelmatig herhaald. Echografie van de prostaat Om de omgeving van de prostaat zichtbaar te maken wordt een echografie gemaakt. Een echografie is een onderzoek dat met geluidsgolven inwendige organen zichtbaar maakt. Deze golven zijn niet hoorbaar, maar de weerkaatsing(echo) ervan maakt organen en weefsels zichtbaar op een beeldscherm of monitor. Een vergrote prostaat, maar ook een eventuele tumor kan zo in beeld worden gebracht. Tijdens dit onderzoek ligt u op een onderzoekstafel. De arts schuift een dunne staaf (sonde) die geluidsgolven uitzendt via de anus in uw endeldarm tot vlakbij de prostaat. U blijft even stil liggen zodat het onderzoeksgebied duidelijk zichtbaar op het beeldscherm is. De afbeeldingen kunnen op foto s worden vastgelegd. De uitslag van de echografie krijgt u meteen te horen. Echografie van de prostaat is niet een erg gevoelig onderzoek om prostaatkanker op te sporen, het is een goed instrument om het volume van de prostaat te meten en om weefsel van de prostaat af te nemen voor pathologisch onderzoek (zie prostaatbiopsie). 12/37

13 Prostaatbiopsie Tijdens een echografie van de prostaat kan de uroloog ook biopten ( heel kleine stukjes weefsel) nemen uit afwijkende gebieden. Dit gebeurt met een naald. Er worden meestal 10 biopten genomen (soms meer) Deze worden onderzocht door de patholoog. Een patholoog is een specialist die met de microscoop cellen of weefsel bestudeert. Het duurt ongeveer een week tot de uitslag van dit onderzoek bekend is. U krijgt deze uitslag te horen van uw behandelend uroloog. Gleason-score De patholoog beoordeelt niet alleen de aan- of afwezigheid van prostaatkanker, maar kijkt ook naar de agressiviteit van de eventueel aanwezige tumor. De patholoog beoordeelt deze agressiviteit door te kijken naar de twee meest voorkomende tumorveldjes in het stukje weefsel. Een lage score betekent dat de kankercellen veel op de normale prostaatcellen lijken (goed gedifferentieerd). Een hoge gleasonscore betekent dat de kankercellen sterk afwijken van de normale prostaatcellen (slecht gedifferentieerd). Hoe hoger de gleasonscore, hoe agressiever de tumor. Cystoscopie Cystoscopie is een inwendig onderzoek om de doorgankelijkheid van de plasbuis, de grootte van de prostaatkwabben en het blaasslijmvlies te beoordelen. Een dun, buigzaam buisje, de cystoscoop, wordt via de plasbuis naar binnen gebracht. Van tevoren wordt in de plasbuis een glijmiddel ingebracht, dat ook het slijmvlies in de plasbuis verdooft. Het instrument is voorzien van een kijker en verlichting waardoor de uroloog naar de prostaat en de blaas kan kijken. Dit onderzoek vindt niet standaard plaats bij prostaatkanker. MRI-scan Om te bepalen hoe een prostaattumor moet worden behandeld, wordt vandaag de dag de relatie bekeken tussen het PSA-gehalte, de agressiviteit van de tumor en de bevindingen van het rectale onderzoek. Met behulp van de moderne MRI scan is het mogelijk om te bepalen wat voor welke patiënt de juist behandeling is. De MRI scan neemt heden ten dage een belangrijke plaats in de diagnostiek en behandeling van het prostaatcarcinoom. Behalve dat op de MRI het verschil tussen agressieve en nietagressieve tumoren is te onderscheiden wordt daarnaast het stadium van de ziekte bepaald. Zo is op een MRI goed te zien of de tumor al dan niet buiten het prostaatkapsel is gegroeid. Ook kan nauwkeurig de plaats van de tumor worden vastgesteld. Als deze bijvoorbeeld dicht bij de zenuwbundel zit die zorgt voor erectie en potentie, weet de uroloog die de patiënt opereert dat hij de zenuwen misschien niet kan sparen en kan u daar vooraf aan de operatie over voorlichten. Ook de radiotherapeut kan indien een bestralingsbehandeling wordt voorgesteld op grond van de MRI beelden gerichter bestralen waarbij het omliggende weefsel zoveel mogelijk wordt gespaard waardoor minder bijwerkingen optreden. Een aanvullende MRI kan volgen bij patiënten bij wie op basis van alle voorafgaande onderzoeken het vermoeden bestaat op eventuele uitzaaiingen. Met deze moderne MRI kunnen hele kleine uitzaaiingen in de lymfeklieren (vanaf 5 mm) worden opgespoord zonder dat daar een operatie voor nodig is. Ook het opsporen van uitzaaiingen in de botten gebeurt met dezelfde precisie. Het kan zijn dat u voor de MRI naar een ander ziekenhuis wordt verwezen. De MRI vindt plaats in ZGT of in het Universitair Medisch Centrum Radboud in Nijmegen. Uw uroloog kan uitleggen welke MRI in welk ziekenhuis wordt uitgevoerd. 13/37

14 Botscan Een botscan of skeletscintigrafie vindt plaats als u botpijn heeft of als het laboratoriumonderzoek specifieke afwijkende uitslagen laat zien. Zoals een afwijkende waarde van het calcium (een element van botstructuur). Er volgt dan nader onderzoek door middel van een botscan om eventuele uitzaaiingen uit te sluiten. Nadat een kleine hoeveelheid radioactief materiaal is geïnjecteerd worden foto s genomen. Lymfeklieren verwijderen uit de onderbuik Als bij u prostaatkanker is vastgesteld, kan het ondanks de geavanceerde MRI scan soms toch nodig zijn de lymfeklieren uit uw onderbuik te verwijderen. Dit gebeurt eveneens om te onderzoeken of de tumor beperkt is gebleven tot uw prostaat. Tijdens een operatie verwijdert de arts de lymfeklieren uit uw onderbuik. Deze operatie wordt in ZGT en MST op laparoscopische wijze verricht. De patholoog onderzoekt daarna de verwijderde lymfeklieren om te beoordelen of er uitzaaiingen zijn. Als deze ingreep bij u nodig is, bespreken de uroloog en de oncologieverpleegkundige urologie dit met u. Zij geven u mondelinge informatie en u krijgt een folder mee over de ingreep. 14/37

15 4.5 Stadia van prostaatkanker De uroloog zal het stadium van uw ziekte aan de hand van verschillende indelingen met u bespreken. Aangezien de termen veel gebruikt worden in gesprekken, worden ze benoemd en uitgelegd. Stadium T1 De tumor is klein, beperkt tot de prostaat en niet te voelen bij rectaal toucher of te zien met een echo. Stadium T2 De tumor is klein, beperkt tot de prostaat en kan gevoeld worden bij een rectaal toucher of gezien worden met een echo. Stadium T3 De kanker heeft het weefsel in de directe omgeving (= kapseldoorbraak) of de zaadblaasjes aangetast. Stadium T4 Nabije organen of weefselstructuren zoals b.v. blaas, sluitspier of endeldarm zijn aangetast. Stadium N+ of M+ De kanker heeft zich uitgebreid naar de lymfeklieren (N+) of naar andere organen elders in het lichaam en/of botten (M+). 15/37

16 4.6 Regionale Urologisch Multidisciplinair Oncologiebespreking Als alle onderzoeken zijn verricht worden de uitslagen besproken in het Regionaal Urologisch Multidisciplinair Oncologie overleg. Bij dit overleg zijn zowel specialisten van ZGT als het MST aanwezig te weten: uroloog-oncologen, een radiotherapeut-oncoloog, internist-oncologen, een radioloog en specialistische verpleegkundigen. Daarnaast schuift de patholoog aan en consulenten van het Universitair Medisch Centrum Radboud in Nijmegen. De onderzoeksuitslagen en uw conditie bepalen het multidisciplinair behandeladvies. Soms kan vervolgonderzoek noodzakelijk zijn. Uw behandeld uroloog zal de uitkomst van het overleg met u bespreken en samen met u een individueel behandelplan opstellen. 16/37

17 4.7 Behandelkeuzes bij prostaatkanker Nadat alle uitslagen van de diagnostische onderzoeken bekend zijn, spreken u en de uroloog af op welke manier uw prostaatkanker kan worden behandeld. Het kan zijn dat er meerdere behandelingen mogelijk zijn en er een keuze gemaakt moet worden. De keuze hangt af van de technische mogelijkheden, de afweging tussen de verschillende bijwerkingen en uw persoonlijke voorkeur. De behandeling kan curatief (genezend) of palliatief (klachten verlichtend) van aard zijn of indien er minimale ziekte is kan tot een actief afwachtend beleid worden besloten. Bij prostaatkanker is niet altijd één keus de beste. In de praktijk blijkt dat het maken van een keuze daardoor moeilijk is. De uroloog en de oncologieverpleegkundige kijken samen met u wat de gevolgen van de behandeling zijn voor u en uw partner of naaste in deze fase van uw leven. De oncologieverpleegkundige zorgt ervoor dat u de (schriftelijke) informatie krijgt die u nodig heeft, zodat u zich goed kunt voorbereiden op het maken van een keuze. De uroloog bespreekt uw situatie met andere Uroloog-Oncologen, Radiotherapeut-Oncologen, Internist-Oncologen, Radioloog en Patholoog in de wekelijks regionale Urologie- Oncologiebespreking. Men bespreekt wat voor u de meest gunstige behandelingsmogelijkheid zou zijn. Ook kunt u om een second opinion vragen, een tweede mening. Dat wil zeggen dat een andere deskundige een advies of oordeel geeft. Dat kan bijvoorbeeld gaan over een diagnose of een behandeling. Behandelingsmogelijkheden bij in opzet curatieve ziekte Actief vervolgen (active surveillance) van prostaatkanker (PRIAS protocol). Operatief verwijderen van de prostaat via open procedure, laparoscopisch of m.b.v. een operatierobot (Da Vinci). Uitwendige bestraling, eventueel in combinatie met aanvullende hormonale therapie. Inwendige bestraling (brachytherapie). Hormonale therapie Behandelingsmogelijkheden voor ziektecontrole of levensverlenging Hormonale therapie Chemotherapie; docetaxel of cabacitaxel met als doel verbetering van de kwaliteit van leven in combinatie met levensverlengingnieuwe hormonale behandelingsmogelijkheden (abiraterone, enzalutamide, voor castratie-resistent prostaatkanker. Castratieresistent wil zeggen als de reguliere hormonale therapie niet meer werkt. Doel van deze behandeling is levensverlenging en klachtenverlichting. Radium 223: ter vermindering van pijnklachten bij diffuse botmetastasen Samarium; ter pijnverlichting bij diffuse botmetastasen. Dit middel geeft geen levensverlenging. Radiotherapie op de plaats van pijnlijke botmetastasen en/of bedreigde laesie dat wil zeggen uitbreiding richting ruggenmerg dan wel risico op een botbreuk 17/37

18 Onderstaande gegevens zijn van belang voor de keuze van de therapie. De hoogte van uw laatste PSA voor biopsie. Het klinisch stadium: hoe voelt de prostaat aan bij het rectaal onderzoek De Gleasonscore (de mate van agressiviteit) De hoeveelheid prostaatkanker in de biopten en het aantal biopten met prostaatkanker Uw (resterende) levensverwachting Uw medische voorgeschiedenis / bijkomende ziekten Wat wil de patiënt? Wat wilt u dus! Op grond van deze gegevens kan uw uroloog inschatten wat de kans is op uitzaaiingen in bot of lymfeklieren en/of doorgroei door het prostaat kapsel. Indien nodig kunnen er aanvullende onderzoeken volgen zoals een botscan of MRI van de prostaat en het kleine bekken. Een botscan geeft informatie over aan- of afwezigheid van botmetastasen. Volgens de huidige Nederlandse en internationale richtlijnen heeft dit onderzoek pas zin als de PSA groter is dan 10, er een Gleasonscore is van 8, 9 of 10 of er lichamelijke aanwijzingen zijn voor botuitzaaiingen. Binnen ZGT en MST wordt laagdrempelig een MRI scan gemaakt, dit levert informatie op over uitzaaiingen en over de lokale uitgebreidheid van de prostaattumor. 18/37

19 4.8 De behandelingsmogelijkheden uitgelegd Actief volgen bij prostaatkanker (active surveillance) Prostaatkanker is een langzaam groeiende soort kanker. Bij 30% van de mannen blijkt de tumor zelfs niet of nauwelijks te groeien en ook geen klachten te veroorzaken. Het is daarom niet altijd zinvol om prostaatkanker direct te behandelen. Dit geldt bijvoorbeeld voor: Oudere mannen met een zeer langzaam groeiende prostaatkanker zonder klachten Mannen met lage PSA-waarde, bij wie slechts in enkele biopten tumorcellen zijn gevonden en die verder gezond zijn. Hun levensverwachting ten aanzien van de prostaatkanker is meer dan tien jaar Als u en uw artsen na zorgvuldig overleg besluiten om u (nog) niet direct actief te behandelen, wordt het verloop van uw ziekte nauwkeurig gevolgd met controle onderzoeken. Deze vorm van behandeling heet actief volgen. Wij doen dit in het kader van een wetenschappelijke internationale studie; PRIAS. Dit houdt in dat de uroloog elke drie tot zes maanden een rectaal toucher en een PSA-test bij u uitvoert. Als de situatie langere tijd (twee jaar) stabiel blijft, kunnen de controles eens per zes maanden of eens per jaar plaatsvinden. Als de PSA-waarde toeneemt, krijgt u ongeveer eens per jaar tevens een echografie en een biopsie. Als er aanwijzingen zijn dat de tumor groeit, volgt meestal alsnog een curatieve behandeling (een operatie of bestraling gericht op genezing). Het actief volgen beleid betekent dus niet dat er geen behandeling zal volgen, maar dat deze zo lang als dit verantwoord is uitgesteld wordt. Het grote voordeel van actief volgen is dat zolang er niet tot behandeling wordt overgegaan, er geen hinder wordt ondervonden van eventuele bijwerkingen van opereren of bestralen, zoals bijvoorbeeld ongewild urineverlies of onvermogen om een erectie te krijgen of te behouden. Wanneer u kiest voor het actief volgen beleid, betekent dit dat u verder leeft met het feit dat u prostaatkanker heeft die (nog) niet wordt behandeld. Deze wetenschap kan voor sommige patiënten emotioneel belastend zijn. Brochure Meer informatie vindt u via de website Prostaat verwijderen (Radicale Prostatectomie) Als u prostaatkanker heeft en er zijn geen uitzaaiingen aangetoond kan de prostaat operatief verwijderd worden. De medische term voor deze operatie is een radicale prostatectomie. In ZGT wordt sinds december 2014 de ingreep altijd in opzet uitgevoerd met een Da Vinci Xi operatierobot. De Da Vinci Xi Robot is de allernieuwste versie van een operatierobot. De behandeling van prostaatkanker met de Da Vinci Xi is een nieuwe, toonaangevende operatietechnologie waarbij gebruik wordt gemaakt van hoogontwikkelde, moderne medische technieken. Bij deze robotgeassisteerde radicale prostatectomie wordt de gehele prostaat met (een deel) van de zaadblaasjes verwijderd. Ook wordt het eerste deel van de plasbuis verwijderd omdat deze door de prostaat loopt. Er wordt weer een nieuwe verbinding gemaakt tussen de blaas en het overgebleven deel van de plasbuis. Door gebruik van een camera met driedimensionale beeldvergroting kan de uroloog alle details perfect zien. Door de combinatie van uitmuntend zicht en gebruik van kleine trillingsvrije, en zeer beweeglijke robotinstrumenten kan de operatie nauwkeurig worden uitgevoerd. 19/37

20 Afbeelding 3 Na de operatie wordt gedurende 7 tot 10 dagen een katheter achtergelaten om de urine uit de blaas af te voeren. Na het verwijderen van de katheter zult u in eerste instantie last kunnen krijgen van incontinentie (ongewild urine verlies). Meestal stopt dit na een paar maanden. Sommige mannen blijven hier last van houden, vooral bij drukverhogende momenten zoals hoesten of zware dingen tillen. Het kan dan noodzakelijk zijn om absorberend opvangmateriaal te gebruiken. Zowel voor als na een radicale prostatectomie in ZGT wordt u begeleid door een bekkenbodemfysiotherapeut. U krijgt oefeningen om de incontinentieklachten te verlichten of te verhelpen. Een enkele keer is een operatie nodig om de urinelekkage te verminderen. Afhankelijk van de uitslag van het weefselonderzoek kan er een nabehandeling met radiotherapie volgen (uitwendige radiotherapie). Dit kan kort na de operatie (binnen 6 maanden) of op geleide van een eventuele PSA stijging in het bloed plaatsvinden. Soms blijkt dat een radicale prostatectomie niet uitgevoerd kan worden met behulp van een operatierobot Dit kan het geval zijn als de uroloog de prostaat niet goed in beeld kan brengen, door bijvoorbeeld verklevingen ten gevolge van eerdere operaties of door een prostaatontsteking. Het belangrijkste is dat een operatie goed en veilig gebeurt. Wanneer de uroloog niet 100% zeker is of de ingreep verricht kan worden met de Da Vinci Xi robot dan zal hij toch kiezen voor de klassieke kijkoperatie of de open procedure. De uroloog bespreekt dit voor de ingreep met u. Volgens de landelijke richtlijn; Prostaatcarcinoom april 2014 is op basis van wetenschappelijk onderzoek aangetoond dat met de robotgeassisteerde operatietechniek er minder bloedverlies is na de operatie. Ook zijn patiënten sneller continent in vergelijking met de klassieke kijkoperatietechniek of met de open procedure. Echter zeer belangrijk zijn ook de resultaten en complicaties van uw behandelaar. Behalve urineverlies zijn de gevolgen van een Radicale Prostatectomie: erectieproblemen. Afhankelijk van de grootte en de plaats van de tumor is het vaak onvermijdelijk dat de zenuwen die zorgen voor een erectie beschadigd worden. Dit betekent dat het niet altijd meer (goed) mogelijk is een erectie te krijgen. De uroloog zal met u bespreken of een zenuwsparende operatie mogelijk is. Na een zenuwsparende behandeling krijgt 60% van de mannen weer een erectie terug. Herstel van de erectie kan tot 2 jaar na de operatie duren. Behandelopties om dit eventueel te stimuleren kunt u met uw uroloog bespreken. 20/37

21 Geen zaadlozingen. Dit wordt ook wel droog klaarkomen genoemd. U komt klaar met alle daarbij behorende gevoelens maar zonder zaadlozing. Brochure In de brochure; Verwijderen van de prostaat met de Da Vinci Xi Robot staat de ingreep uitgebreid beschreven. U leest ondermeer informatie over de voorbereiding op de operatie en over de operatie zelf. Ook wordt de nazorg en leefregels beschreven. Voor recente cijfers van de uitkomsten van de chirurgische behandeling en percentage complicaties in procenten verwijzen we u naar de website van Ziekenhuisgroep Twente (ZGT) Uitwendige bestraling (Radiotherapie) bij prostaatkanker Een mogelijke behandeling bij prostaatkanker is radiotherapie. Dit wordt ook wel bestraling genoemd. Bestraling is een plaatselijke behandeling waarbij kankercellen worden vernietigd, terwijl de gezonde cellen zoveel mogelijk worden gespaard. Bij uitwendige bestraling komt de straling uit een toestel. Het te behandelen gebied wordt van buitenaf (door de huid heen) bestraald. Uitwendige bestraling wordt gegeven met het doel te genezen of om klachten te verminderen. Ter voorbereiding van een optimale bestraling worden ongeveer 3 tot 4 weken voor aanvang van de bestraling 4 goudmarkers langs de prostaat geplaatst. De goudmarkers (7 millimeter lang en 2 millimeter breed) worden door de uroloog met behulp van echoapparatuur ingebracht. Dit is te vergelijken met een prostaatbiopsie, die u eerder heeft gehad. Om infecties te voorkomen krijgt u voor het inbrengen van de goudmarkers antibiotica en u krijgt instructies van de uroloog om eventuele bloedverdunners 7 dagen voor de ingreep te stoppen. De markers worden gebruikt om de stralingsbundel dagelijks aan te kunnen passen aan de positie en beweging van de prostaat. De plek van de prostaat in het lichaam kan namelijk variëren met name onder invloed van de vulling van de darm. Om het bestralingsgebied zo klein mogelijk te houden, is het van de belang dat de positie van de prostaat tijdens alle bestralingssessies gecontroleerd kan worden. Op de controlefoto die met behulp van het bestralingstoestel wordt gemaakt is de prostaat niet zichtbaar, de goudmarkers daarentegen wel. De positie van de prostaat is op deze manier telkens goed te volgen. Zodoende kan de bestraling elke dag op de juiste plek gegeven worden, de veiligheidsmarge rondom de prostaat kan worden verkleind tot zeven millimeter en het gezonde omringende weefsel wordt minder belast. Gedurende zeven weken wordt u op werkdagen bestraald, in totaal 35 maal. De meeste patiënten verdragen de behandeling goed. Toch kunt u hinder ondervinden van de behandeling. Een veel gehoorde klacht is vermoeidheid. Het dagelijks reizen en bijkomende klachten kunnen uw vermoeidheid beïnvloeden en versterken. 21/37

22 Lichamelijke klachten die al tijdens de radiotherapie op kunnen treden zijn: Een branderig gevoel en/of pijn bij het urineren. Vaker moeten plassen. Meer aandrang voelen om te plassen. Vaker naar het toilet voor de stoelgang, soms diarree met bloed en/of slijm Vermoeidheid. Huidreactie. Deze klachten kunnen na de bestraling nog weken tot maanden aanhouden, maar nemen geleidelijk af. De meest voorkomende klachten die op langere termijn op kunnen treden zijn: Een chronische ontsteking van het laatste deel van de dikke darm (radiatie proctitis), dit uit zich in pijn, vaak met kleine beetjes ontlasting, gemengd met bloed en slijm. Erectiestoornissen. Blijvende vermoeidheid. Tijdens de behandeling bent u onder controle van de radiotherapeut oncoloog van het Radiotherapeutisch Instituut in het MST te Enschede. Als u lichamelijke klachten heeft, kunt u die gerust met één van de medewerkers van het radiotherapeutisch instituut bespreken. Zij kunnen u adviseren en begeleiden in de behandeling van uw klachten. U kunt ook contact opnemen met uw behandelend uroloog of de oncologieverpleegkundige urologie. Aanvullende hormoontherapie (neo)adjuvante hormoontherapie) Afhankelijk van het stadium en de agressiviteit van de tumor kan hormoontherapie als aanvullende behandeling rondom en na de bestraling worden gegeven. Deze combinatie van behandelingen is vooral geschikt voor patiënten met een agressievere tumor (Gleasonscore 7-10). De hormoontherapie wordt in de vorm van medicijnen (tabletten en/of injecties) toegediend. Meer informatie over de hormoontherapie vindt u verderop in deze PIM. Meer informatie over bestraling vindt u op de site van het Radiotherapeutisch Instituut Enschede. ( Inwendige bestraling (brachytherapie) bij prostaatkanker Een mogelijke behandeling bij prostaatkanker is inwendige bestraling, ook wel brachytherapie genoemd. Deze genezende behandeling is alleen geschikt als de tumor in de prostaat niet te groot is en er geen of nauwelijks klachten zijn met betrekking tot het plassen. Bij inwendige bestraling plaatst de radiotherapeut oncoloog in samenwerking met de uroloog naalden met hele kleine radioactieve zaadjes in de prostaat. Dit gebeurt via de huid tussen anus en balzak. Het is een relatief kleine ingreep, die onder narcose plaatsvindt, tijdens een korte opname in het MST. Het voordeel van deze techniek is, dat er minder gezond weefsel bestraald wordt dan tijdens de uitwendige bestraling en dat de bestralingsdosis hoger is. Bij prostaatkanker wordt Jodium- 125 gebruikt. Deze radioactieve stof heeft een vervaltijd van 60 dagen (d.w.z. dat de radioactiviteit na 60 gehalveerd is ) en een gering doordringend vermogen. Na een half jaar is 22/37

23 de straling grotendeels uitgewerkt. De zaadjes blijven in de prostaat. Van de bestraling zelf voelt u niets. De eerste maanden na de inwendige bestraling kunt u tijdelijk plasklachten hebben. Deze klachten kunnen met medicijnen worden verminderd. 2-10% van de patiënten heeft in het jaar na ingreep tijdelijk een urinekatheter nodig. De kans op erectieproblemen na 5 jaar is ongeveer 50%, met name de mate van stijfheid van de penis wordt minder. Incontinentie komt vrijwel niet voor. Tijdens de behandeling bent u onder controle van de radiotherapeut oncoloog en uroloog van het MST. Als u lichamelijke klachten heeft kunt u die met de radiotherapeut oncoloog of uroloog van het MST bespreken. Hij/Zij kan u adviseren en begeleiden in de behandeling van uw klachten. U kunt ook altijd contact opnemen met uw behandelend uroloog of de oncologieverpleegkundige urologie. Uw eigen uroloog blijft de hoofdbehandelaar. Meer informatie over de bestraling vindt u op de site van het Radiotherapeutisch Instituut Enschede ( Hormoontherapie bij prostaatkanker Als u prostaatkanker heeft, kunt u als aanvullende behandeling in combinatie met de uitwendige radiotherapie of klachtenverlichtende behandeling hormoontherapie krijgen. In deze paragraaf leest u informatie over deze behandeling. Hormonen en prostaatkanker Hormonen zijn stoffen die het lichaam zelf maakt in klierweefsel. Hormonen worden uitgescheiden in het bloed en beïnvloeden processen of andere organen. Een belangrijke groep hormonen zijn de geslachtshormonen, bij mannen ook wel androgenen genoemd. Het belangrijkste androgeen bij de man is testosteron. De meeste testosteron (90%) wordt door de zaadballen (testikels) geproduceerd, en ongeveer 10% testosteron wordt geproduceerd door de bijnieren. De bijnieren zijn kleine niervormige orgaantjes die op de nieren liggen. Testosteron stimuleert de groei van kankercellen in de prostaat. Werking hormoontherapie Hormoontherapie is erop gericht de stimulerende werking van testosteron op prostaatkankercellen teniet te doen. Het ontstaan en de woekering van kankercellen kan zo (tijdelijk) worden stop gezet. Het gevolg is dat de groei van de kankercellen wordt geremd, het aantal kankercellen afneemt en dat eventuele klachten verminderen. Adjuvante hormoontherapie Soms wordt hormonale therapie als aanvullende behandeling geadviseerd aan mannen met niet-uitgezaaide prostaatkanker. Door de hormonale therapie toe te voegen aan bijvoorbeeld radiotherapie hoopt men de kans op uitzaaiingen of terugkeer van de ziekte te verkleinen. Aan de hand van een risicoprofiel wordt een termijn bepaald voor de duur van de hormoonbehandeling, variërend tussen een tot drie jaar. 23/37

24 Palliatieve hormoontherapie is (gericht op klachten voorkomen, klachtenvermindering of levensverlenging) Hormoontherapie kan ook als klachten verlichtende behandeling worden gegeven. Doel is dan om de ziekte te remmen en klachten te voorkomen of te verminderen. Er zijn twee mogelijkheden om de invloed van de geslachtshormonen op de groei van de tumorcellen te verkleinen: Orchidectomie; dit is een operatie waarbij beide zaadballen worden verwijderd (castratie), hierdoor wordt de belangrijkste productiebron van het mannelijke geslachtshormoon weggenomen. Hormoonpreparaten; een andere mogelijkheid om een castratie te bewerkstelligen, is het gebruik van bepaalde hormoonpreparaten (de LH-RH analogen of antagonisten). Deze medicijnen blokkeren de hormonen die vanuit de hersenen de zaadballen stimuleren tot productie van testosteron. Zo n behandeling wordt wel een chemische castratie genoemd. U krijgt hormoonpreparaten 1x per 1, 3 of 6 maanden toegediend via een onderhuidse injectie. De huisarts dient de injectie toe, ook zijn er thuisservice diensten vanuit de farmacie die de injectie aan huis kunnen toedienen. Bijwerkingen van de hormoontherapie zijn: Minder zin in vrijen (libidoverlies) Erectieproblemen (door sterk verminderde productie testosteron) Stemmingsveranderingen Opvliegers, dat wil zeggen, aanvallen van roodheid, warm worden en zweterigheid Verandering van lichaamsbeharing/lichaamsgewicht Op termijn verhoogde kans op botontkalking (osteoporose) Gewrichtsklachten Moeheid Soms lichte zwelling en/of pijnlijkheid van de borsten en tepels. Verhoogde kans op suikerziekte en hart-vaatziekten Vermindering van de fijne motoriek (viool spelen, schrijven, et cetera) Osteoporose preventie onder hormoontherapie De helft van alle vrouwen en één op de acht mannen, ouder dan 50 jaar hebben of krijgen botbreuken als gevolg van osteoporose in de volksmond ook wel aangeduid met de term botontkalking. Normaliter is de belangrijkste oorzaak hiervan een natuurlijke vermindering van de aanmaak van geslachtshormonen, oestrogenen bij vrouwen en androgenen bij de mannen, ontstaat. In plaats van een geleidelijk proces van vermindering van deze geslachtshormonen kan vermindering ook abrupt plaats vinden. Dit is het geval bij operatieve castratie of door castratie medicatie (hormoontherapie) bij de behandeling van prostaatkanker. Uit onderzoek is gebleken dat osteoporose kan worden voorkomen of kan worden verminderd. U kunt er ten eerste zelf heel veel aan doen om uw botten sterk en gezond te houden. Voldoende lichaamsbeweging en goede voeding helpen uw botten te beschermen tegen ontkalking: 24/37

25 Lichaamsbeweging Elke vorm van lichaamsbeweging die het lichaam met zijn eigen gewicht belast, is goed. Voorbeelden zijn wandelen, tuinieren, joggen, tennissen en in mindere mate fietsen en roeien. Liefst iedere dag maar minstens 3 keer per week minimaal een kwartier. Goede voeding Een evenwichtig voedingspatroon is vanzelfsprekend goed voor uw gezondheid in het algemeen. Voor het gezond houden van uw botten is het vooral van belang dat u genoeg calcium binnen krijgt. Rijk aan calcium zijn vooral zuivelprodukten. Ook groene bladgroenten, brocolli peulvruchten en noten bevatten calcium. Vitamine D stimuleert de opname van calcium uit de darmen en het vastleggen ervan in het botweefsel. Vitamine D zit vooral in (vette) zeevis zoals haring en makreel, maar ook in margarine, halvarine (daaraan is vitamine D extra toegevoegd) en boter. Te veel alcohol, zout, koffie en roken kunnen de voordelen van calciumrijke voeding weer teniet doen. Ook tabaksrook (dus passief meeroken) heeft een negatieve invloed op de botten. Medicijnen Uw behandelend specialist kan u voorstellen medicijnen te slikken om de kans op osteoporose te verminderen, bijvoorbeeld in de vorm van calciumtabletten en vitamine D zoals Calci-chewD tabletten. 25/37

26 4.9 Behandeling gericht op klachtenvermindering en/of levensverlenging (palliatieve behandeling) Indien ondanks de hormonale behandeling, die de uroloog heeft voorgeschreven, er sprake is van verergering van de ziekte wordt gesproken van een castratieresistente prostaatkanker. Dit betekent dat er geen behandelingen zijn die u kunnen genezen. Wel kunt u behandelingen krijgen die uw klachten verlichten of uw levensduur verlengen. De medische naam voor deze zorg is palliatieve behandeling, de uroloog informeert u hierover De palliatieve behandelmogelijkheden staan hieronder beschreven. Pijnstilling door middel van medicijnen; Uitwendige bestraling; Radioactieve isotopenbehandelingen (bijvoorbeeld Radium 223 vermindering van pijn bij botmeta s, Samarium 153;klachtenverlichting bij diffuse pijnlijke uitzaaiingen in het botweefsel). Chemotherapie; docetaxel, cabazitaxel Nieuwere hormoonbehandelingen (abiraterone, enzalutamide); Bisfosfonaten;preventieve botgerichte behandeling; zometa en denosumab Bloedtransfusie. Bovenstaande behandelingen worden hieronder nader toegelicht. Pijnstilling De ervaring is dat een goede pijnstiller u kan helpen om het wat dragelijker te maken. Het is belangrijk een pijnbehandeling te vinden die uw pijn onderdrukt en zo weinig mogelijk bijwerkingen geeft. Pijnstillers werken het best wanneer hiervan steeds een bepaalde hoeveelheid in het bloed aanwezig is. U hoeft niet bang te zijn om verslaafd te raken aan pijnstillers. Ook hoeft u het slikken van pijnstillers niet uit te stellen uit angst dat ze dan niet meer voldoende helpen als de pijn toeneemt. Meer informatie over pijnbestrijding bij kanker kunt u vragen bij de oncologie verpleegkundige. Uitwendige bestraling Als u door uitzaaiingen pijn in de botten heeft kan de uroloog u adviseren deze plek te laten bestralen. Meestal kunt u de plek waar de pijn zit goed aanwijzen. Met een foto of scan kan de plaats van de bestraling precies worden vastgesteld. De bestraling vermindert de aanwezige ontsteking en laat de tumor verschrompelen. Direct na de bestraling kunt u tijdelijk meer pijn hebben doordat er vocht ophoopt rond de tumor. Soms is er een aantal dagen extra pijnmedicatie nodig. Daarna neemt de pijn af, dit effect is in veel gevallen langdurig. Meer informatie over bestraling vindt u op de site van het Radiotherapeutisch Instituut Medisch Spectrum Twente, Enschede; 26/37

27 Radioactieve isotopen behandeling Als er op meerdere plaatsen in uw lichaam uitzaaiingen in het bot zijn kan de uroloog u een behandeling met een radioactief isotoop adviseren. Bijvoorbeeld een behandeling met Radium of Samarium die door middel van een infuus worden gegeven. Het radioactieve middel hoopt zich op in de uitzaaiingen die hierdoor worden vernietigd. Direct na de behandeling neemt de pijn meestal toe. Dit kan een tot twee weken duren. Daarna geeft de behandeling vaak enige tijd een vermindering van de pijnklachten. Deze behandeling kan de aanmaak van bloedlichaampjes verstoren. Dit kan leiden tot bloedarmoede, infecties of bloedingen. Vandaar dat uw bloedbeeld regelmatig wordt gecontroleerd. Chemotherapie Chemotherapie is de behandeling van kanker met celdodende of celdelingremmende medicijnen. Deze medicijnen worden cytostatica genoemd. Er zijn verschillende soorten cytostatica, elk met een eigen werking. De medicijnen worden toegediend per infuus,. Via het bloed verspreiden zij zich door uw lichaam en kunnen op vrijwel alle plaatsen kankercellen bereiken. Sommige patiënten met uitgezaaide prostaatkanker, bij wie hormoonbehandeling geen effect (meer) heeft komen in aanmerking voor chemotherapie. Als de behandeling aanslaat, leidt dat tot een iets langere levensduur en een betere kwaliteit van leven. Of u in aanmerking komt voor deze palliatieve behandeling kunt u het beste bespreken met uw uroloog. Nieuwere hormoonbehandelingen Hormoontherapie zoals LHRH analogen of antagonisten kan de prostaatkanker maanden of jaren onder controle houden Echter na verloop van tijd, kan de kanker weer gaan groeien doordat ook de bijnieren maar ook de prostaatkanker cellen zelf testosteron produceren. Als dit gebeurt, zijn er momenteel nieuwere andere hormoonbehandelingen beschikbaar zoals abirateron of enzalutamide. Abirateron remt niet alleen de productie van testosteron door de zaadballen maar remt ook de productie van dit hormoon dat geproduceerd wordt door de bijnieren en door de prostaatkankercellen. Enzalutamide blokkeert de receptoren waaraan de mannelijke geslachtshormonen zich hechten, en zorgt er op die manier voor dat die receptoren niet meer reageren. Zowel abirateron als enzulitamide wordt in tabletvorm toegediend. Doel van de therapie is de prostaatkankergroei te remmen en symptomen als pijn en plasproblemen onder controle te houden. Botgerichte therapie (Bisfosfonaten of RANKligandremmers) Als de tumor is uitgezaaid naar de botten, kan het skelet verzwakken. Dit kan pijn veroorzaken en de kans op botbreuken neemt toe. Bisfosfonaten of RANKligandremmers zijn stoffen die de botafbraak door tumorcellen remmen. en daarmee verzwakking van het skelet kunnen tegengaan 27/37

28 Het ontvangen van bloed (bloedtransfusie) Als prostaatkanker zich in het lichaam uitzaait, dan tast het vooral de botten aan. Ook wordt vaker de aanmaak van (rode) bloedcellen minder. De meest voorkomende klacht die hierdoor ontstaat is bloedarmoede (anemie). Als u bloedarmoede heeft, kunt u klachten hebben als; Vermoeidheid; Kortademigheid; Hartkloppingen; Bleekheid in het gezicht; Koud gevoel. Als u deze klachten heeft, kan de huisarts of de uroloog uw bloedgehalte controleren. Als er sprake is van bloedarmoede kan een bloedtransfusie overwogen worden, waardoor u klachten soms afnemen 28/37

29 5. Psychosociale begeleiding Inleiding Als u te horen krijgt dat u prostaatkanker heeft, roept dit waarschijnlijk veel vragen en emoties op. Zowel voor uzelf, als voor uw naasten, is het een spannende tijd. De medewerkers van de afdeling urologie ondersteunen u zoveel mogelijk. Op deze pagina leest u wat u op de verschillende momenten van hen mag verwachten. Daarnaast vindt u informatie over andere organisaties die u begeleiding en informatie kunnen geven. Psychosociale begeleiding op maat Omdat ieder mens verschillend is, is het goed om de psychosociale begeleiding op u persoonlijk te laten aansluiten. Door gesprekken met u en uw naasten proberen de medewerkers duidelijk te krijgen waar uw vragen en behoeften op dat moment liggen. Zij stellen het zeer op prijs als u aangeeft waar u behoefte aan heeft. Ook de lastmeter kan hierin behulpzaam zijn. De lastmeter is een vragenlijst die in kaart brengt of u klachten ervaart en op welk gebied deze klachten zich voordoen. Afhankelijk van de uitkomst kunt u advies krijgen voor ondersteuning door andere zorgverleners bijvoorbeeld een medisch maatschappelijk werker, geestelijke verzorger en/of een klinisch psycholoog. Ook zou een revalidatieprogramma hulp of ondersteuning kunnen bieden. Om naar de juiste instantie of discipline te worden verwezen kan uw situatie in overleg met u besproken worden in de psychosociale oncologiebespreking waarin alle bovenstaande disciplines zijn vertegenwoordigt. Een eventuele doorverwijzing vindt altijd in overleg met u plaats. De lastmeter en meer informatie daarover ontvangt u van de oncologieverpleegkundige urologie. Maar u kunt, indien u daar behoefte aan heeft, ook zelf de lastmeter invullen en de uitkomst ter sprake brengen. U kunt de lastmeter digitaal invullen via Begeleiding tijdens de fase van onderzoek en behandeling Tijdens deze fase hebben de meeste patiënten en hun partner of naasten behoefte aan voorlichting en advies op maat. Omdat er keuzes zijn in de behandelingsmogelijkheden is het belangrijk dat u weet welke keuzes er zijn, hoe de genezingskans is, wat de kans is op uitzaaiingen en wat de mogelijke bijwerkingen en gevolgen zijn. Uw specialist bespreekt alle opties met u en uw partner of naasten zodat u een weloverwogen keus kunt maken. De oncologieverpleegkundige urologie bespreekt de gegeven informatie met u na en geeft eventueel aanvullende informatie, voorlichting en advies over psychosociale begeleiding. Na de behandeling In de periode na de behandeling is er vaak behoefte aan informatie over de manier van omgaan met de gevolgen van de behandeling en de kans op terugkeer van de ziekte. Als er geen genezende behandeling mogelijk is Als genezing niet mogelijk is, bespreekt de specialist en de oncologieverpleegkundige urologie samen met u en uw partner of naasten het verdere behandelplan. Dit is dan gericht op het behandelen van problemen die zich voordoen. Dit kunnen problemen zijn met de voeding, gewichtsverlies en pijnklachten. Omdat mondelinge informatie niet altijd voldoende is geeft de oncologieverpleegkundige urologie u ook folders van bijvoorbeeld het KWF Kankerbestrijding. 29/37