lesbrief bij de voorstelling: Door Theater De Overkant

Transcriptie

1 1 lesbrief bij de voorstelling: Door Theater De Overkant

2 2 Deze lesbrief heeft de volgende inhoud: 1. Inleiding 2. Tips voor het voorstellingsbezoek 3. Voorbereiding op de voorstelling 5. Over de Olympische goden. 8. Bewerking van de mythe van Eros en Psyche 4. Over mythen, sagen, legenden, sprookjes en fabels 6. Over de traditie van het vertellen 7. Over de kunde en kunst van het vertellen 9. Over de spelers 1. Inleiding Binnenkort gaat u met uw leerlingen naar de voorstelling Er was een broer en een broer... Dit is een sprankelende voorstelling waarin acteur / verteller Fons Boer en pianiste / zangeres Jelke Smit de oude Griekse mythen voor uw ogen en oren tot leven zullen brengen. De voorstelling is geschikt voor leerlingen van jaar en duurt ongeveer 50 minuten. Het is goed om de leerlingen van tevoren te vertellen dat Fons Boer de voorstelling alleen speelt en daarbij begeleid wordt door Jelke Smit op de piano. Jelke Smit zingt in de voorstelling de verbindende koren. Het decor is niet meer dan een eenvoudige stoel, een digitale piano en een projectie op de achterwand. De muziek is speciaal gecomponeerd door Jelke Smit Het is niet perse noodzakelijk om de leerlingen uitgebreid op deze voorstelling voor te bereiden. Wel is het aardig als de leerlingen enigszins op de hoogte zijn van de belangrijkste personages van de Griekse mythologie. Wij hopen dat de leerlingen en hun begeleiders een mooie voorstelling zullen meemaken. Fons Boer en Jelke Smit

3 3 2. Tips voor het voorstellingsbezoek Vooraf. Indien de voorstelling buiten uw eigen school plaatsvindt (andere school, gymzaal, gemeenschapshuis of theater) vertel dan iets over die locatie. Wat treffen de leerlingen daar aan? Hoe dienen zij zich te gedragen? Vraag wie er wel eens in een theater is Hoe kijk je naar een voorstelling. Kinderen moeten vaak nog vertrouwd raken met het kijken naar een voorstelling. Een voorstelling is live en wordt dus gemaakt waar je bij bent. Het gedrag van het publiek is van invloed op de kwaliteit van de voorstelling in positieve, maar ook in negatieve zin. Kinderen zijn allemaal vertrouwd met televisie kijken. Het bijwonen van een voorstelling is iets heel anders. Kijken naar een voorstelling. - Een voorstelling is live. - Je kunt de voorstelling niet zo maar stopzetten. - Een voorstelling speelt zich af in een speciale ruimte. - Er zijn ook onbekende mensen bij die er naar kijken. - Er zijn speciale voorzieningen nodig, zoals licht en geluid. - Lopen, praten, eten en schuifelen stoort. Televisie kijken. - Het programma bestaat uit beelden in een kastje. - Je kunt het volume harder of zachter zetten. - Je kunt de televisie uitzetten wanneer je maar wilt. - Het speelt zich af in de huiskamer. - Er zijn alleen bekende mensen bij. - Er zijn geen speciale voorzieningen nodig. - Je kunt lopen, snoepen, praten, dat stoort alleen de mensen die ook kijken, maar het televisieprogramma heeft er geen last van. De dag van de voorstelling. Zorg dat u vijf minuten voor aanvang aanwezig bent. Geef de leerlingen op school vooraf gelegenheid naar het toilet te gaan. Laat de leerlingen in groepen de zaal binnenkomen, jongere leerlingen eerst. Leraren kunnen het beste verspreid over de zaal gaan zitten. Als er ouders bij de voorstelling aanwezig zijn, laat ze dan aan de zijkant plaatsnemen. Ook van hen wordt een luisterhouding verwacht. - We gaan er vanuit dat de ruimte waarin gespeeld wordt verduisterd kan worden. - Indien het optreden plaatsvindt in een theater, kan in overleg het leerlingenaantal verhoogd worden.

4 4 3. Voorbereiding op de voorstelling Er was een broer en een broer... Uit mijn eigen gymnasiumtijd is mij bijgebleven dat ik het moeilijk vond de Griekse mythen te onthouden, de namen van de personages waren vaak vreemd en ingewikkeld en de onderlinge samenhang tussen de verhalen was mij ook niet altijd duidelijk. Enige jaren geleden las ik het boek De god die in zee werd gegooid van de Engelse auteurs Leon Garfield en Edward Blishen in een vertaling van Nicolaas Matsier, isbn In dit boek doen de schrijvers een geslaagde poging een aantal belangrijke Griekse mythen samen te smeden tot één groot verhaal. Ik was onmiddellijk verkocht. Nu werden de verbanden tussen personages en de verhalen me wel duidelijk en op slag zag ik de onuitputtelijke mogelijkheden voor nieuwe voorstellingen De voorstelling Er was een broer en een broer... is de eerste voorstelling in een reeks, waarin ik mij tot doel stel de oude mythen weer opnieuw te laten klinken op een manier waarbij de luisteraar / kijker zich toeschouwer voelt van één groot epos. Fons Boer In Er was een broer en een broer... wordt eerst kort verteld over de Chaos en het ontstaan van de wereld. De strijd tussen de oergoden wordt genoemd maar niet uitvoerig behandeld. De belangrijkste personages van de voorstelling zijn in volgorde van opkomst; Zeus, Hera, Hephaistos, Ares, Aphrodite, zeegodin Thetys, Eros, Tante Twistappel (Eris). Voorbereiding op de voorstelling Het zou mooi zijn als de leerlingen in de voorbereiding iets verteld wordt over het begrip Zie bijlage: Over mythen, sagen, legenden, sprookjes en fabels Zie bijlage: Over de Olympische goden. Nota bene: in de bijlage Over de Olympische goden vindt u een beschrijving van de belangrijkste goden. Voor de spanning van de voorstelling is het aan te raden niet al te veel uit te weiden over de goden die blauw gemerkt zijn; deze goden spelen een belangrijke rol in het verhaal. Als voorbereiding op de voorstelling kan ook de mythe verteld worden van Eros en Psyche. Een bewerking van eigen hand sluit ik bij.

5 5

6 6 4. Bijlage Over mythen, sagen, legenden, sprookjes en fabels. Mythe gesproken woord, verhaal. -Al vanaf Homerus krijgt het als hoofdbetekenis: heilig, overgeleverd verhaal van een volk over zijn herkomst en godsdienst. -Mythen vertellen ons over het ontstaan van goden, halfgoden of goddelijke voorouders, over hun daden, over de schepping van de wereld en van de mens. In de mythen wordt verteld hoe de wereld in elkaar zit, over het ontstaan van de cultuur en de sociale gebruiken. Sage (volksverhaal. van het Duits was gesagt wird) -Een sage is een verhaal gebaseerd op een volksoverlevering, meestal grotendeels verzonnen, maar de sage bevat doorgaans een kern van waarheid; de verhaallijn is gebaseerd op iets dat daadwerkelijk is gebeurd of waargenomen. -Het merendeel van de sagen verhaalt over vormen van spokerij, toverij, hekserij, waarzeggerij,en over bovennatuurlijke wezens als weerwolven, kabouters, meerminnen etc. -Sagen hadden in de Middeleeuwen vaak de vorm van volksliederen, die door troubadours, rondtrekkende zangers gezongen werden en werden doorverteld. -Voorbeelden van sagen; De sage van De Vliegende Hollander. De verhalen over de Witte Wieven in onder meer in Gelderland en Overijssel. Legende (afgeleid van het Latijn legenda); -In de oorspronkelijke betekenis is de legende een levensbeschrijving van een heilige, waarin aan de betreffende persoon allerlei wonderen toegedicht worden. -De betekenis van het woord legende is later uitgebreid naar allerlei soorten verhalen die als waar gebeurd doorverteld worden, hoewel ze niet historisch te bewijzen zijn, bijvoorbeeld het bestaan van het Monster van Loch Ness. -Andere beroemde legenden: De legende van de stichting van Rome, De legende van Sint Nicolaas, van Koning Arthur, van Sint Joris en de draak -De term legende wordt tegenwoordig ook gebruikt voor beroemde personen, over wie veel al dan niet verzonnen verhalen de ronde doen; zo wordt bijvoorbeeld gesproken van een schaatslegende of een jazzlegende op poplegende, zoals bij Michael Jackson (bijgenaamd The King of Pop). Sprookje (dat wat gesproken wordt.) -Een sprookje is een meestal tamelijk kort volksverhaal met een waarschuwende strekking -Sprookjes stonden niet op schrift, want de meeste mensen konden vroeger niet lezen, en werden daarom mondeling overgedragen. -In de sprookjes werden de mensen gewaarschuwd voor alle gevaren van het leven en er werd in verteld welke dingen je beter niet kon doen als je geen narigheid wilde krijgen. -Oorspronkelijk waren ze bedoeld als vertellingen voor volwassenen; ze waren veel gruwelijker en harder dan de tegenwoordige versies. Door schrijvers als Andersen en de gebroeders Grimm zijn ze in een nieuw en veel liever jasje gestoken en sindsdien worden ze vooral gezien als verhalen voor kinderen waarin hen spelenderwijs iets over het leven bij wordt gebracht. Sprookjes bevatten meestal een zekere moraal. -Als genre op zich is het sprookje het nauwst verwant aan de fabel. Fabel, (Latijn fabula (afgeleid van fari = spreken)) -Een fabel is een korte, verzonnen vertelling die bedoeld is als een zedenles. (opvoedend, moraliserend) -Meestal een dierenverhaal, vaak ook in dichtvorm, waarin menselijke eigenschappen toegekend worden aan dieren, en waarin dieren (soms ook planten of dingen) als handelende en sprekende personages optreden.

7 7 5. De Olympische goden en de goden die een rol spelen in de voorstelling Vroeger bedachten de mensen een godheid voor allerlei natuurverschijnselen, waarvoor ze geen verklaring hadden of waarvoor ze bang waren of ontzag hadden,. Ook bedachten ze goden en godinnen als beschermheer of -vrouw van belangrijke levensprocessen, zoals bijvoorbeeld een godin van de oogst of een godin van het huwelijk, de liefde enz. Ook in het oude Griekenland aanbaden de mensen vele goden en de belangrijkste onder hen waren de 12 goden, die volgens de Grieken op de berg Olympus woonden. Voor de mensen was het ondenkbaar dat de goden tussen hen in zouden wonen; zij hadden hun zetel op onbereikbare plaatsen en de bijna meter hoge Olympus was een uitgelezen plek waar de Grieken hun goden konden laten wonen. Een plaats die voor stervelingen streng verboden terrein was. (Voor de spanning van de voorstelling is het aan te raden niet al te veel uit te weiden over de goden die blauw gemerkt zijn; deze goden spelen een belangrijke rol in het verhaal.) De Olympische goden: Zeus, Hera, Hephaistos, Ares, Aphrodite, Apollo, Artemis, Demeter, Hermes, Athene, Hestia, Poseidon. Niet-olympische goden uit de voorstelling: Eros, Eris, zeegodin Thetys Zeus Zeus is de God van de Hemel, heerser over de mensen en de goden. Hij is de oppergod, de machtigste van alle goden op Olympus. Andere namen voor Zeus waren de Regengod, Wolkenverzamelaar, de Bliksemgooier. De vogel van Zeus is de adelaar en zijn boom is de eik. De Romeinse naam voor Zeus is Jupiter Zeus was de jongste zoon van Kronos en Rhea. Zijn vader Kronos werd gewaarschuwd dat één van zijn kinderen hem zijn macht en heerschappij zou ontnemen.

8 8 Om dat te voorkomen at hij al zijn kinderen op, meteen na de geboorte. Maar dat gebeurde niet bij Zeus... Rhea redde Zeus door niet het pasgeboren kind maar een in een doek gewikkelde steen aan Kronos te eten te geven. Kronos at deze steen in één keer op. Zeus werd in het geheim grootgebracht op het eiland Kreta door Adrasta en haar zuster Io. Eenmaal volwassen ging hij terug om wraak te nemen op zijn vader. Hij vroeg de hulp van Metis, de zuster van zijn moeder Rhea, die een drankje voor Kronos maakte, waardoor hij al zijn kinderen uitbraakte. Dit waren Hera, Poseidon, Hades, Hestia en Demeter. Nadat Zeus Kronos doodde met zijn bliksemschicht, vielen alle goden onder zijn heerschappij. Zeus is getrouwd met Hera. Zij trouwden in de lente en men zegt dat hun huwelijksnacht wel 300 jaar duurde! Samen hadden zij 4 kinderen: Hephaestos, Ares, Eris en Hebe. Hera

9 9 Hera is de godin van het Huwelijk. Alle echtparen werden door haar beschermd. Argos is haar favoriete stad en de beesten die haar heilig waren, waren de koe en de pauw. Bij de Romeinen was haar naam Juno. Hera is de dochter van Kronos en Rhea, en dus de zuster van Poseidon, Hades, Demeter, Hestia en Zeus. Ook zij werd door Kronos opgegeten en toen zij en haar andere broers en zusters door de hulp van Zeus werden bevrijd, werd ze naar Arcadia gebracht en daar grootgebracht door Temenus en de Seizoenen. Later trouwde Hera met Zeus. Hephaistos De god Hephaistos (Gr ) of Hephaestus (Lat.) is de god van het vuur en de smid van de goden. De oude Grieken dachten dat wanneer er een vulkaan uitbarstte dat het door Hephaistos kwam omdat hij dan weer aan het smeden was. De Romeinse naam van Hephaistos is Vulcanus. Hephaistos was de zoon van Zeus en Hera, andere bronnen zeggen dat Zeus hem alleen maar opvoedde maar niet zijn vader was. Hephaistos is getrouwd met Aphrodite, godin van de schoonheid en de liefde. Ares De god Ares is een zoon van Zeus en Hera. Zijn vogel was de gier. Ares, wat bederver betekent, was de god van de oorlog en niet erg geliefd bij de andere goden.

10 10 Bij de Romeinen werd hij Mars genoemd en was hij wel erg geliefd want de Romeinen waren een oorloglustig volk. Ares zou als oorlogsgod een modelkrijger moeten zijn, maar hij was verre van dat. Hij zaaide veel chaos op het slagveld, zodat er zoveel mogelijk bloed zou vloeien, iets waar hij verzot op was. Homerus: Ares strijdt uit wilde lust om te strijden; hij juicht bij het vallen van de verslagenen, bij de doodskreten van de stervenden en bij het aanschouwen van het met lijken bedekte slagveld. Ares had een geweldige gestalte, een donderende stem en hij was de snelste van de goden. Hij werd vaak samen gezien met zijn tweelingzuster, Eris, en met zijn tweelingzonen, Phobos (Paniek) en Deimos (Angst). Ares is nooit getrouwd geweest, maar had wel kinderen bij Aphrodite. Hades (god van de onderwereld en het dodenrijk) was ook een bondgenoot van Ares omdat Ares er voor zorgde dat Hades voortdurend nieuwe onderdanen (slachtoffers en gesneuvelde soldaten) kreeg Aphrodite Aphrodite is de Godin van de Liefde en Schoonheid. Zij was ook de godin van ontucht en prostitutie. Ze had de kracht om vrouwen te verleiden tot ontrouw maar kon hen ook aanmoedigen tot trouw en kuisheid. De roos is haar bloem en de mirteboom of maagdenpalm haar boom. Haar vogels de zwaan, de mus en soms de duif. De Romeinse naam van Aphrodite is Venus. Haar naam betekent letterlijk: "uit het schuim geboren". Ze werd door de Westenwind naar Cyprus gedragen en werd aangekleed door de Seizoenen. Ze was getrouwd was met de lelijke en manke god Hephaistos. Ze was de moeder van Eros en Anteros.

11 11 Eros (geen Olympische god) Eros is de God van de liefde en schoonheidsverlangen. Hij werd vaak afgebeeld als een jongen met gouden vleugels en met een pijl en boog. Bij de Romeinen is hij bekend als Cupido of Amor. Er zijn verschillende verhalen over wie zijn ouders waren. In de mythe van het ontstaan van de wereld is hij de zoon van Nyx (Nacht) en Erebus (Dood), geboren uit liefde. In een andere mythe is hij weer de zoon van Aphrodite en Ares. Aanvankelijk wilde Eros niet groeien. Uit bezorgdheid ging Aphrodite naar de godin Themis (Godin van de Wijsheid) en vroeg haar wat zij hieraan kon doen. Themis vertelde Aphrodite dat Eros een broer nodig had, want liefde had een tegenhanger nodig. Als je liefde geeft (daar staat Eros voor), moet er ook liefde teruggegeven worden. Zo werd Anteros (wederliefde) geboren. Anteros strafte de mensen die liefde kregen maar geen liefde teruggaven. Door de aanwezigheid en liefde van zijn broer Anteros groeide Eros en werd een prachtige jongeling. Beroemd is de mythe van Eros en Psyche (Zie bijlage) Eris (geen Olympische godin)

12 12 Eris is de Godin van Tweedacht en Strijd. Zij is de dochter van Zeus en Hera, tweelingzuster van Ares. Eris vond het leuk om geruchten te verspreiden die onenigheid voortbrachten. De godin Thetys, godin van de zee en dochter van Uranus en Gaea De god Apollo Apollo is de zoon van Zeus en de tweelingbroer van Artemis. Apollo was de jongste van de twee. Hij was de god van het licht, van de zon, van muziek en schone kunsten, van genezing en van de profetie. Ooit werd hij door zijn vader voor negen jaar verbannen van de Olympus, maar toch was Apollo en geliefde god. De godin Artemis De tweelingzuster van Apollo en de oudste van het stel. Zij heeft gezien hoeveel pijn en moeite haar moeder heeft gehad om Apollo te baren. Artemis heeft haar vader Zeus gevraagd voor eeuwig maagd te mogen blijven en de godin van de geboorte en de maan te mogen worden. Haar heiligdom staat in Efeze. De godin Athena Athena is een dochter van Zeus. Zeus was net als zijn eigen vader bang om door één van zijn kinderen van de troon te worden gestoten. Toen zijn eerste vrouw Methis zwanger was, verslond hij haar met kind en al. Hij vergat haar al snel, maar na een paar maanden kreeg hij zware hoofdpijnen. Uit zijn hoofd kwam Athena in volle bewapening te voorschijn. Athena was de godin van de wijsheid. Athena is ook godin van de oorlog, maar veeleer de godin van de strijdkunst, de strategie; zij gebruikt in de strijd haar grote begaafdheid van geest. De god Poseidon Poseidon is de oudere broer van Zeus. Bij het verdelen van het rijk van hun vader kreeg Poseidon het domein van de wereldzeeën en aardbevingen. Hij was een groot verleider die zich vermomde in de gedaanten van Ram, dolfijn of vogel om zo bij zijn beminde te kunnen komen. Hij lag regelmatig overhoop met zijn medegoden. De godin Demeter Deze godin was de zuster van Zeus. Ze was de godin van het graan en oogst, landbouw, landleven en de vruchtbaarheid. Persephone was een dochter van Demeter en Zeus, deze werd ontvoerd door Hades. Demeter heeft maandenlang gezocht naar haar dochter, daarbij vergat ze haar taken als godin totaal. Grote hongersnood heerste over heel de wereld. De god Hermes Hermes is een zoon van Zeus en zijn minnares Maia (de dochter van Atlas). Hij was de god van de kudde en herders, grenzen, reizigers, handelaars en dieven. Hij was de vertrouweling en het hulpje van Zeus, met name als het om zijn minnaressen en hun kinderen ging. Hij werd vaak aangesteld als hun beschermer. Ook wist hij Ares te bevrijden die in de oorlog tegen de Titanen vijftien maanden gevangen zat in een bronzen kruik. De godin Hestia Ook Hestia is een zuster van Zeus. Zij was godin van het haardvuur en van de familie. De god Hades (niet Olympisch) Al is Hades wel van dezelfde generatie als Zeus, hij wordt niet gezien als god van de Olympus. Zijn domein was namelijk de onderwereld, dus eigenlijk verbleef hij meer onder de grond dan erboven. Toch wordt hij wel regelmatig genoemd in de mythologie en heeft hij veel met de Olympische goden te maken.

13 13 6. Over de traditie van het vertellen. Zolang er mensen zijn, zijn er verhalen. Verhalen zijn misschien wel de oudste vorm van onderwijs. Verhalen waren en zijn nog steeds het cement tussen de bouwstenen van vele culturen. Toen het geschreven woord nog niet bestond of voorbehouden was aan een kleine elite, waren verhalen dé manier om mensen te vertellen over hun geschiedenis, hun voorvaderen en het ontstaan van hun gebruiken, hun normen en waarden. In de verhalen lagen de ervaringen van generaties lagen opgesloten. Het ontstaan van de wereld werd verklaard in mythologieën. Wijsheid, kennis gebruiken, wetten en regels werden doorgegeven aan volgende generaties door sjamanen en priesters die hun kennis middels vertellingen onderwezen. Ook werden verhalen gebruikt om een cultuur te behouden wanneer een samenleving zuchtte onder het juk van een dictatuur of van vreemde overheersers. Om de machthebbers te misleiden werden de vertellingen vaak gegoten in de vorm van allegorieën. Mensen werden onherkenbaar gemaakt door ze te veranderen in dieren en planten of men gaf de hoofdpersonen mythische of zelfs goddelijke eigenschappen. Ook werden verhalen verteld om hoop op betere tijden levend te houden, er werden voorspellingen gedaan over de ophanden zijnde verlossing, een Messias werd aangekondigd. Natuurlijk waren verhalen er ook om de mensen te vermaken, te troosten of om erbij weg te dromen. De harde werkelijkheid kon even vergeten worden. Verhalen hoeven zich gelukkig ook niet bezig te houden met de regels van de werkelijkheid. Een prinses verandert in een kikker, een steen zingt mooie liederen, een olifant droomt ervan balletdanser te worden. De fantasie wordt geprikkeld, de beelden die in ons hoofd ontstaan worden ons niet voorgeschoteld door middel van plaatjes, televisiebeelden enz., nee die beelden zijn helemaal van ons zelf. Een verteller met één verhaal laat in de hoofden van zijn publiek evenveel verhalen en beelden geboren worden als er luisteraars zijn. Verhalen zijn vaak eeuwen oud, in de loop van de tijd veranderen ze soms omdat vertellers delen van het verhaal weglaten of nieuwe elementen toevoegen. Opvallend is dat er ontelbaar veel verhalen eeuwen lang bijna ongewijzigd bleven. Dit kwam omdat de verhalen of in ritme of door rijm of in liedvorm een vaste vorm hadden. Ze werden generatie na generatie onveranderd doorgegeven. Het ritme en de rijm waren daarbij het hulpmiddel om het verhaal exact te kunnen onthouden. grote rol. Men had het verhaal misschien al tien keer gehoord maar vervelen deed het niet, zoals men ook een geliefd stuk muziek steeds weer opnieuw kan horen. Bij kinderen ziet men dit verschijnsel vaak. Wanneer men een verhaal een tweede keer vertelt maar in een iets ander vorm, dan wijzen ze de verteller vaak terecht en verbeteren hem, ze willen het verhaal exact als de vorige keer horen. Veel beroemde verhalen gaan over reizen. Reisverhalen droegen in belangrijke mate bij tot kennisvorming over de wereld in een tijd dat reizen maar aan weinigen was voorbehouden. Vertellingen over reizen naar verre onbekende oorden, waar vreemde vaak ook gevaarlijke mensen, monsters en dieren leefden, prikkelden bij uitstek de fantasie.

14 14 7. Over de kunde en kunst van het vertellen Voorlezen doe je uit een boek Declameren doe je uit je hoofd Vertellen doe je vanuit je hart Vertellen geeft een extra dimensie aan verhalen. Verhalen roepen bij zowel de verteller als het publiek beelden op. Omdat de verteller geen boek gebruikt, heeft hij direct oogcontact met het publiek en kan hij de reacties van het publiek gadeslaan en zien of zijn verhaal overkomt. De verteller hoeft zijn aandacht niet te verdelen tussen het boek en zijn publiek. Ook zit de verteller minder vast aan zijn tekst en kan hij dus goed improviseren en inspelen op de situatie van het moment. Door bij het vertellen gebruik te maken van verschillende technieken als intonatie, zintuiglijke beschrijvingen, mime en beweging wordt de beleving van de vertelling versterkt en trekt de verteller zijn publiek het verhaal in. Hoe te vertellen? Er wordt wel eens beweerd dat er geboren vertellers bestaan. Natuurlijk is de een meer begaafd op dit gebied dan de ander, maar voor iedereen geldt dat vertellen een kunst is, die geoefend en ingestudeerd kan worden. Iedereen kan dus een verhaal vertellen. Toch blijkt het moeilijker dan voorlezen uit een boek, omdat de houvast van het boek er niet is. Voor de ongeoefende verteller vergt het vertellen van een verhaal wel wat voorbereiding. Er zijn veel verschillende vormen van vertellen; van het vertellen zonder te bewegen en alleen het verhaal te laten spreken tot het met veel gebaren en mimiek vertellen, grenzend aan theater. U kunt vertellen aan de hand van een bestaand verhaal of zelf een verhaal verzinnen. Voor u begint, is het belangrijk dat u een vertelvorm kiest die bij u past. Een bestaand verhaal vertellen. Het belangrijkste aan het vertellen van een bestaand verhaal is dat u zich het verhaal eigen maakt. Lees het verhaal een of meerdere malen. Kies een verhaal uit dat u zelf leuk, mooi of spannend vindt. Een verhaal dat u zelf niet aanspreekt zult u ook niet op een overtuigende manier kunnen overbrengen. Om een verhaal zo te vertellen, dat de leerlingen ervan genieten, moet u er zelf enthousiast over zijn; u moet het eerlijk, zuiver en met overtuiging voor kunnen dragen. Structuur. Voor u gaat vertellen moet u het verhaal van uw keuze goed bestuderen, maar niet uit uw hoofd leren. Maak uzelf het verhaal eigen. Het inleven in een verhaal is een onderzoek binnen het verhaal, waarbij u zoveel mogelijk te weten wilt komen over de personages en de gebeurtenissen. Dat inleven kan op een aantal manieren. U kunt bijvoorbeeld speciale aandacht laten uitgaan naar: -Het plot van het verhaal: wat gebeurt er precies? -De personages: welke personages komen er allemaal in het verhaal voor? -De motivatie, het doel en de methode: wat willen de personages uit het verhaal bereiken en hoe komen ze tot hun doel? -De beoordeling: welke moraal zit er in het verhaal? -De toekomst: wat gebeurt er met de personages na het verhaal? Dit betekent ook dat u het verhaal naar uw eigen hand kunt zetten: verander namen die u niet mooi of passend vindt en laat passages weg die u niet relevant vindt of verander ze. Verder is het van belang dat u de verhaallijn goed kent, zodat u daarop terug kunt vallen. Prent de structuur van de verteltekst in uw hoofd, dan raakt u de lijn niet kwijt. Probeer de inleiding, kern en afsluiting van het verhaal voor uzelf vast te stellen. Oefen altijd minstens één keer hardop. Zorg steeds dat u voor u ziet wat u vertelt. De verschillende onderdelen uit het verhaal vormen als het ware een film voor uw ogen (en dus voor die van uw toeschouwers).

15 15 Bedenk een pakkende begin- en eindzin, zodat u aan het begin meteen de aandacht heeft en het verhaal aan het einde niet a gen de mogelijkheid om een eigen oordeel te vormen, waardoor ze beter zullen opletten. Perspektiefkeuze. Als u de structuur van het verhaal goed bestudeerd hebt, kies dan het perspectief van de verteller. Staat de verteller aan de kant of heeft hij het verhaal echt meegemaakt? Verteltechnieken. Een verteller maakt de oren van zijn publiek tot ogen. Met woorden roept hij beelden op. Kleuren, geuren, geluiden, smaken. Door gebruik te maken van verschillende verteltechnieken kunt u het verhaal verlevendigen en zo de aandacht van de luisteraars beter vasthouden. Dit geldt zowel voor een bestaand verhaal als voor een verhaal dat u zelf bedacht heeft. Hier volgen enkele aanwijzingen die u kunnen helpen het vertellen onder de knie te krijgen en uw eigen vertelstijl te bepalen. Oogcontact. Als u kunt zien hoe het verhaal bij de leerlingen overkomt, kunt u inspelen op hun reacties. Afhankelijk van de reacties kunt u een spannend gedeelte van het verhaal bijvoorbeeld wat afzwakken of juist extra aanzetten. Zintuiglijk vertellen. Laat de leerlingen het verhaal meebeleven door alles zo concreet en tastbaar mogelijk te maken. Wat is er te zien, te horen, te ruiken, te proeven en te voelen aan de hand van eventuele illustraties? Als voelen of proeven een centrale rol speelt in het verhaal kan het leuk zijn de leerlingen daadwerkelijk te laten voelen of proeven. Probeer bepaalde dierengeluiden of natuurelementen uit het verhaal na te bootsen. Een verhaal wordt extra beeldend als u gebruik maakt van woorden die actie oproepen. Zo kunt u gebruik maken van het toevoegen van werkwoorden aan niet- Mimiek, bewegingen, gebaren en intonatie. Door dingen lijfelijk uit te beelden kunt u een verhaal visueel ondersteunen. Bepaalde handelingen in het verhaal kunt u benadrukken door middel van een beweging of gebaar. Het verhaal krijgt extra dynamiek als u werkt met stemvolume en intonatie. Door ineens iets te roepen of een hard geluid te maken of juist te fluisteren, bouwt u de spanning op en spoort u de leerlingen aan om goed op te letten. Een juiste intonatie geeft de hoogtepunten van het verhaal aan en houdt de concentratie van het publiek vast. Tempo en ritme. Varieer uw tempo, bijvoorbeeld: langzaam vertellen als iemand heel moe is, snel vertellen als een personage haast heeft. Ook het herhalen van bepaalde zinnen of vragen kan het verhaal ritme geven. Interactie. Door het verhaal te onderbreken met vragen en opmerkingen en in te gaan op spontane reacties van de leerlingen, betrekt u ze heel actief bij het verhaal. U kunt ze bijvoorbeeld mogelijke oplossingen laten aandragen voor een probleem in het verhaal, de link leggen naar hun eigen ervaringen of hen uitdagen te voorspellen wat er in het vervolg van het verhaal gaat gebeuren. Let er wel op dat u de rode draad van het verhaal niet kwijt raakt. Te veel zijsporen leiden af van de aandacht, spanning en betrokkenheid bij het verhaal.

16 16 Herhaling. Sommige stukjes tekst kunt u herhalen. Herhaling is belangrijk bij vertellen: het geeft vertelhouvast en luisterplezier. Zo kunt u ook een bepaald gebaar herhalen, bijvoorbeeld een armzwaai als een persoon uit het verhaal iets zegt. Vertelhouding en opstelling van het publiek. Kies een ontspannen vertelhouding. Bij de keuze van de vertelhouding kan het verhaal ook een rol spelen. Een dynamisch verhaal kan beter staand, een rustig, intiem verhaal beter zittend verteld worden. Ook de grootte van de groep is van invloed. Iedereen moet de verteller goed kunnen zien. Ook de leerlingen moeten ontspannen kunnen zitten. Als ze te dicht op elkaar zitten, kan dit afleiden van het verhaal. Een goede opstelling is de leerlingen in twee halve cirkels achter elkaar zetten met voldoende beenruimte ertussen.

17 17 8. Bewerking van de mythe Eros en Psyche door Fons Boer Eros en Psyche Psyche was mooi, onuitsprekelijk mooi, ze was een koningsdochter en ze was mooi. En als ik spreek over koninklijk mooi, bedoel ik niet een soort Maxima-schoonheid... ach nee, dan bedoel ik ultima schoonheid. Een schoonheid die verblindt en bijna bang maakt; die mannen en vrouwen op een afstand houdt. Er was dan ook geen man die om haar hand durfde te vragen. Haar vriendinnen, haar zusters, zij trouwden allen en kregen kinderen, maar het bed van Psyche bleef leeg, werd vurig begeerd, maar was in ledige koude gedompeld. Zo bleef zij alleen achter in het huis van haar vader en werd eenzaam en eenzamer. Psyche werd niet bezocht door andere vrouwen, want die hadden het te druk met hun eigen mannen en gezinnen. Zij bleven ook liever op afstand want in de nabijheid vrouw staken zijzelf zo vaal en bleek af. Ook dulden zij niet dat hun mannen in de buurt van Psyche kwamen, want Psyche was niet alleen mooi van buiten maar ook nog mooi vanbinnen, ze was innemend en teder van aard en een mannenhart wordt al snel week, nietwaar? Het gerucht van haar buitengewone schoonheid verspreidde zich als een lopend vuur door het land en van heinde en verre kwamen de mensen om naar haar te kijken, haar te bewonderen. Het maakte Psyche alleen maar nog eenzamer! En de verering van de mensen voor Psyche nam groteske vormen aan. Het bleef niet bij bewonderen, nee de mensen begonnen haar te aanbidden als was zij een godin, ze begonnen haar offers te brengen. Ze dachten dat het niet anders kon zijn dan dat Aphrodite zelf, godin van de schoonheid, godin van de liefde, neergedaald was in de gestalte van dit meisje. En de altaren van Aphrodite zelf bleven leeg en werden verwaarloosd! Met lede ogen zag de godin van de schoonheid dit tafereel aan. Het was godgeklaagd. Een mensenkind stak haar naar de troon. Dat kon ze niet dulden, dat zou ze niet dulden! Aphrodite nam de gedaante aan van een mens, een oude wijze vrouw en daalde af van de Olympus en ging naar het huis van Psyche; daar klopte ze aan de deur en vroeg Psyche te spreken. Even later stond ze oog in oog met haar rivale, Aphrodite moest twee keer slikken, want ze zag in een oogwenk dat het meisje in niets voor haar onderdeed, niet in het kleinste detail, behalve dan in haar sterfelijkheid (geen onbelangrijk detail natuurlijk!!). Ze bood Psyche aan om de toekomst in haar de hand te lezen en het meisje stemde toe; Ach arm kind toch, wat een peilloos verdriet zie ik hier getekend in jouw hand. Deze ravelige lijn vertelt mij dat geen man om jouw hand durft te vragen en dat jouw schoot leeg zal blijven zolang jij blijft wonen in het huis van je vader. Maar deze fijne omhoogbuigende lijn zegt mij dat jouw geluk gevonden zal worden op grote hoogte. Reis af naar de woeste bergen en daar op de winderige hoogvlakten zal je een man ontmoeten die wel om jouw hand durft te vragen. Psyche bedenkt zich geen moment. Zij pakt haar spullen bij elkaar en vertrekt naar het noorden, naar het woeste hooggebergte. En Aphrodite haast zich naar huis, terug naar de Olympus, en gaat op bezoek bij haar zoon;

18 18 Eros, onder de mensen is een jonge vrouw, van wie gezegd wordt dat ze mooier is dan je moeder! Nog nooit ben ik erger beledigd en verwond dan door deze tijding. Daarom wil ik dat jij haar opzoekt, je zal haar vinden ergens in het hooggebergte, en heb je haar gevonden, dan wil ik dat je haar verliefd schiet, verliefd op een monster, een lelijke onwaardige man, die haar eerder zal mishandelen dan lief zal hebben. Dan zal het snel gedaan zijn met haar schoonheid en zullen mijn altaren weer vruchten dragen. Eros is een gehoorzame zoon, zijn liefde voor zijn moeder is bijna spreekwoordelijk. En ondanks de ongewone wens, ongewoon uit de mond van de godin van de liefde, besluit hij het bevel op te volgen. Hij reist af naar het hooggebergte en vindt daar al snel zijn prooi. In zoveel onherbergzaamheid valt schoonheid onmiddellijk op; van grote afstand ziet hij Psyche zitten op een steile hoge rots. Het meisje zit er al dagen en dagen, is tot op het bot verkleumd, heeft alle hoop op een goede afloop, op een mooie liefde, al verloren; ze ziet alleen nog maar demonen en monsters voor haar geestesoog. Op het moment dat Eros zijn opdracht wil vervullen, hij heeft zijn boog al gespannen, zijn pijl al gericht op het hart van Psyche, raakt hij plots ontroerd door haar hulpeloosheid en door haar kwetsbare, menselijke schoonheid, zozeer dat zijn hand begint te trillen, zo erg dat hij bij het afschieten van de pijl zichzelf verwondt en zichzelf daardoor verliefd maakt op Psyche! Eros kent zijn moeder goed, haar schoonheid, haar liefde, maar ook de woede die in haar op kan komen als zij in haar schoonheid of liefde gekwetst wordt. Dit mag ze nooit weten, anders zal haar wraak vreselijk zijn, fluistert hij. En Eros laat een zwoele westenwind opsteken, en hij laat de wind Psyche in de oren fluisteren, spring meisje, spring, wees niet bang, meisje, spring, heb vertrouwen en spring! De warmte van de westenwind, de heilige westenwind Zephirus, verwarmt haar oren, haar ledematen en ook haar hart en Psyche weet niet waarom maar ineens heeft zij vertrouwen en ze springt, de duizelingwekkende diepte en leegte tegemoet. Haar vertrouwen wordt niet beschaamd, de westenwind is sterk genoeg om haar te dragen; hij draagt Psyche naar een lieflijke vallei en legt haar neer in een tuin van een prachtig landhuis. Alles staat daar klaar, alles wat het leven aangenaam en prettig kan maken; een warm dampend bad, uit de keuken komen heerlijke geuren, er klinkt hemelse muziek van alle kanten en in een van de kamers staat een betoverend mooi hemelbed. Maar nergens is een levend wezen te bekennen. Doodmoe van de ontberingen valt Psyche al snel in slaap, maar midden in de nacht schrikt ze wakker van een vreemd geruis, het is al pikkedonker, ze ziet geen hand voor de ogen, het is alsof een reusachtige vogel in de kamer neerstrijkt. Oh nee! Daar zijn de demonen weer, denkt ze, daar zijn de monsters! Zullen ze mij ooit nog met rust laten, is een van hen soms mijn toekomstige echtgenoot?!! Maar even later voelt ze twee tedere handen over haar lichaam glijden, zo liefdevol, zo zacht dat haar angsten en haar droefheid, struikelend over elkaar haar lichaam ontvluchten. En in die nacht, in het volledige duister wordt ze voor het eerst goddelijk bemind door Eros. Maar de volgende ochtend, voordat het licht geworden is, staat Eros al weer op van het bed en verlaat Psyche met een ferme vleugelslag. Daarna rijgen de nachten zich aaneen, nachten vol liefde, maar in al die nachten krijgt Psyche haar minnaar niet te zien. Zij moet het doen met zijn liefkozingen, zijn tedere woorden, maar haar ogen worden nooit bevredigd. Op een nacht vraagt ze haar minnaar of ze ook mag weten wie hij is, hoe hij er uitziet. Zij smeekt hem ook overdag bij haar te blijven, want het gemis wordt te pijnlijk. Maar Eros zegt: Nee Psyche, nooit zal jij mij mogen zien en nooit zal je mogen weten wie ik ben, want anders zal de wraak van de godin Aphrodite verzengend zijn. Heb vertrouwen, Psyche, vertrouw mij en je eigen hart.

19 19 Ik vertrouw je liefste, fluistert Psyche, ik vraag het je alleen omdat ik je zo mis de lange lichte dag, elk uur verlang ik naar de duisternis, naar jouw terugkeer. Misschien wordt het gemis minder als ik aanspraak heb. Ach breng mij dan alsjeblieft kunnen vergezellen. Nee Psyche, ook dat is geen goed idee. Jouw zusters zijn uit nieuwsgierig hout gesneden. Hun vragen zullen enkel maar narigheden geven. Maar Psyche blijft aanhouden en op een nacht stemt Eros toe. De volgend dag brengt de zwoele westenwind Zephirus, de twee zuster van Psyche naar de vallei. De zusters zijn blij verrast hun mooie zusje terug te zien. Ze is nog steeds verblindend mooi, maar ze is ook anders dan vroeger. Vroeger was ze gewoon oogverblindend mooi, maar nu is ze oogverblindend mooi met een gouden rand er omheen. Nieuwsgierig vragen ze wat er met haar gebeurd is. En Psyche is zo vol van haar liefde dat haar mond ervan overvloeit; ze kan het niet laten en vertelt haar zusters dat ze een minnaar heeft gevonden die haar elke nacht bezoekt, elke nacht als het duister is gevallen, en ze vertelt ook dat ze vermoedt dat haar minnaar van goddelijke huize is... en...en...dat ze denkt dat ze zwanger is van hem... Haar zusters kijken haar eerst vriendelijk lachend aan, maar vanbinnen worden ze verteerd door een jaloers vuur; potdorie, die meid is al zo mooi, altijd en eeuwig gaat alle aandacht naar dat verwende nest en nu, NU, heeft die griet ook nog een god aan de haak geslagen!!! En is ze ook nog door hem bezwangerd! Oh, Psyche we maken ons echt zorgen om jou, werkelijk zorgen. Een man die zich nooit laat zien, heeft iets te verbergen, dat is geen zuivere koffie. Die man houdt je voor de gek. Niks mooie minnaar, niks god. Hij is waarschijnlijk te lelijk voor menselijke ogen, een monster en daarom mag je hem niet zien! En weet wel dat monsters altijd azen op zwangere vrouwen, hij zal je verslinden, jou en je kind. Weet je wat jij moet doen?! Als hij vannacht bij je komt en naast je ligt te slapen, dan moet je een olielamp aansteken en die bij zijn gezicht houden, dan zie je snel genoeg wat voor vlees je in de kuip hebt. En als hij een monster is, moet je niet aarzelen hem te doden De twijfel is gezaaid, het gif is in het hart van Psyche gegoten en die nacht als Eros aan haar zijde is ingeslapen, pakt Psyche een olielamp, steekt hem aan en ingegeven door de wantrouwende woorden van haar zusters houdt ze de lamp tot vlakbij het gezicht van Eros. De goddelijke schoonheid van Eros is zo verblindend voor menselijke ogen dat er een schok door haar heen gaat; de lamp in haar hand trilt en een druppel gloeiende olie valt schouder. Met een kreet schrikt hij wakker en beseft wat er gebeurd is. Ach Psyche, dwaze vrouw, nu weet je wie je man is, je bent getrouwd met Eros. Waarom kon je ons geheim niet bewaren, nu zal ik je voor altijd moeten verlaten om ons de wraak van mijn moeder Aphrodite te besparen. En met krachtige vleugelslag vliegt Eros weg om niet meer terug te keren. Psyche is radeloos van verdriet en ook woedend op haar zusters omdat zij haar hebben overgehaald om de lamp te ontsteken. De volgende ochtend vertelt ze in tranen aan haar zussen dat Eros haar verlaten heeft, op haar is uitgekeken, omdat hij verliefd is geworden op de twee zusters. Vanaf het eerste moment dat zij in de vallei gekomen zijn, is hij al verliefd. Hij wil niets liever dan trouwen met hen! Als zij dat ook willen, moeten ze naar het hooggebergte gaan en daar de steile hoge rots beklimmen. Bovenop gekomen moeten ze elkaars handen vastgrijpen en samen zingend van de rots springen. Dan zal Eros hen opvangen, dat heeft hij bij haar ook gedaan! De zussen horen vol verbazing mooie hun zusje aan; het is bijna niet te geloven, wat ze uit haar mond horen, maar uit dat mooie, lieve mondje is nog nooit een leugen gekomen!

20 20 Gek van begeerte bedenken zij zich geen moment, ze reizen naar het gebergte, beklimmen de rots en hand in hand luidkeels zingend springen ze samen naar beneden. Maar nergens wordt het geruis van vleugels gehoord of de bries van de zwoele westenwind, Alleen maar de doffe luide smakken van de jonge vrouwenlichamen op de harde rotsgrond. Wraak is dan wel zoet, maar nog geen remedie tegen verlies en liefdespijn. Psyche gaat haast dood van verlangen naar haar minnaar. Uiteindelijk bidt ze tot Aphrodite en smeekt de godin om vergeving, smeekt haar te vergeven dat ze zo mooi is, dat Eros verliefd op haar is geworden en zij verliefd op Eros. Maar zij godin van de liefde moet toch als geen ander begrijpen, hoe vreselijk haar lot is. Ach, godin Aphrodite vergeef mij en breng mij Eros terug, ik zal alles doen wat u wilt. Aphrodite, nog steeds jaloers en woedend, geeft drie onmogelijke opdrachten aan Psyche als boetedoening. Eerst moet ze een grote berg zaden en graankorrels op soort uitzoeken sorteren; Als er de volgende ochtend ook maar één korrel verkeerd ligt, zal Psyche moeten sterven. Bewust van de onmogelijkheid van deze opdracht en verzoend met haar naderend einde begint Psyche aan haar taak. Maar ineens wordt ze omringd door een groot mierenleger die haar het werk uit handen neemt en bij het licht worden moet Aphrodite tandenknarsend een nieuwe taak bedenken. Ditmaal moet Psyche een volle baal wol halen uit de gouden vacht van kwaadaardige en giftige schapen. Psyche wil haar dodelijke taak vervullen, maar de wind fluistert haar in het oor: Wacht Psyche, wacht tot de kudde slaapt. Sluip dan langs de doornige struiken want daarin zal je meer wol vinden dan in één baal zal passen! Weer moet Aphrodite iets anders bedenken. Als laatste opdracht moet Psyche water scheppen uit de rivier de Styx, de rivier die stroomt tussen het dodenrijk en het land der levenden, de stroom die bewaakt wordt door kwade demonen. Een mens die het water van de Styx beroert, zal niet langer leven. Maar Psyche wil al niet meer langer leven. Zij beseft dat de godin Aphrodite haar nooit zal toestaan Eros terug te zien. Ze verlangt naar het einde, naar eeuwige rust, en gaat op weg naar de onderwereld. Voordat ze afdaalt, ziet ze een geweldige vogel langs scheren, met een kruikje aan de snavel. Het is de adelaar van de grote Zeus die even later terugkomt met een vol kruikje dodenwater uit de Styx. Weer is een taak volbracht. Aphrodite gelooft niet dat Psyche de taken zelf uitgevoerd heeft en wil nog zwaardere taken bedenken. Maar dit gaat Eros te ver. Vanaf de hoge Olympus kijkt de liefdesgod al enige tijd met lede ogen naar de lijdensweg van zijn geliefde. Zijn boosheid over Psyche s gebrek aan vertrouwen is allang verdwenen; hij mist haar, verlangt weer naar haar en daarom stapt hij naar zijn grootvader. smeek u: stem mijn moeder Aphrodite gunstig tegenover Psyche. Want werkelijk, zonder haar zal ik ophouden Eros te zijn. En wat moet er dan van gode Zeus zwicht voor de wil van zijn kleinzoon. Hij roept Aphrodite bij zich en verzekert haar dat zij onbetwistbaar de mooiste vrouw is van het universum en dat haar macht onaantastbaar zal zijn. Daarna geeft hij Psyche de godendrank nectar te drinken en maakt haar zo onsterfelijk. Ze mag komen wonen op de Olympus en Eros krijgt toestemming met zijn liefste te trouwen. Al snel wordt er een dochter geboren. Genoegen krijgt zij als naam. Het meisje is zo ontwapenend dat het zelfs Aphrodite kan bekoren. Zo verzoent de godin van de liefde zich met Eros en Psyche. Geen mooier voorbeeld van de kracht en macht van de liefde is er ooit gegeven. Fons Boer

21 21 9. Over de acteur / verteller / schrijver Fons Boer Fons Boer (1950) Is een charismatische verteller, die zijn luisteraars graag betovert met woorden en beelden. Deze voormalige beeldhouwer en kunstschilder verwisselde in 1992 het atelierleven Sindsdien schildert hij met woorden. De beelden die hij gebruikt (van houten silhouetten tot projecties), laten alle ruimte over voor de fantasie. Zijn verteltrant is erg levendig door zijn snelle schakelingen tussen de verschillende personages. Muziek en zang spelen steeds een grote rol in zijn voorstellingen en daarom laat hij zich vaak bijstaan door bijzondere muzikanten. én volwassene. ultieme spanning tussen verteller, verhaal en publiek heeft bereikt. `Het is prachtig als het publiek na het verhaal in diepe stilte blijft zitten en de betovering niet meer wil loslaten.`

22 22 9. Over Muzikant en componiste / zangeres Jelke Smit Jelke Smit (Heemstede 1978) studeerde piano en zang aan de jazz-afdeling van het Koninklijk Conservatorium te Den Haag. Ze deed haar Bachelor-examen zang in 2005 en specialiseerde zich door middel van een Masterstudie bij Roderik de Man op het gebied van compositie. Ze is werkzaam als componist en als improviserend theatermusicus. Jelke schrijft muziek in opdracht op liedteksten en poëzie, voor jazz-ensembles, muziektheater, voor film en audiovisuele producties. Voor October Waltz (Munich Records, met o.a. Marianne Lange, Peter Nieuwerf en Bert van den Brink) componeerde ze 8 stukken. Samen met Fanny Alofs schreef ze in opdracht van d -opera naar een verhaal uit de Decamerone van Giovanni Boccaccio. Voor het VocaalLAB schreef ze in 2009 samen met Fanny een raamwerk voor de YO!productie "blow your mind'. Vanaf juli 2008 werkt ze samen met de charismatische verteller Fons Boer en theater De Overkant. Jelke schrijft hiervoor muziek en musiceert tijdens de voorstellingen. Als uitvoerend musicus is Jelke actief als pianist tijdens geïmproviseerde (jeugd)theatervoorstellingen en bedrijfstrainingen op maat. Ze werkt daarbij o.a. samen met PrimaVista, Piranhatheater, Maranza en De Theaterbrigade. Sinds mei 2009 bespeelt ze de toetsen bij Winterjong, een vijfkoppige band, die zich op een vernieuwende manier begeeft in de driehoek van Spinvis, De Dijk en De Kift. Vervreemdende, tragikomische droomscènes wisselen af met recht-voor-zijn-raap popsongs.