AARDRIJKSKUNDE VOOR DE ONDERBOUW 2 HV. handboek

Transcriptie

1 AARDRIJKSKUNDE VOOR DE ONDERBOUW 2 HV handboek

2 Inhoud 1 Kaart en atlas voor gevorderden Basis 1 De aarde vanuit het heelal 8 Plus 9 Geologie 34 2 Plaats- en tijdbepaling 10 3 Geografisch Informatiesysteem 12 Herhalingsles paragraaf 1-3 Begrippen Begrippen 36 Google Earth voor gevorderden Eindtoets Begrippen Begrippen 14 Eindtoets 2 Nederlandse landschappen Basis 1 Het Nederlandse landschap 18 Nederlandse landschappen verkennen met Google Earth 2 Het zandlandschap 20 Herhalingsles paragraaf Het lösslandschap 22 4 Het veenlandschap 24 Herhalingsles paragraaf Het zeekleilandschap 26 6 Het rivierenlandschap 28 Herhalingsles paragraaf Europa Basis 1 Europese Unie 40 De Europese Unie verkennen met Google Earth 2 Verschillen in welvaart 42 Herhalingsles paragraaf Werken in de Europese Unie 44 4 Verkeer en vervoer 46 Herhalingsles paragraaf Eenwording of verbrokkeling 48 6 Samenwerking in de grensgebieden 50 Herhalingsles paragraaf 5-6 Adviestoets Extra 7 Grenzen in Europa 52 8 Jouw favoriete land in Europa 54 Adviestoets Plus 9 Extra 6 9 Europese Unie en globalisering 56 7 Het duinlandschap 30 8 Kijken naar je eigen landschap 32 Begrippen Begrippen 58 Eindtoets 2

3 4 Conflicten Basis 1 Israël en de Palestijnse gebieden 62 Israël en de Palestijnse gebieden verkennen met Google Earth 2 Langdurige conflicten 64 Herhalingsles paragraaf Grenzen 66 4 Religieuze en etnische conflicten 68 Herhalingsles paragraaf Gevolgen van conflicten 70 6 Oplossingen voor conflicten 72 Herhalingsles paragraaf Nederland verandert Basis 1 De Randstad 84 De Randstad verkennen met Google Earth 2 Steden veranderen 86 Herhalingsles paragraaf Landelijke gebieden 88 4 Verkeer 90 5 De strijd tegen het water 92 Herhalingsles paragraaf 3-5 Adviestoets Extra Adviestoets 6 Ruimtelijke ordening 94 7 Veranderingen onderzoeken met kaarten 96 Extra 7 De strijd om water 74 8 Kosovo 76 Plus 8 De stad weer in trek 98 Plus 9 Aardolie: bron van conflicten? 78 Begrippen Begrippen 100 Begrippen Begrippen 80 Eindtoets Eindtoets 6 Turkije en Marokko Basis 1 Landenvergelijking: Turkije en Marokko 104 Turkije en Marokko verkennen met Google Earth 2 Turkse en Marokkaanse landschappen Europese Unie Conflicten Turkije en Marokko veranderen 112 Eindtoets Register 114 Kaarten 116 3

4 x2 Titel Nederlandse landschappen 17

5 Basis Hoofdstuk 2 Nederlandse landschappen Het Nederlandse landschap 1 Intro Dit hoofdstuk gaat over de zeven karakteristieke landschappen in Nederland (bron 1). De basis van onze landschappen wordt gevormd door de grondsoorten die zijn ontstaan door de zee, rivieren, planten, wind of het landijs. Nederland hoort grotendeels tot het laagland. Toch verdelen we het in Hoog-Nederland en Laag-Nederland. De grens daartussen wordt gevormd door de hoogtelijn van NAP + 1 meter. Tot deze lijn zou Nederland overstromen als er geen duinen en dijken waren. Het Nederlandse landschap is grotendeels gevormd in de laatste 2,5 miljoen jaar (bron 2). Die tijd verdelen we in twee periodes: het Pleistoceen (tijd van de ijstijden) en het (tijd na de ijstijden). Het Pleistoceen en het worden weer verdeeld in drie kleinere periodes. In elke periode zag Nederland er heel anders uit. bron 1 De zeven Nederlandse landschappen. LAAG-NEDERLAND IJssel Zuidplaspolder (-6,76m) HOOG-NEDERLAND Rijn Maas Schelde 0 80 km Vaalserberg (+322m) bron 1 Landschap Oppervlakte Gevormd door Geologisch tijdvak Zandlandschap ha Wind, landijs Midden- en Laat-Pleistoceen Lösslandschap ha Zeedieren, wind Krijt, Laat-Pleistoceen Laagveenlandschap ha Planten Midden- Hoogveenlandschap ha Planten Zeekleilandschap ha Zee Vroeg- en Laat- Rivierenlandschap ha Rivieren Duinlandschap ha Zee, wind Midden- en Laat- 18

6 P L E I S T O C E E N H O L O C E E N Tijd van de ijstijden Tijd na de ijstijden Vroeg- Pleistoceen Midden- Pleistoceen Laat- Pleistoceen Vroeg- Midden- Laat nu bron 2 Het ontstaan van de Nederlandse landschappen. 3a 3b bron 3 Het oorspronkelijke duinlandschap (= natuurlandschap) is door de mens veranderd in cultuurlandschap. 19

7 Basis Hoofdstuk 2 Nederlandse landschappen Het zandlandschap 2 Intro Op het eerste oog zou je zeggen dat er niets gewoner is dan zand. En eigenlijk is dat ook zo: het zandlandschap neemt ongeveer een derde deel van Nederland in. Maar het zandlandschap heeft een gevarieerd karakter en een interessante ontstaansgeschiedenis. Het is gevormd tijdens de ijstijden in het Pleistoceen (bron 1). Een ijstijd kan al ontstaan als de temperatuur op aarde gemiddeld drie of vier graden daalt. Het gaat dan minder regenen en meer sneeuwen. Maar omdat het koud is, smelt de sneeuw niet. Jaar na jaar stapelt de sneeuw zich op en wordt ineengedrukt tot landijs. Eén keer bereikte het landijs uit het noorden ook Nederland. Dat was zo n jaar geleden tijdens het Midden- Pleistoceen. bron 1 De vorming van het Nederlandse landschap tijdens het Pleistoceen. LANDIJS P L E I S T O C E E N Tijd van de ijstijden Vroeg-Pleistoceen Midden-Pleistoceen Laat-Pleistoceen a b c LANDIJS NOORDZEE LANDIJS noordenwind löss Wezer Vecht Eems dekzand Theems Theems O E R S T Stuwwallen R O O M D A L Theems Schelde Maas Rijn Schelde Maas Rijn Schelde Maas Rijn ARDENNEN ARDENNEN ARDENNEN Zand en grind bron 2 De vorming van stuwwallen door het landijs. 2a Vroeg-Pleistoceen. 2b Midden-Pleistoceen. 2c Laat-Pleistoceen. 20

8 ,5 Groesbeek Wolfsberg 77,8 Bredeweg Mook Zevendal Mookerhei 46,1 Kiekberg 76, De Horst 21,0 De Bruuk (natuurreservaat) 62,3 Brandtoren Cuijck 10,6 naaldbos akkerland grasland hei water bebouwing 46,1 40 Milsbeek spoorlijn N-weg lokale weg (kerk)toren hoogtecijfer hoogtelijn rijksgrens bron 3 Het Rijk van Nijmegen is een voorbeeld van het stuwwallenlandschap in Midden-Nederland. Nederland in het Pleistoceen Het Pleistoceen duurde van 2,5 miljoen jaar geleden tot jaar geleden. Dat was de tijd van de ijstijden. Het Pleistoceen wordt weer onderverdeeld in drie periodes: 1 Tijdens het Vroeg-Pleistoceen werd het landschap opgebouwd door grote rivieren. Die vervoerden veel smeltwater en hadden een grote stroomsnelheid. Daarom zetten ze grof zand en grind af. Dat is de puinwaaier die de ondergrond vormt van heel Nederland (bron 1a). 2 In het Midden-Pleistoceen werd Nederland tot aan Haarlem-Utrecht-Nijmegen (HUN-lijn) bedekt door een dikke laag landijs van ongeveer 100 meter (bron 1b). Die ijslaag schoof grote hoeveelheden zand en grind uit het Vroeg-Pleistoceen als een enorme bulldozer voor zich uit (bron 2). Zo ontstonden de stuwwallen van bijvoorbeeld de Veluwe, die meer dan 100 meter hoog zijn. Door het landijs werden ongesorteerde glaciale sedimenten afgezet: keileem: dit is een mengsel van zand en klei (= leem) en keien, die fijngemalen werden onder het landijs. zwerfstenen: deze grote keien werden in of op het ijs vervoerd. Ze kunnen tonnen zwaar zijn. Ze zijn vroeger gebruikt voor het bouwen van hunebedden. 3 Tijdens het Laat-Pleistoceen waaiden er ijzig koude noordenwinden over ons land. Die zetten eolische sedimenten af. De wind kon het zand, dat vrij grof en zwaar was, alleen met sprongetjes vervoeren. Dit dekzand werd als een zacht golvende deken neergelegd in Zuid- en Oost-Nederland (bron 1c). Hier zijn later de typische esdorpen ontstaan. Op de essen (hogere, bemeste gronden) vond akkerbouw plaats. Het Rijk van Nijmegen Het zandlandschap heeft veel reliëf. In het Rijk van Nijmegen lag in het Midden-Pleistoceen een uitloper van het landijs (= ijstong) die het zand en grind als een bulldozer omhoog duwde. De stuwwal heeft een mooie hoefijzervorm rondom een dal gevormd: het tongbekken van Groesbeek (bron 3). In het Laat-Pleistoceen zijn rondom de stuwwal zacht golvende dekzanden afgezet. De stuwwal herken je aan de hoogte en de bossen. In de stuwwal zijn door het smeltwater van het landijs dalen uitgeschuurd, zoals het Zevendal. Omdat er nu geen water meer in zit, heten ze droge dalen. 21

9 Basis Hoofdstuk 2 Nederlandse landschappen Het lösslandschap 3 Intro Als je in Zuid-Limburg bent, waan je je al een beetje in het buitenland, want het landschap is er on-nederlands. Diepe dalen slingeren er door een hooggelegen plateau. Op sommige plaatsen heb je een prachtig uitzicht. Oude huizen en monumentale boerderijen zijn gebouwd in de typische vakwerkstijl. Je vindt in Zuid-Limburg het hoogste punt van Nederland: de Vaalserberg (322 meter). En je vindt hier de oudste gesteenten, die aan de oppervlakte komen in dalen of groeves. Zo zijn in de beroemde Heimansgroeve in het Geuldal bij Epen 350 miljoen jaar oude laagjes steenkool te zien. Vergeleken daarmee zijn de mergelrotsen die hier en daar door de jongere lagen heenkomen, veel jonger. Deze kalksteen is 100 miljoen jaar geleden gevormd uit de skeletten van zeedieren, toen Zuid-Limburg in de Krijtzee lag. 140 Houthem Berg Terblijt 130 Groeve t Rooth 140 Strabeek 61,2 Geul 140,5 147,0 PLATEAU 160,9 VAN MARGRATEN Valkenburg 71,0 Kasteel Schaloen Sibbe Emmaberg Klimmen 120, Geul 140,1 Schin op Geul ,1 140 Groot-Welsden 145,7 Margraten 150 Scheulder 173,2 loofbos akkerland grasland boomgaard water 140,5 140 N-weg lokale weg (kerk)toren hoogtecijfer hoogtelijn bebouwing bron 1 Het Limburgse landschap bestaat uit vlakke plateaus en diep ingesneden, meanderende rivieren. 22

10 bron 2 Het ontstaan van het lösslandschap. Laat-Pleistoceen LANDIJS löss noordenwind dekzand löss dekzand noordenwind löss dekzand löss löss Zuid-Limburg Theems 2b Schelde Maas Rijn ARDENNEN 2a bron 3 In het dal van de Geul komt de mergel aan de oppervlakte. Een opgeheven plateaulandschap Waar nu het Limburgse heuvelland ligt, lag vroeger een hooggebergte. Dat werd eerst afgebroken tot een zwak golvend gebied dat ongeveer op zeeniveau lag. Door nieuwe gebergtevorming werd dit gebied daarna weer opgeheven. De rivieren gingen daardoor sneller stromen en schuurden steeds diepere dalen uit. Zuid-Limburg bestaat nu uit een afwisseling van een hooggelegen, vrij vlak plateau en diep ingesneden, meanderende rivierdalen (bron 1). Oudere sedimenten: steenkool en kalksteen Zuid-Limburg is het enige gebied in Nederland waar sedimenten aan de oppervlakte komen die ouder zijn dan 2,5 miljoen jaar, namelijk steenkool en kalksteen. Steenkool is het oudste sediment. Het is ongeveer 350 miljoen jaar geleden gevormd in moerassige omstandigheden. Plantenresten kwamen daarbij onder water terecht en konden daardoor niet vergaan. Zo ontstond veen. Dat werd bedekt door dikke lagen andere sedimenten, waardoor de temperatuur toenam en het veen veranderde in steenkool. Steenkool is in Limburg jarenlang in mijnen diep uit de grond gehaald. Maar in de Heimansgroeve in het Geuldal zie je ook dunne kolenlaagjes aan de oppervlakte. Kalksteen wordt in Zuid-Limburg mergel genoemd. Kalksteen is 100 miljoen jaar geleden gevormd uit de skeletten van zeedieren toen Zuid-Limburg in de Krijtzee lag. Mergel is vroeger veel als bouwmateriaal gebruikt voor kastelen, kerken en boerderijen. Omdat de mergel ondergronds werd uitgezaagd, ontstond er soms onder de grond een ingewikkelde doolhof van gangen. Jonger sediment: löss In het Laat-Pleistoceen heerste er in Nederland een guur en droog toendraklimaat. De Noordzee en de Oostzee lagen droog, waren onbegroeid en bezaaid met sedimenten. IJzige noordenwinden waaiden daaruit het fijnere sediment weg naar het zuiden. Deze sedimenten waren licht van gewicht en werden daarom op grote hoogte door de lucht vervoerd (bron 2). Ze werden als löss neergelegd in de luwte van de Limburgse heuvels. De vegetatie hield de löss vervolgens vast. Op de meeste plaatsen in Zuid-Limburg is de mergel bedekt door metersdikke lagen vruchtbare löss. Maar in dalwanden komt de mergel soms aan de oppervlakte (bron 3). 23

11 Basis Hoofdstuk 2 Nederlandse landschappen Het veenlandschap 4 Intro Ken je deze uitdrukking? Vaste grond onder de voeten hebben. Meestal heb je dat, maar er is minstens één grote uitzondering: veengrond. Als je daar overheen loopt, deint de grond op en neer. Je kunt er zelfs in wegzakken en er door de zuigende werking bijna niet meer uitkomen. Want veengrond bestaat voor het grootste deel uit water, soms zelfs voor meer dan 90%. De rest van de veengrond bestaat uit opgestapelde plantenresten. Veengrond ontstaat onder moerassige omstandigheden. Als planten afsterven, komen ze onder water terecht waardoor ze niet vergaan. De plantenresten stapelen zich op tot soms metersdikke veenlagen. Dat duurt wel eventjes, want het gaat met ongeveer 1 millimeter per jaar. Voor 2 meter veen heb je dus al jaar nodig. bron 1 De vorming van hoogveen en laagveen. L W D A E N E V S T R A N H O L L A N D Vroeg- H O L O C E E N Midden- Laat nu hoogveen zeeklei laagveen rivierklei zand VLOED JONGE ZEEKLEI HOLLAND HOLLAND VEEN VEEN JONGE ZEEKLEI VLOED VLOED OUDE ZEEKLEI HOLLAND HOLLAND VEEN Oostermoer JONGE ZEEKLEI Peel Peel 24

12 bron 2 Het Groene Hart vormt een afwisseling van veenweiden en veenplassen. bron 3 Rondom het Bargerveen is het hoogveen afgegraven en omgezet in dalgrond. -0,8-0,8-1,0-1,0 Oud-Loosdrecht -0,3-0,3-0,1-0,1 23,0 Klazienaveen-Noord 14,6 Scholtenskanaal 17,0 Bargerveen 18,8 16,0 15,6 Barger Compascuum loofbos akkerland grasland veen water bebouwing Loosdrechtse Plassen -0,9-0,9 Muyeveld loofbos grasland water bebouwing Nieuw-Loosdrecht -0,6-0,6-0,1-0,1-0,4-0,4 N-weg lokale weg (kerk)toren -0,9 hoogtecijfer sloot Nieuw-Dordrecht 22,9 21,9 Klazienaveen 14,6 Oosterveen 16,2 18,6 16,5 N-weg lokale weg onverharde weg (kerk)toren hoogtecijfer kanalen en sloten Hoogveen en laagveen In Nederland zijn twee soorten veen. 1 De oudste veensoort in Nederland is het hoogveen. De vorming daarvan begon al in het Vroeg- in Hoog-Nederland en ging bijna het hele door (bron 1). Daardoor konden zich zeer dikke veenlagen vormen. Hoogveen heeft de volgende kenmerken: Het is opgebouwd uit planten die leven van regenwater (vooral veenmos). Daardoor kon het veen zich goed uitbreiden in horizontale en verticale richting. Het ontstaat in gebieden met een slechte afwatering, bijvoorbeeld door keileem in de ondergrond. In de hoogveengebieden is veel turf gestoken. Turf werd gebruikt als brandstof. Daarom is er van de oorspronkelijke hoogveengebieden nog maar weinig over. De restanten zijn nu beschermde natuurgebieden, zoals het Oostermoer en de Peel. 2 Laagveen is gevormd in het Midden-, toen heel Laag-Nederland één groot moeras was (bron 1). Dat kwam doordat er aan de kust een onafgebroken rij van zandbanken lag: een strandwal. Laagveen is opgebouwd uit waterplanten of planten die leven van grondwater. Laagveen vind je ook nu nog aan de oppervlakte in grote delen van Laag-Nederland. Opvallend is dat het laagveen wordt afgewisseld met grote veenplassen. Daar is vroeger het veen weggebaggerd voor turf. Het Groene Hart en het Bargerveen Het laagveen- en hoogveenlandschap zijn sterk verschillende landschappen. Het Groene Hart is een typisch laagveenlandschap (bron 2). Het bestaat uit een afwisseling van veenplassen en vlakke veenpolders met brede sloten. De veenplassen zijn ontstaan door het onder water wegbaggeren van het veen voor de turfwinning. De lage en natte veenpolders worden vrijwel uitsluitend gebruikt voor grasland. Vroeger was een groot deel van Noord- en Oost- Nederland één uitgestrekt hoogveengebied. Maar door het steken van turf is dat letterlijk vrijwel geheel de lucht in gegaan. De zeldzame hoogveenrestanten, zoals het Bargerveen, vormen nu beschermde natuurreservaten. De afgegraven gebieden zijn zeer geschikt voor akkerbouw (vooral rogge en aardappelen). De grond bestaat namelijk uit vruchtbare dalgrond: een mengsel van de bovenste veenlaag en dekzand (bron 3). 25

13 Basis Hoofdstuk 2 Nederlandse landschappen Het zeekleilandschap 5 Intro Eigenlijk is het normaal dat Nederland zee is. Er zijn maar weinig periodes geweest waarin Nederland helemaal uit land bestond. Grote delen van Laag- Nederland waren zelfs enkele eeuwen geleden nog zee. Je kunt dat zien aan het sediment dat er aan de oppervlakte ligt: zeeklei. Dat is een fijn sediment dat is neergelegd door de zee. Dat gebeurt als bij vloed het land overstroomt en het water tot rust komt: de fijnere sedimenten zakken dan naar beneden. Het gebied waar dat gebeurde, noem je de wadvlakte. Die werd in het oosten begrensd door de hoogtelijn van NAP + 1 meter en aan de westkust door een rij van zandbanken: de strandwal. De zeeklei werd neergelegd tijdens twee periodes in het. bron 1 Het ontstaan van oude en jonge zeeklei. L O E V D V L O E D Z O U D E E I L A D W V E L E K E T K A Vroeg- H O L O C E E N Midden- Laat nu hoogveen zeeklei laagveen rivierklei zand V E L O D JONGE ZEEKLEI JONG HOLLAND VEEN V O L E D OUDE ZEEKLEI HOLLAND V EE N JONGE ZEEKLEI 26

14 Friese Wad 62,3 1,4 Landaanwinning Polder Blija Buitendijks Kleilandspolder >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> Polder Ferwerd >>>>>>> >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> 0,6 0,6 Ferwerd 1,0 1,4 0,7 Ferwerder Kloosterpolder Blija Hogebeintum 0,2 Marum akkerland grasland water bebouwing >>>>>>>> 1,0 0,2 N-weg lokale weg dijk (kerk)toren hoogtecijfer bron 2 Hogebeintum op de foto is het hoogst gelegen terpdorp van Nederland. Oude en jonge zeeklei Zeeklei is een marien sediment. Dat wil zeggen dat het afgezet is door de zee. In de loop van de tijd zijn er in Nederland twee soorten zeeklei afgezet (bron 1): 1 Oude zeeklei is afgezet in het Vroeg-. Er lag toen een strandwal ter hoogte van de huidige kustlijn. Die strandwal bestond uit een rij van zandbanken. Bij vloed drong de zee door de openingen in de strandwal binnen in de erachter gelegen wadvlakte. Daar kwam het water tot rust en werd oude zeeklei afgezet. Dat gebeurde in heel Laag-Nederland. 2 Jonge zeeklei is gevormd in het Laat-. De ononderbroken strandwal uit het Midden- werd toen door de zee doorbroken. Maar dat gebeurde alleen in het noorden en zuidwesten van Nederland. Bij vloed drong het zeewater daar weer naar binnen. In rustig water werd de jonge zeeklei afgezet. Op de strandwal werden door de wind zandheuvels opgeblazen. Die worden duinen genoemd. Noord-Friesland en de Schermer Een belangrijk kenmerk van zeekleigebieden zijn de polders. Dat zijn door dijken omgeven gebieden waar men de waterstand kan regelen. Er zijn twee soorten polders: 1 In jongezeekleigebieden liggen zeepolders, zoals in Noord-Friesland (bron 2). Die liggen iets boven NAP en dus is natuurlijke afwatering mogelijk. Dat betekent dat het water uit zichzelf (via spuisluizen) kan weglopen. Jonge zeeklei is erg vruchtbaar en daardoor zeer geschikt voor akkerbouw. Om zich tegen hoog water te beschermen, bouwden de vroegere bewoners hun woningen op terpen. 2 Oude zeeklei ligt alleen aan de oppervlakte in gebieden waar het laagveen dat er bovenop lag, is afgegraven. Daardoor ontstonden veenplassen die (ver) beneden NAP liggen. Door die plassen droog te malen, ontstonden er droogmakerijen. Hier moet het water worden weggepompt: er is sprake van kunstmatige afwatering. In de jongere droogmakerijen gebeurt dat met elektrische of dieselpompen. Daardoor is de grondwaterstand goed te regelen en is het gebied geschikt voor akkerbouw. De oude droogmakerijen (onder andere de Schermer) zijn drooggemalen met windmolens. Hier zie je vooral weiland. 27

15 Basis Hoofdstuk 2 Nederlandse landschappen Het rivierenlandschap 6 Intro In 2000 werd het gedicht Herinnering aan Holland van Hendrik Marsman uit 1936 verkozen tot het Nederlandse gedicht van de eeuw. De bekendste regels uit dit gedicht zijn: Denkend aan Holland zie ik breede rivieren traag door oneindig laagland gaan. Het rivierenlandschap is inderdaad het meest typische landschap van ons land (bron 1). Marsman noemt in één zin de rivieren zelf, maar ook het landschap dat daarbij hoort: oneindig laagland. Grote delen van het landschap naast de rivieren zijn namelijk door die rivieren opgebouwd. Dat gebeurde in het hele, maar vooral in het Laat-, in de tijd dat de rivieren nog niet bedijkt waren (bron 2). >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> >>>> >>>> >>>> >>>>>>>>>> 9,3 Steenfabriek >>>>> >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> 9,5 10,8 10,8 Kerkdijk 10,9 Persingen Haalderen >> 10,3 >> >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> >>> Ooij >>>>>>>> >>>>>>>>>>>>>> Erlecom 13,9 O o i j p o > >> >>>>>> > 10,6 > Gendt >>>>>>>> >>>> >>> >>>>>>>>>>>>> >>>>>>>>>>>>>>>> >>>>>> >>>>> >> > Gendtsche Polder 11,6 Steenfabriek Steenfabriek l d e r 10,7 >>>>>>> >>>> >>> >>>>> >>>>>>>>>>> Doornenburg 10,8 >>>>>>>>>>>> >>>>>> >> >>>>>>>>>>>>> Waal 12,3 Millingerwaard >>>>> 11,0 >>>>>> 11,2 11,4 Kekerdom 11,0 11,4 Leuth >>>> loofbos akkerland grasland boomgaard water bebouwing >>>>>>>> 11,0 lokale weg dijkweg (kerk)toren hoogtecijfer rijksgrens bron 1 De Ooijpolder langs de rivier de Waal bij Nijmegen. bron 3 Doorsnede door het bedijkte rivierenlandschap. 28

16 E L O D V Vroeg- H O L O C E E N Midden- Laat- V L O E D OUDE ZEEKLEI HOLLAND VEEN JONGE ZEEKLEI HOLLAND VEEN IJssel Eems nu JONGE ZEEKLEI Schelde Maas Rijn hoogveen zeeklei laagveen rivierklei zand bron 2 Het rivierenlandschap werd vooral opgebouwd in het Laat-. Kenmerken van rivieren Rivieren hebben een bovenloop in het gebergte en een benedenloop in het laagland. Daartussen ligt de middenloop. In de bovenloop is de stroomsnelheid het grootst en overheerst erosie. In de benedenloop stroomt de rivier traag en met grote meanders. Hier overheerst sedimentatie. Aan de monding vertakt de rivier zich soms en ontstaat er een delta. Naar de herkomst van hun water worden rivieren verdeeld in regen-, gletsjer- en gemengde rivieren. Regenrivieren hebben hun hoogste waterstand in de winter; gletsjerrivieren in de zomer. Gemengde rivieren ontvangen zowel regenwater als smeltwater en hebben het meest regelmatige regiem. Het rivierenlandschap In Nederland zijn er twee soorten rivierenlandschappen: 1 Het bedijkte rivierkleilandschap. Hier overheerst de sedimentatie: er worden fluviatiele sedimenten afgezet. Vroeger waren de rivieren nog niet bedijkt. In natte periodes overstroomden ze vaak hun omgeving. Daarbij werden vlak naast de oever hogere, zandige oeverwallen afgezet (bron 3). Verderop nam de stroomsnelheid af en werd rivierklei afgezet, waarbij de lagere komgronden ontstonden. Na de bedijking vond er alleen nog sedimentatie plaats op de uiterwaarden: het gebied tussen de zomer- en winterdijk (bron 3). Er waren vaak dijkdoorbraken en daarbij werd een kolkgat of wiel gevormd. Langs de rivieren ontstonden langgerekte nederzettingen of dijkdorpen. 2 Het terrassenlandschap. De Maas en zijn zijrivieren in Limburg stromen door het grote verval (hoogteverschil) behoorlijk snel. Daardoor overheerst de erosie: de rivieren snijden zich in in het landschap. Dat gebeurde meerdere keren, waardoor er een soort natuurlijke terrassen ontstonden. De Ooijpolder Vanaf het jaar 1000 werd de Waal bij de Ooijpolder (bron 1) vastgelegd door bedijking. Op de vroegere oeverwallen liggen nu wegen, dorpen, akkers en boomgaarden. In de lagere, nattere kommen is er vooral grasland. Hoewel de Ooijpolder ongeveer 10 meter boven NAP ligt, is hij toch ingepolderd. De polder kwam namelijk na de bedijking lager te liggen dan de aangrenzende uiterwaarden bij de Waal. Die uiterwaarden werden bij overstromingen steeds verder opgehoogd. Zo n polder noem je een rivierpolder. 29

17 Extra Hoofdstuk 2 Nederlandse landschappen Het duinlandschap 7 Intro Als je in de zomer naar het Noordzeestrand gaat, moet je eerst de duinen over. Pas daarna kun je je neervlijen op het droge strand aan de voet van die duinen of lekker gaan uitwaaien op het natte strand vlak bij de zee. Vrijwel overal langs onze kust tref je een strook duinen aan. In oppervlakte horen die tot de kleinere landschappen van Nederland. Bij Haarlem zijn de duinen het breedst: ruim 5 kilometer. En het hoogste punt ligt bij Schoorl, op ruim 56 meter boven het zeeniveau. Vreemd eigenlijk dat de wind in staat is langs de kust zulke hoge heuvels op te stuiven. Dat gebeurt dan ook niet alleen door de wind, maar door een bijzonder samenspel van natuurkrachten. H O L O C E E N Vroeg- Midden- Laat nu duinen rivierklei zeeklei laagveen zand D W S T R A N A H O L O U D E D U L I N E L A N V N D E E N V L O OUDE ZEEKLEI E D J O N V E G L O D U N I E D HOLLAND VEEN E N JONGE ZEEKLEI HOLLAND VEEN JONGE ZEEKLEI bron 1 Het ontstaan van de oude en jonge duinen. 30

18 pl 65 30,3 Het Grote 27,1 pl 61? Vogelmeer 19,3 Oosterplas? 5,8 Schelpengat De Kennemerduinen (Nationaal Park) pl 62 25,3 23,0 25,8? Spartelmeer Bloemendaal 9,1 Het Bloemendaal aan Zee? Helmgat t Wed pl 63? 20,0? 14,6 12,4? Middenduin 10 pl 64 Kraansveld 0,4 Zandvoort 11,0? Zeeweg??? 30 35,0 10 Visserspad Kemperberg ,3 bos grasland zand water bebouwing 11,0 10 spoorlijn lokale weg onverharde weg (kerk)toren hoogtecijfer hoogtelijn bron 2 De Kennemerduinen in Zuid-Holland horen tot de mooiste duingebieden van ons land. Voorwaarden voor duinvorming Duinvorming vindt plaats door een samenspel van natuurkrachten. Die vind je maar op weinig plaatsen in de wereld. Daarom vormen kustduinen een zeer bijzonder landschap. Er zijn namelijk zes voorwaarden voor duinvorming: 1 Een flauw hellende zeebodem. Bij een te steile helling vindt er geen sedimentatie plaats. 2 Aanvoer van voldoende zand van elders dat door zeestromingen wordt aangevoerd. 3 Een groot getijverschil (verschil tussen eb en vloed). Er is dan een breed strand, waarop voldoende zand kan worden neergelegd. 4 Een aanlandige wind om het zand landinwaarts te blazen. 5 Voldoende zon om het aangevoerde zand op het strand te drogen. 6 Een aangepaste plantengroei om het zand vast te leggen. Opbouw en functies van het duinlandschap Van zee naar land bestaat het duinlandschap uit de volgende onderdelen (bron 2): nat strand vloedmerk droog strand zeereep jonge duinen (met duinpannen) oude duinen. De duinen hebben meerdere functies: Zeewerende functie: ze beschermen ons land tegen overstromingen. Recreatieve functie: ze zijn zeer geschikt voor zonnen, wandelen en fietsen. Drinkwaterfunctie: duinen leveren goed en zuiver drinkwater. Om te voorkomen dat er te veel water aan het gebied wordt onttrokken, wordt er duininfiltratie toegepast. Het tekort aan grondwater wordt met oppervlaktewater aangevuld. Natuurfunctie: duinen zijn mooie natuurgebieden met zeldzame planten en dieren. Oude en jonge duinen In Nederland zijn er twee soorten duinen (bron 1): 1 De oude duinen. Die zijn opgewaaid op de strandwal in het Vroeg- (toen de strandwal nog onderbroken was) en vooral in het Midden- (toen er sprake was van een aaneengesloten strandwal). De oude duinen zijn maar enkele meters hoog en komen alleen aan de oppervlakte aan de landzijde van de jonge duinen. Sommige oude Hollandse steden zijn op de stevige ondergrond van de oude duinen gebouwd, zoals Den Haag en Haarlem. 2 De jonge duinen. Die zijn opgewaaid op de strandwal in het Laat-. Ze zijn tientallen meters hoog en liggen plaatselijk op de oude duinen, maar gedeeltelijk ook aan de zeezijde daarvan. De meeste jonge duinen zijn beschermde natuurgebieden. 31

19 Extra Hoofdstuk 2 Nederlandse landschappen Kijken naar je eigen landschap 8 Intro Veel mensen vinden het hooggebergte het meest spectaculaire landschap op aarde. Je raakt onder de indruk van de duizelingwekkende vergezichten, de hoge, spitse toppen, bedekt met glinsterende sneeuw en de peilloos diepe dalen met bruisende rivieren. Maar hoe mooi het in andere gebieden ook is, als je weer in je eigen omgeving komt, voel je meteen: ik ben thuis. Je herkent het omringende landschap uit duizenden en het voelt heel vertrouwd. Toch is het maar de vraag hoe goed je je eigen landschap kent. Dat ga je daarom in deze paragraaf onderzoeken. Daarbij gebruik je de volgende bronnen. 609 bron 1b Nesserduinen Nes Nesserbosch 3.7 Bramerduinen 1.8 Buren >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> Jachthaven Polder Nes Zuiderweg Je onderzoeksgebied afbakenen Eerst moet je precies bepalen welk gebied je gaat onderzoeken. Je richt je daarbij op het landschap van het landelijk gebied in je eigen omgeving, dus niet op een stadslandschap. Daarbij ga je uit van de leerstof van deze paragraaf. Om goed onderzoek te kunnen doen, kun je het best een gebied afbakenen dat ongeveer 1 kilometer bij 1 kilometer groot is. Dat noem je een kilometervierkant: het zijn de vierkanten die in bron 1a van een deel van Ameland zijn aangegeven. Deze vierkanten benoem je met behulp van de Amersfoortcoördinaten. Daarbij ga je uit van: 1 de westlijn: dat is de lijn links van het kilometervierkant; 2 de zuidlijn: dat is de lijn onder het kilometervierkant bron 1a De westlijn van het kilometervierkant waarin de plaatsnaam Nes staat, is 180. De zuidlijn daarvan is 606. Dit kilometervierkant wordt daarom aangegeven als 18/606. Let op: je moet altijd eerst de westlijn noemen. Voor je onderzoek is het overigens het meest praktisch om niet precies de lijnen van de kilometervierkanten aan te houden, want die lopen vaak overal dwars doorheen. Je kunt dus beter logische topografische grenzen zoeken en die mogen gerust iets buiten of binnen het vierkant liggen. Voor het kilometervierkant van Nes kun je aan de zuidkant bijvoorbeeld de Zuiderweg als grens nemen. 32

20 bron 2a bron 2b De grondsoort bepalen Je hebt in dit hoofdstuk geleerd dat de Nederlandse landschappen worden ingedeeld op basis van de grondsoort. Daarom moet je in je onderzoek ook de grondsoort als uitgangspunt nemen. Welke grondsoort er in jouw onderzoeksgebied ligt, kun je gemakkelijk bepalen door te bekijken waar dat gebied ligt op de kaart in bron 1 van paragraaf 1 (de overzichtskaart van de Nederlandse landschappen). Dan weet je al meteen welke grondsoort er ligt en kun je in de daarbij horende paragraaf al veel kenmerken ervan opzoeken. bron 3a Het landschap lezen Het is een speciale vaardigheid om een landschap goed te kunnen beschrijven en verklaren. Je moet het als het ware kunnen lezen. Probleem daarbij is dat een landschap uit heel veel elementen bestaat en dat er zich allerlei processen afspelen, die toch allemaal met elkaar samenhangen. Het is een hele kunst om dat goed te beschrijven. Onderstaand schema voor landschapsonderzoek kan je daarbij helpen. Je kunt het als leidraad gebruiken bij het onderzoek van het landschap in je eigen omgeving. Het is overigens niet nodig om alles wat erin staat te gebruiken en je kunt natuurlijk ook zelf zaken toevoegen. Een probleem kan zijn dat het bovenste deel van de bodem is veranderd door menselijke activiteiten. Daarom kun je beter eerst een grondboring maken en de grondsoort bekijken op een diepte van ongeveer 80 centimeter. Een goede grondboring maak je als volgt. Zet de boor loodrecht op de grond en druk er licht op. Draai dan ongeveer drie slagen rechtsom (tot de boor vol zit). Trek daarna de boor recht uit de grond. Klop, snij of duw de inhoud van de boor er voorzichtig uit. Maak dan een tweede boring in hetzelfde gat en leg die onder de eerste. Herhaal dit tot je ongeveer 80 centimeter hebt geboord. Na de boring pak je een handvol van de grondsoort op een diepte van ongeveer 80 centimeter. Dat onderzoek je met de grondsoortdeterminatietabel. Deze tabel vind je als werkblad achter in het werkboek. bron 3b Verticale samenhang Hoe zien grondsoort en ondergrond eruit? grondsoort (grond) water reliëf Enzovoort Horizontale samenhang Welke patronen zie je in het landschap? perceelsvormen infrastructuur bodemgebruik natuur bebouwing, nederzettingsvorm Enzovoort Seizoenssamenhang Hoe is het jaarverloop zichtbaar in het landschap? kleuren vormen menselijke activiteiten Enzovoort Historische samenhang Welke elementen zijn er uit het verleden? bebouwing landgebruik infrastructuur Enzovoort 33

21 Plus Hoofdstuk 2 Nederlandse landschappen 9 Geologie 1 Het Paleozoïcum: dat is de oude tijd van het leven. Het eerste leven op aarde was plantaardig. De planten zorgden ervoor dat er zuurstof kwam, waarvan dieren konden leven. 2 Het Mesozoïcum: dat is de middentijd van het leven. In deze tijd leefden de dinosauriërs. 3 Het Kenozoïcum: dat is de nieuwe tijd van het leven. Dit is de tijd van de zoogdieren en (dus) ook van de mens. Het laatste deel van dit tijdvak is het Kwartair, dat weer verdeeld kan worden in Pleistoceen en. De geschiedenis van de aarde De aarde is ongeveer 4,6 miljard jaar geleden ontstaan. Daarna heeft onze planeet een spectaculaire ontwikkeling doorgemaakt. Hierbij ontstonden oceanen en continenten, rivieren, gebergten en laagvlaktes. En op enig moment, zo n 2,5 miljoen jaar geleden, ontstond ook Nederland. Lange tijd was er helemaal geen leven op aarde. Pas in de laatste 12% van zijn bestaan ontwikkelde zich leven in steeds meer variaties. Van simpele, microscopisch kleine eencelligen tot enorme dinosauriërs (bron 1). Zo was er ook de brachiosaurus: 28 meter hoog, 24 meter lang en hij woog bron 1 De vervaarlijke tyrannosaurus rex stierf uit door de inslag van een grote meteoriet op aarde. ongeveer kilo! Voortdurend stierven er soorten uit en kwamen er weer nieuwe bij. Tot de aarde eruitzag zoals wij die nu kennen. Geologie De planeet aarde is 4,6 miljard jaar oud. Hoe de aarde in die tijd vorm kreeg, wordt bestudeerd door de geologie. De levensloop van de aarde is door geologen ingedeeld in tijdvakken (bron 2). De eerste 4 miljard jaar was er nog (vrijwel) geen leven op aarde. Dat tijdvak noemen geologen het Precambrium. De tijd daarna wordt verdeeld in drie grote tijdvakken: Op de overgangen tussen de drie grote tijdvakken stierven telkens massaal planten en dieren uit: Tussen het Paleozoïcum en het Mesozoïcum werd dit veroorzaakt door heftig en wereldwijd vulkanisme. Een enorme inslag van een meteoriet was de oorzaak van de overgang van het Mesozoïcum naar het Kenozoïcum. Fossielen Bij het indelen van de geologische tijdvakken baseren geologen zich op fossielen. Dat zijn afdrukken of versteningen van planten en dieren. Ieder tijdvak heeft zijn kenmerkende fossielen (bron 2). Planten of dieren zijn alleen goede fossielen als ze: kort geleefd hebben: ze zijn dan kenmerkend voor een bepaalde laag en voor een bepaald tijdvak. geleefd hebben over een groot gebied: dan kan men die gebieden met elkaar vergelijken. Er zijn duizenden verschillende fossielen. Enkele heel bekende zijn: 34

22 Trilobieten (drielobbigen). Dit waren in zee levende dieren, waarvan het lichaam uit drie segmenten bestond. Ze leefden al in het Cambrium en kunnen dus wel een half miljard jaar oud zijn. Ammonieten. Dit zijn zeedieren die behoren tot de inktvissen. Kenmerkend is dat ze een spiraalvormige schelp hebben. Bivalven. Dit zijn schelpdieren. In de Limburgse mergel zijn grote aantallen afdrukken van deze gewone schelpen te vinden. Geologie en delfstoffen Geologen werken vaak bij mijnbouw- of oliemaatschappijen. Dat is logisch, want ze weten welke waardevolle delfstoffen er in de aardkorst zitten en waar die te vinden zijn. De delfstoffen worden verdeeld in: Dieptedelfstoffen: deze zijn geologisch oud en moeten dus diep uit de aardkorst gehaald worden. Voorbeelden: steenkool, zout, aardolie en aardgas. Oppervlaktedelfstoffen: die zijn geologisch jong en kunnen dus aan de oppervlakte gewonnen worden. Voorbeelden: klei, zand en grind. Ons land bestond uit een bijna afgesloten baai die langzaam uitdroogde. Het water in de baai werd daardoor steeds zouter, tot uiteindelijk een zoutlaag neersloeg op de bodem. Zout wordt gewonnen door het op te lossen in water en daarna op te pompen. Aardolie en aardgas. Tijdens het Krijt bestond Nederland uit zee. Zeedieren en planten stierven af en zakten naar de bodem. Daar werden ze bedekt door dikke lagen sedimenten. Hierdoor stegen de druk en de temperatuur en werden de dode planten en dieren omgezet in aardolie en aardgas. Die worden op land of zee (booreilanden) opgepompt. Bij de olie gebeurt dat op land met jaknikkers. Klei, zand en grind. Deze zijn hoofdzakelijk gevormd in het Pleistoceen en. Klei wordt vooral gewonnen op de uiterwaarden langs de grote rivieren. Zand en grind worden gewonnen in open groeves. Soms blijven daarna grote plassen over die gebruikt kunnen worden voor de recreatie of als natuurgebied. Z De belangrijkste delfstoffen die in Nederland worden (of werden) gewonnen, zijn: Steenkool. In het Carboon bestond Nederland uit een moerassig gebied met een weelderige, tropische plantengroei. Die planten stierven af en vormden dikke veenlagen. Later werden ze bedekt door dikke lagen sedimenten. Hierdoor stegen de druk en de temperatuur en werd het veen omgezet in steenkool. Voor het winnen van steenkool moesten in Nederland diepe mijnen worden aangelegd. De mijnen zijn nu gesloten. Zout. In het Perm heerste er in Nederland een woestijnklimaat. bron 2 De ontwikkeling van het leven tijdens de geologische geschiedenis. 35

23 Hoofdstuk 2 Nederlandse landschappen Begrippen Basis dalgrond Grond die bestaat uit een mengsel van veen en dekzand. dekzand Tamelijk grof zand dat door de wind als een deken over het land is afgezet. delta Aangeslibd land in de vertakte monding van een rivier. dijkdorp Langgerekte nederzetting langs een (rivier)dijk. droogmakerij Polder die is ontstaan door het droogleggen van een veenplas of een deel van de zee. duinen Door de wind opgeblazen zandheuvels. eolisch sediment Door de wind afgezet sediment. es Een door bemesting hoger gelegen akker op de zandgronden. esdorp Nederzetting op de zandgrond met geconcentreerde bebouwing. fluviatiel sediment Door rivieren afgezet sediment. glaciaal sediment Door (land)ijs afgezet sediment. hoogveen Veen gevormd uit planten die alleen van het regenwater leven en boven het grondwaterniveau groeien. jonge zeeklei Zeeklei die in het Laat- in Noord- en Zuidwest-Nederland is afgezet door de zee. kalksteen Gesteente ontstaan uit de kalkskeletten van zeedieren. keileem Onder landijs fijngemalen afzetting, die bestaat uit een mengsel van fijngemalen keien en leem. kom(grond) Laaggelegen gebied tussen de oeverwallen van rivieren, bestaande uit rivierklei. laagveen Veen gevormd uit waterplanten of planten die leven van het grondwater. löss Fijn sediment dat is afgezet door de wind. marien sediment Door de zee afgezet sediment. meander Bocht in een rivier. oeverwal Rug langs een rivier die is ontstaan door afzetting van zandig materiaal bij een overstroming van een rivier. oude zeeklei Zeeklei die tijdens het Vroeg- in heel Laag-Nederland is afgezet door de zee. plateau Hooggelegen vlak gebied. polder Door dijken omgeven gebied waar de waterstand kunstmatig kan worden geregeld. regiem Schommelingen in de waterafvoer van een rivier in de loop van het jaar. rivierklei Fijn sediment dat is afgezet door langzaam stromende rivieren. rivierpolder Ingepolderd gebied langs een rivier. strandwal Rij van (aaneengesloten) zandbanken langs onze kust. stuwwal Door het landijs opgestuwde heuvelrug. terp Opgehoogde woonheuvel in het jongezeekleigebied. terrassenlandschap Landschap waar op natuurlijke wijze terrassen of trappen in het landschap zijn ontstaan. turf Gedroogd veen. uiterwaard Strook land langs een rivier tussen bedding en winterdijk, dat bij hoge waterstand onderloopt. veen Grondsoort die bestaat uit plantenresten. veenpolder Ingepolderd laagveengebied. 36

24 verval Hoogteverschil tussen twee punten in een rivier. wadvlakte Het gebied achter de strandwal dat in het regelmatig bij vloed overstroomd werd. wiel Diepe, ronde plas die is ontstaan bij een doorbraak van een rivierdijk. zeeklei Fijn sediment dat is afgezet door de zee in rustig water. zeepolder Polder die ontstaat door het inpolderen van een door de zee aangeslibd stuk land. Plus dieptedelfstof Delfstof die op grote diepte in de aardkorst wordt gewonnen. en. fossiel Afdruk of versteend restant van een plant of dier. geologie ogie Wetenschap die de eigenschappen pe n en de geschiedenis eden en is van de aardkorst rst bestudeert. oppervlaktedelfstof perv edelfs tof Delfstof die aan an de oppervlakte pe wordt gewonnen, en, bijvoorbeeld in een groeve. zwerfstenen Grote rotsblokken die in of op het landijs zijn vervoerd. Extra duininfiltratie Aanvulling van het grondwater in de duinen door aangevoerd rivierwater in de grond te laten zakken. getij Afwisseling van eb en vloed. jonge duinen Hoge kustduinen die in het Laat- zijn gevormd en op of aan de zeezijde van de oude duinen liggen. oude duinen Lage kustduinen die vooral in het Midden- zijn gevormd op de strandwal. zeereep Zeewerende duinenrij direct aan de kust. 37