Kazernebouw in Nederland

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Kazernebouw in Nederland"

Transcriptie

1 Kazernebouw in Nederland achtergronden en architectuur herziene versie dd. 7 maart 2016 Frank Oosterboer uitgave:

2 Kazernebouw in Nederland werd in december 2014 voor het eerst gepubliceerd op jeoudekazernenu.nl. Op 7 maart 2016 vond een revisie plaats. In het hoofdstuk Architectuur vonden correcties en aanvullingen plaats in de secties over infanteriekazernes en kazernes voor de overige wapens.

3 Inhoud Inleiding 04 De 19e eeuw 05 Architectuur, Interbellum, Architectuur, Koude Oorlog, Architectuur, Het eind van de Koude Oorlog 26 Herbestemming van kazernes 28 Bronnen 37

4 Inleiding In 2009 startte ik de website Je oude kazerne nu, aanvankelijk met de bedoeling om precies te doen wat de naam beloofde, niet meer en niet minder. Al snel bedacht ik dat enige achtergrondinformatie, over de geschiedenis van de besproken kazernes en hun architectuur een welkome aanvulling zou zijn. Maar dat riep vragen op: waarom werden er in bepaalde periodes beduidend meer kazernes gebouwd dan in andere? En wat waren de ontwikkelingen in kazernebouw, waarom waren kazernecomplexen zo vormgegeven? De antwoorden op deze vragen vormden nieuwe webpagina s onder de koppen Achtergronden en Architectuur. Iedere historische periode kreeg een eigen pagina met hierin de belangrijkste politieke en militaire ontwikkelingen. Haast één op één koppelde ik hier een periode aan met de belangrijkste ontwikkelingen op het gebied van kazernebouw. Na twee jaar op het internet ontstond de onder Architectuur opgenomen pagina Herbestemmingen van kazernes, die ook in dit document is opgenomen. Zodoende vormen acht webpagina s nu vier paren van gekoppelde informatie. Samen vormen deze hoofdstukken en de webpagina s een overzicht van een kleine honderd jaar kazernebouw in Nederland. De bedoeling is dat ze een leesbare aanvulling vormen voor de kazernebeschrijvingen op de website en verdieping bieden voor wie meer wil weten. Omdat grote lappen tekst op internet meestal niet gelezen worden en omdat bij het schrijven op een groter publiek gemikt werd, heb ik enige terughoudendheid betracht ten aanzien van de lengte en het uitdiepen van (deel-)onderwerpen. Voor wie meer informatie zoekt over kazernebouw in de 19e eeuw, wijs ik op de publicatie 19e eeuwse kazernebouw in Nederland Types, gebruikers en ontwikkelingen. Deze kan als pdf gedownload worden van jeoudekazernenu.nl onder Architectuur/ De onder Bronnen (pagina 37) opgenomen literatuurlijst kan als startpunt gebruikt worden voor een eigen zoektocht. Tenslotte; kazernebouw voor 1870 en na 1953 vormt geen onderwerp voor deze publicatie. In 19e eeuwse kazernebouw in Nederland wordt wel enige aandacht aan de voorgaande periode besteed. Op het gebied van kazernebouw na 1953 bestaan enkele publicaties, maar veel nieuwe ontwikkelingen vermelden deze niet. Er zijn wel kazernes (deels) verbouwd en ook gebouwd in de 60 jaar na 1953, maar de grote en samenhangende bouwstromen van voorheen traden niet meer op. Frank Oosterboer december

5 De 19e eeuw In de tweede helft van de 19e eeuw vond er in Nederland een ware revolutie plaats op het gebied van industrialisatie, technologie en infrastructuur. Op wapentechnisch gebied volgden de ontwikkelingen in Europa zich snel op. De Nederlandse defensie stond voor de moeilijke taak hier een passend antwoord op te vinden. Historici spreken van de lange 19e eeuw die startte met de Franse revolutie en duurde tot het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in Dit verhaal begint in 1870 met het uitbreken van de Frans-Pruisische Oorlog. Daarin bleek dat legers met relatief kort opgeleide dienstplichtigen tot grote prestaties konden komen. Nederland had op dat moment een zogenaamd kader-militieleger dat in tijden van spanningen aangevuld werd met gemobiliseerden. De jaren na 1870 tot in de eerste tien jaren van de 20e eeuw kunnen ondermeer gezien worden als een langdurige discussie over de hoeveelheid dienstplichtigen, de aard van de dienstplicht en de duur hier van. De kwaliteit van de gemiddelde dienstplichtige was laag. Dienen in het leger was niet populair en het ruwe kazerneleven werd door de gegoede burgerij als ongewenst gezien voor hun zonen. Die konden zich aan de dienstplicht onttrekken door middel van het zogenaamde remplaçantenstelsel (vervangersstelsel). Hun plaats werd dan ingenomen door iemand van lagere stand die hiervoor een vergoeding kreeg. Zodoende was het leger een soort vergaarbak van veelal laaggeletterde dienstplichtigen uit de laagste sociale klassen. Vanwege de kosten had het leger geen grote omvang. Nederland hinkte qua landsverdediging op twee gedachten, met geldgebrek altijd op de achtergrond. Verdedigen we het economisch en politiek belangrijkste deel van Nederland, de provincie Holland, achter voorbereide linies of verdedigen we ons in het veld. In de 16e, 17e en 18e eeuw had een stelsel van forten en verdedigingslinies met inundaties goede diensten bewezen in de talloze oorlogen die de Republiek der Verenigde Nederlanden met zijn buren voerde. Een mobiel veldleger had 5

6 alleen in tijden van spanningen een omvang van betekenis. Bij een invasie van Nederlands grondgebied zou het veldleger een vertragend gevecht moeten voeren, om daarna terug te vallen op verdedigingslinies om daar stand te houden. De vraag in de 19e eeuw was: hoe besteden we het weinige geld dat we willen uitgeven aan defensie? Verdedigingslinies waren, hoe duur dan ook in aanleg, een betaalbaar alternatief voor een omvangrijk veldleger. Bovendien zou het veldleger zelfs na mobilisatie nooit de sterkte hebben om bijvoorbeeld het veel grotere Duitse leger te weerstaan. Zo kwam het na veel discussies tot de aanleg van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en einde 19e eeuw tot de aanleg van de Stelling van Amsterdam. Voorstanders van een groot veldleger wierpen de vraag op hoe Nederland zich dan moest bevrijden als het grotendeels was bezet en het veldleger van onvoldoende omvang was om een invasie te verhinderen. Een ander bezwaar was dat de forten in de verdedigingslinies eigenlijk verouderd waren na de uitvinding van de brisantgranaat. Om zich hier tegen te verweren moesten de forten tegen hoge kosten versterkt worden. Ook de tijd die nodig was om stellingen voor te bereiden werd kritisch door de toenemende mobiliteit van veldlegers. Om een afdoende mobilisatie ongehinderd te laten verlopen moesten mobiele eenheden van het Nederlands leger, zoals cavalerie en rijdende artillerie, de vijand hinderen in zijn opmars. Vanwege de grote legers van landen als Duitsland en Frankrijk en de wapentechnologische ontwikkelingen, kwam men uiteindelijk tot de conclusie dat het leger te klein was en het onrechtvaardige remplaçantenstelsel met al zijn negatieve gevolgen niet meer houdbaar, het werd in 1898 afgeschaft. Voor het Nederlandse leger werden in 1900 jaarlijks dienstplichtigen voor de eerste oefening van achtenhalve maand opgeroepen. Nieuwe spanningen in Europa tussen Duitsland en Frankrijk, die achteraf gezien horen bij de lange aanloop naar de Eerste Wereldoorlog, bevorderden de bereidheid bij politici om meer geld aan defensie uit te geven. De legerwet van 1901 maakte uitbreiding van het leger tot jaarlijks man mogelijk. In de daarop volgende jaren werden de verschillende legerwetten bijgesteld, tot er uiteindelijk jaarlijks man opkwamen. Het resultaat was dat Nederland inclusief gemobiliseerden, in 1914 over een veldleger van vier infanteriedivisies en een cavaleriebrigade beschikte met een sterkte van man. De grotere omvang van het leger kon niet meer opgevangen worden met de bestaande kazernes en de eerste tien jaren van de 20e eeuw werden er daarom een groot aantal kazernes, ondermeer in Ede (vier stuks), Utrecht en Venlo gebouwd. Ook werden er permanente oefenterreinen verworven. 6

7 Architectuur, Kazernes waren voor hun bewoners vaak overbevolkte en ongezonde plaatsen met hoge ziekte- en sterftecijfers. Tijdens de 19e eeuw werd dit erkend en werden pogingen ondernomen om met nieuwe kazernetypes de legeringsomstandigheden te verbeteren. De periode rond 1870 is van groot belang voor de ontwikkeling van kazernes. Kazernes werden voorheen ten gevolge van de Vestingwet binnen de stadsmuren gebouwd en de weinige ruimte daar leidde tot veelal compacte kazernes. Het vierkante type van twee of drie bouwlagen met zolder en een omsloten binnenplaats is zo n kazerne. Legeringsomstandigheden waren hierin ronduit slecht door de geringe toetreding van licht en lucht en de grote hoeveelheden soldaten die hier verbleven. Maar dat gold ook voor de kazernes met een U-vormige plattegrond, de oudere lineaire kazernes die gebaseerd waren op een ontwerp van de Franse maarschalk Vauban en de kazernes die ontstaan waren uit bebouwing als pakhuizen, arsenalen en kerken. Kazernes waren individuele ontwerpen en werden tot die tijd betaald door de gemeenten die zoveel mogelijk bespaarden op bouw en onderhoud. Vanaf 1870 zou het rijk deze zaken zelf ter hand nemen en dit zou leiden tot standaardisatie. Van belang was ook de nieuwe Vestingwet van 1874 die de steden toestond uit te breiden buiten hun stadsmuren en omwallingen. Kazernes kregen van toen af beduidend meer ruimte en de compacte kazernes zoals van het vierkante type werden dan ook niet meer gebouwd. Frankrijk was net als in de vorige eeuwen toonaangevend voor kazerneontwerpen en vanuit dat land werd het type du genie dat ontstond in 1874, hier ten lande geïntroduceerd. Dit type bestond uit een lineair hoofdgebouw van vaak meer dan 100 meter lang van twee bouwlagen met langskap. De entree bevond zich in het risaliserende middendeel dat vaak ook hoger was en zodoende de langskap doorbrak. In Nederland zou dit type zich ontwikkelen 7

8 met de uitbreiding van vier achtervleugels die achter de bouwmassa van het gebouw lagen. Deze achtervleugels waren meestal een bouwlaag hoog met een langskap en bedoeld voor legering. De lineaire kazerne met achtervleugels bestond nog steeds uit een multifunctioneel hoofdgebouw waarin de meeste activiteiten van het onderdeel, dat bataljonsgrootte had, plaatsvonden. Hoewel bedoeld om de nadelen van de slechte en hygiënisch zwaar onvoldoende oudere kazernetypes op te lossen, gebeurde dit niet. In de achtervleugels werden na verloop van tijd met schotten gangen gevormd en de ruimte tussen de binnenste vleugels werd overkapt ten bate van exercitie, noodlogies en opslag. Dertig jaar lang zouden er in Nederland dit type kazernes vooral voor de infanterie worden gebouwd terwijl de discussie over de nadelen van massalegering en de bouwkundige oplossing verderging. Vlak nadat in Ede in 1906 de laatste in Nederland gebouwde lineaire kazerne met achtervleugels opgeleverd werd, ging op het terrein ernaast de bouw van twee kazernes met H-vormige plattegrond van start. Nog steeds kazernes voor massalegering maar al aanmerkelijk luchtiger vormgegeven. Door sommigen beschouwd als de overgang naar het paviljoensysteem dat definitief het einde van massalegering in nieuwbouw zou zijn. Het paviljoensysteem zou van 1910 tot 1940 het dominante systeem zijn voor de vormgeving van kazerneplattegronden. Het kenmerkt zich door de scheiding van functies zoals legering, kantine, eetzaal, bureaus, wachtgebouw et cetera in verschillende los van elkaar staande gebouwen, gegroepeerd als paviljoens rond een centraal exercitieterrein. Deze paviljoenbouw werd voor het eerst toegepast voor de in 1910 gebouwde Kromhoutkazerne te Utrecht. Was er al een vorm van standaardisatie met de introductie van de lineaire kazerne, met de bouw van de eerste kazernes volgens het paviljoensysteem werd min of meer een standaard legeringsgebouw geïntroduceerd. Kazernes die in de periode vlak na de bouw van de Kromhout verrezen, zoals de Frederik Hendrikkazerne in Venlo en de Jan van Nassaukazerne in Harderwijk, kennen qua opzet en uiterlijk sterk gelijkende legeringsgebouwen. Deze hebben meerdere bouwlagen met een langskap in het middendeel en dwarskappen op de uiteinden. Voor soldaten verbeterden de legeringsomstandigheden met de bouw van deze nieuwe kazernes, hoewel niet alle verbeteringen gelijktijdig ingevoerd 8

9 werden. Tegen zijn zin moest de voor de bouw van de Kromhoutkazerne verantwoordelijke genist instemmen met gasverlichting, terwijl hij elektrische verlichting en centrale verwarming had willen hebben vanwege gezondheidsredenen. De elektrische verlichting werd op de Kromhout in 1917 gerealiseerd, de centrale verwarming zou nog even duren. Die was wel aanwezig op de in 1913 opgeleverde Jan van Nassaukazerne in Harderwijk. Ten bate van dit soort voorzieningen verrezen op de kazernes ketelhuizen met hun karakteristiek schoorstenen. Bouwstijlen Tot de introductie van de lineaire kazernes met achtervleugels was in kazernebouw een sobere neo-classisistische bouwstijl de meest voorkomende. Een fronton boven de hoofdingang kon altijd, en pilasters soms worden aangetroffen in kazernes uit die tijd. Een kleine minderheid werd met andere bouwstijlen vormgegeven zoals neo-romatiek bij de Boreelkazerne te Deventer. Met de introductie van de lineaire kazerne al dan niet met achtervleugels kwam ook de voor overheidsgebouwen populaire neo-renaissancestijl in zwang voor militaire gebouwen. Kenmerken van deze stijl zijn: het gebruik van baksteen, geleed door horizontale banden in natuursteen of pleisterwerk, het gebruik van aanzet- en sluitstenen in ontlastingsbogen boven vensters. Ook kunnen decoraties worden toegepast zoals gekleurde tegeltjes of siermetselwerk. Aanvankelijk was de neo-renaissance stijl vrij uitbundig, zoals de Chassékazerne met zijn torentjes laat zien. Aan het einde van de 19e eeuw, begin 20e eeuw versoberde deze stijl zich steeds verder. Ook populair was het mengen van stijlen wat aangeduid wordt met eclecticisme. Een voorbeeld hiervan is de Koning Willem III kazerne te Nieuwersluis die een mengeling is van neo-classicisme en neo-rennaissance. De twee H-vormige kazernes in Ede werden uitgevoerd in chaletstijl. Een stijl die maar heel kort in zwang was en die een afgeleide is van de Zwitserse chaletstijl. In deze stijl zijn in Nederland de kenmerken van de neorenaissancestijl terug te vinden, aangevuld met kenmerken als overstekende dakvlakken met daar tussen een sierspant, vaak voorzien van uitgesneden of uitgezaagde decoratieve randen. De bouwstijl van de eerste kazernes volgens het paviljoensysteem heeft nog de kenmerken van de neo-renaissance stijl, hoewel vaak versoberd. Soms waren maar enkele gebouwen op een kazerne in deze stijl uitgevoerd. De overige gebouwen zijn qua stijl vaak moeilijk te duiden. Opvallend bij de tijdens de Eerste Wereldoorlog gebouwde Isabellakazerne in Den Bosch is, dat de vorm van de legeringsgebouwen gelijk is aan die van hetzelfde gebouwtype elders, maar iedere versiering verdwenen is. Deze uitgeklede stijl kan als overgangsarchitectuur beschreven worden. Dit is een term die bij gebrek aan beter gebruikt wordt. De term overgangsarchitectuur 9

10 wordt wel gebruikt voor veel bouwwerken die kort na het begin van de twintigste eeuw zijn ontstaan en die een overgang vormen van de neostijlen naar een meer moderne, niet of nauwelijks aan historische stijlelementen gebonden architectuur. Het gaat om ontwerpen die invloeden van Jugendstil, chaletstijl en Berlagiaanse architectuur vertonen, zonder tot één van die stromingen gerekend te kunnen worden. Vergeleken met de utilitaire eind 20e eeuwse kazernebouw, zijn de kazernes uit de hier beschreven periode rijk van vormgeving. Echter niet alle kazernegebouwen kregen dezelfde aandacht van de ontwerper. Gebouwen als magazijnen en stallen zijn minder representatief dan het kazernehoofdgebouw of wachtgebouw, en werden dan ook soberder uitgevoerd. 10

11 Interbellum, Aan het einde van de Eerste Wereldoorlog ( ) was de sterkte van het Nederlandse leger opgelopen tot man. Nederland was neutraal gebleven. De lange oorlogsjaren bestonden voor de meeste militairen voornamelijk uit de verveling van het wachtlopen. Niet alleen de soldaten, maar ook grote delen van het Nederlandse volk waren mobilisatiemoe. Na de beëindiging van de oorlog werd er dan ook snel gedemobiliseerd. In 1920 kwam er een nieuwe legerwet tot stand waarin de eerste oefentijd voor dienstplichtig onberedenen (infanteristen, genisten ed.) tot zes maanden werd teruggebracht. Nog verder ging de dienstplichtwet van De duur van de eerste oefening werd nu vijfenhalve maand en jaarlijks werden er maximaal man opgeroepen (waarvan 1000 voor de marine). Ook het militair beroepskader werd in aantallen teruggebracht. De man werden verdeeld in voor het zomerhalfjaar en man voor het winterhalfjaar. Nederland had vanaf dat moment geen paraat leger meer. Bijna iedereen was in opleiding en als die voltooid was zwaaide men af om plaats te maken voor de volgende lichting dienstplichtigen. Eén van de veranderingen van 1922 was de overgang van oorlogsorganisatie naar vredesorganisatie. Alleen via mobilisatie was een leger van enige omvang te vormen. De gevechtswaarde van dit leger werd later als laag ingeschat. De economische crisis van de jaren dertig zorgde voor verdere bezuinigingen en vertraging in de aanschaf van moderne wapens. De regering was uiterst zuinig en het leger niet geliefd. De sociaal-democraten en de Vrijzinnig- Democratische Bond wilden na de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog het liefst helemaal geen cent meer uitgeven voor militaire doelen, ideologie gesymboliseerd door het gebroken geweertje. Doch zij droegen geen regeringsverantwoordelijkheid en de slechte staat van de landsverdediging komt voor rekening van de conservatief-confessionele kabinetten uit die tijd. In Europa echter begonnen zich de zaken snel te wijzigen. In 1933 was in 11

12 Duitsland de NSDAP onder leiding van Adolf Hitler aan de macht gekomen. Zich niet meer gehinderd voelend door het verdrag van Versailles waarin de omvang van de Duitse militaire macht drastisch beperkt werd, begon Duitsland zich in hoog tempo te herbewapenen. Samen met de agressieve retoriek en binnenlandse politiek van de nazi s zorgde dit voor onrust bij andere Europese landen, vooral de vroegere tegenstanders uit de wereldoorlog. Ook deze gingen over tot modernisering en uitbreiding van hun strijdkrachten. De relatieve rust op militair niveau duurde in Nederland nog even totdat in de winter van 34 op 35 een strategische oefening op kaart door de Hogere Krijgsschool te Den Haag werd gehouden. De uitkomst: de kans van slagen voor een Duitse legermacht om met mobiele troepen ondersteund door tanks, plotseling door te stoten naar het westen van Nederland was groot. De chef Generale Staf, luitenant-generaal J.H. Reijnders, achtte de kans van een Duitse strategische overval echter niet groot. Wel zag hij het hoge tempo van de Duitse herbewapening als een gevaar, de volgende oorlog als waarschijnlijk en de kans groot dat Nederlands grondgebied in een Duits/Frans/Belgische oorlog geschonden zou worden. Hoe kon Nederland dit gevaar afwenden? Reijnders zette zijn plannen uiteen in een lange nota aan de minister van Defensie. Ook in politiek Nederland was men zich steeds ongemakkelijker gaan voelen door de veranderingen in Duitsland. Anders dan voorheen was men nu wel bereid meer geld uit te geven aan defensie. Nederland hoopte weer neutraal te blijven in een eventueel nieuw Europees conflict. Deze politiek moest echter wel ondersteund worden door een geloofwaardige militaire inspanning. In februari 1936 werd een wetsontwerp tot instelling van een fonds tot verbetering van de materiële uitrusting van de land- en zeemacht aangenomen. Dit zogenaamde Weer- of Defensiefonds was groot 54,4 miljoen gulden, waarvan 31 miljoen gulden bestemd was voor de landmacht. De urgentie hierin: de aanschaf van luchtdoelbestrijdingsmiddelen, vliegtuigen, infanteriegeschut en munitie. Op voorstel van generaal Reijnders werd de verdediging van bruggen over IJssel, Maas-Waalkanaal en Maas verbeterd. Deze maatregelen kregen algemene politieke steun. Eén van Reijnders voorstellen betrof de uitbreiding van het jaarlijks contingent dienstplichtigen, het liefst tot man. Het duurt echter tot februari 1938 (nieuwe dienstplichtwet) voor de uitbreiding tot jaarlijks man en een verlenging van de eerste opkomstduur tot elf maanden tot stand kwam. Met de opkomst van grotere aantallen en het langer dienen van de dienstplichtigen nam de legeromvang toe. Om dit grotere leger te huisvesten was een aanzienlijk bouwprogramma voor nieuwe kazernes en uitbreiding van bestaande noodzakelijk. Een ander gevolg van het grotere leger was een nijpend gebrek aan beroepskader. 12

13 De aanschaf van modern militair materieel verliep niet als gewenst en zou bij lange na niet uitgevoerd zijn toen de Duitsers in 1940 Nederland binnenvielen. Nederland had zelf geen wapenindustrie van betekenis en moest dan ook veel bestellingen in het buitenland plaatsen. Daar was men echter bezig in koortsachtig tempo zijn eigen bewapening op peil te brengen en Nederlandse bestellingen genoten dan ook geen hoge prioriteit. De landmacht begon na een periode van bezuinigingen en verwaarlozing aan een inhaalslag. Mei 1940 zou leren dat dit niet gelukt was. De historicus Lou de Jong constateerde: De strijd die men in de meidagen van 40 te voeren kreeg, is in de jaren 20 en 30 verloren. 13

14 Architectuur, Tussen het einde van de Eerste Wereldoorlog en de tweede helft van de jaren 30 gebeurde er in Nederland nagenoeg niets op het gebied van kazernebouw. Niemand in politiek Den Haag was bereid veel geld uit te geven aan defensie. Dit veranderde drastisch toen de situatie in Duitsland zich sterk wijzigde na de machtsovername door de nazi s. In hoog tempo begonnen de Europese landen hun legers uit te breiden en te moderniseren. Nederland kon niet achterblijven en er werden grotere aantallen dienstplichtigen opgeroepen die langer geoefend werden. De bestaande kazernes hadden te weinig capaciteit om dit grotere leger te huisvesten. Vooruitlopend op het oproepen van grotere aantallen dienstplichtigen werd in 1937 een ambitieus programma gestart. In de periode van zouden 24 nieuwe kazernes gebouwd worden en vijftien bestaande uitgebreid. Infanteriekazernes Van de 24 nieuwe kazernes waren er zestien bestemd voor de infanterie en acht voor de overige wapens. De infanteriekazernes waren bestemd voor de zogenaamde grensbataljons en worden als grensbataljonkazernes aangeduid. Vaak ook worden zij Boostkazernes genoemd, naar de man die verantwoordelijk was voor hun basisontwerp. Voor die tijd waren kazernes individuele ontwerpen, maar voor de infanterie brak men om goede redenen met deze gewoonte. Gewenst waren twaalf kazernes voor de huisvesting van een bataljon en vier kazernes voor een regiment. Uniforme eenheden die gelegerd kunnen worden in een standaardkazerne. De tijd ontbrak voor individuele ontwerpen en kostenoverwegingen speelden mee. Onder leiding van kapitein der genie A.G.M. Boost werd eind 1937, begin 1938 een grondplan voor twee types kazernes ontworpen, beide volgens het paviljoensysteem (zie voor uitleg van dit systeem architectuur ). 14

15 Het eerste ontwerp was voor de huisvesting van een bataljon infanterie. Dit type bestaat uit een hoofdgebouw met toegangspoort met daarachter een exercitieterrein, omgeven door drie legeringsgebouwen en een keukengebouw. In dit ontwerp voor wat in feite slechts een kleine kazerne is, doet Boost concessies aan de functiescheiding die bij grotere kazernes volgens het paviljoensysteem gebruikelijk is, waarschijnlijk uit kostenoogpunt. In het hoofdgebouw werden ondermeer ondergebracht: stafbureau, wacht met cellen, kantine en sportzaal. De grotere kazernes, ook die van Boost, hebben hiervoor aparte gebouwen. Het tweede type was bestemd voor een regiment en wordt soms beschreven als afgeleid van het eerste type. Maar dat is bij nader inzien moeilijk vol te houden. Los van de kenmerken die dit type deelt met andere kazernes uit deze periode van andere ontwerpers, zijn er maar twee in het oog springende overeenkomsten met het eerste type van Boost. Deze zijn het gebruik van hetzelfde type legeringsgebouw en de toegepaste bouwstijl. In plaats van een poortgebouw zoals bij het eerste type, zijn er drie losse gebouwen die beter gedetailleerd zijn en rijker uitgevoerd. Dit laatste geldt ook voor het ketelhuis/ keukengebouw in vergelijk met de soberder variant op de bataljonskazernes. Een kanttekening past bij de standaardontwerpen voor de zestien Boostkazernes, die bij nadere beschouwing toch niet zo standaard zijn. Onder leiding van Boost was een bestek met 19 tekeningen opgemaakt en deze werden met een toelichting opgestuurd naar de Geniecommandementen. Deze waren verantwoordelijk voor de grondverwerving en de uitwerking van de kazernes. Boost had de bouwstenen aangedragen waarmee men in de geniecommandementen de mogelijkheid had om aan de kazernes een eigen invulling te geven. Als gevolg hiervan ontstonden als vanzelf verschillen. De eerste verschillen ontstonden doordat de plattegronden mede bepaald werden door de beschikbare kavels. Maar ook de U-vormige hoofd/ poortgebouwen, dat op één kazerne niet U-vormig is, kennen verschillen. Er zijn verschillen in lengte van de voorgevel en in lengte en uitvoering van de poten van de U. Ook zijn er minstens drie andere variaties: poorten met een halfronde boog of doorgang met rechte latei en de verschillende uitvoeringen van de ramen boven en de kleine uitbouwtjes direct naast de poort. In Roermond was een burgerarchitect betrokken bij de bouw en dit leverde een afwijkende poortomlijsting op. De standaard legeringsgebouwen zijn er in twee lengten en kennen door spiegeling twee varianten. Nog meer verschillen ontstonden 15

16 door variaties in kleuren gevelsteen en ook zijn niet overal zwarte dakpannen toegepast, maar rode. Al deze verschillende mogelijkheden zorgden ervoor dat geen van deze zestien kazernes gelijk is aan een andere. De door Boost toegepaste stijl wordt omschreven als zakelijk-expressionisme. Hierin vallen de kenmerken te onderscheiden van de Amsterdamse- (in sommige publicaties wordt gesproken over Haagse School) en Delftse School en het Nieuwe Bouwen. De Nederlandse architectuur uit de vooroorlogse jaren kent diverse stromingen. De Amsterdamse School, beroemd vanwege zijn woningbouwprojecten, wordt ingedeeld bij de expressionistische stroming. De Delftse School bij het traditionalisme. Na de Tweede Wereldoorlog vond deze laatste stroming zijn hoogtepunt in de wederopbouw buiten de grote steden. Hoewel de aanhangers van Amsterdamse- en Delftse School elkaars stijlopvattingen soms sterk kritiseerden, zijn er echter meer overeenkomsten dan verschillen tussen de beide stromingen. Deze zijn: comfortabele huiselijke schaal, mathematische proporties en met vakmanschap uitgevoerde baksteenbouw. Overzicht Boostkazernes Bataljonskazernes: Arnhem Bergen op Zoom Eefde Ermelo Eindhoven Roermond Roosendaal Schalkhaar Steenwijk Tilburg Wezep Zuidlaren Saxen-Weimar Cort Heijligers Detmers Jan van Schaffelaar Constant de Rebecque Ernst Casimir Engelbrecht van Nassau Westenberg Johan van den Kornput Koning Willem II Willem de Zwijger Adolf van Nassau Regimentskazernes: Bussum Ede Grave Weert Kolonel Palm Elias Beeckman Generaal de Bons Van Horne 16

17 Kazernes voor de overige wapens De acht kazernes voor de overige wapens: cavalerie, genie, artillerie, wielrijders en Korps Mariniers, worden vaak in de literatuur aangeduid als Boost type 2 kazernes. Dit moet als een foute typering beschouwd worden. De ontwerpopdrachten voor deze kazernes werden in dezelfde tijd verstrekt als de opdracht aan Boost. Deze had geen bemoeienis met de ontwerpen voor deze acht kazernes, het ontbrak hem in eerste instantie zelfs aan de tijd zijn eigen ontwerpen, die alleen afkwamen met hulp van anderen en een grote hoeveelheid overwerk, te realiseren. Zes van de acht kazernes kwamen tot stand onder leiding van de eerst aanwezend ingenieurs van de plaatselijke dienstkringen der genie. Zo kwam het ontwerp voor de Koning Willem III kazerne in Apeldoorn tot stand onder leiding van majoor E. van der Staaij, die enkele jaren daarvoor de Bergansiuskazerne te Ede had gerealiseerd. De Koning Willem I kazerne in Den Bosch wordt niet aan de genie maar aan de Rijksbouwmeester toegeschreven. De nieuwe kazerne in Rotterdam voor de mariniers was een ontwerp van de Rijksgebouwendienst. Als uitzondering op de jarenlange malaise en verwaarlozing van het leger was in Den Haag al in 1925 sprake van de bouw van twee nieuwe kazernes. Met de voorbereidingen hiervan werd rond 1930 gestart en de uitvoering van de bouw volgde in vele deelaanbestedingen in een betrekkelijk laag tempo. Zodoende waren de nieuwe Alexander- en Frederikkazerne afgebouwd in dezelfde periode als de kazernes van het bouwprogramma van Omdat hun naamgeving ook in dezelfde periode gebeurde worden ze abusievelijk soms tot de 24 kazernes gerekend. De door Boost gebruikte stijl, het zakelijk-expressionisme, werd deels ook bij deze acht kazernes toegepast. Bij een aantal kazernes, de eerder genoemde Koning Willem I, de Willem George Frederikkazerne te Harderwijk en de Frederik Hendrikkazerne te Den Bosch werd de stijl van de Delftse School toegepast. Zuiver te scheiden in een bepaalde stijl is niet altijd mogelijk. De Du Moulinkazerne in Soesterberg heeft kenmerken van zowel het zakelijkexpressionisme als van de Delftse School. De kazerne voor de mariniers was qua bouwstijl zijn tijd vooruit, het hoofdgebouw is een voorbeeld van het Nieuwe Bouwen. 17

18 Overzicht kazernes overige wapens Amersfoort Bernhard Cavalerie Apeldoorn Koning Willem III Wielrijders* en Huzaren Motorrijders** Den Bosch Frederik Hendrik Huzaren Motorrijders Den Bosch Koning Willem I Motorartillerie Ede Simon Stevin Motorartillerie Harderwijk Willem Georg Frederik Veldartillerie Rotterdam Van Ghent Mariniers Soesterberg Du Moulin Genie * Infanterie ** Cavalerie Aanpassingen Na de Tweede Wereldoorlog zouden veel kazernes aangepast worden. Was het gebruik van paarden al voor de Tweede Wereldoorlog op zijn retour, na de oorlog zou motorisering en mechanisering een grote rol gaan spelen bij de landmacht. Grote hoeveelheden voertuigen stroomden in waarvoor parkeerterreinen en (onderhouds-)garages werden aangelegd. De kazernes voor een bataljon infanterie van Boost moesten nog op een andere manier worden aangepast. Die ene in-/uitgang door de poort in het hoofdgebouw was niet praktisch voor al die voertuigen, die elkaar daar niet passeren konden in verband met de beperkte breedte. Uit veiligheidsoogpunt is een tweede in-/ uitgang verstandig, deze werden dan ook aangelegd. De Duitse erfenis Tijdens de Tweede Wereldoorlog is er door de Duitse bezetter op grote schaal gebouwd in Nederland. Bij het grote publiek het meest bekend zijn de bunkers van de Atlantikwall. Maar dit is slechts een deel van het totaal. Het Nederlandse luchtruim was gevechtsterrein voor de Duitse- en geallieerde luchtmachten. Ten bate van de luchtoorlog versterkten de Duitsers bestaande vliegvelden, maar legden ook nieuwe aan. Een gaaf en tot heden bestaand voorbeeld van deze laatste categorie is het vliegveld Deelen, toen bekend als Fliegerhorst Deelen. Hier werden, goed gecamoufleerde, militaire gebouwen zoals werkplaatsen en legeringsgebouwen aangelegd die verrezen in wat de Duitsers beschouwden als een onopvallende en landelijke, boerderij-achtige stijl. Boerderijen met dikke betonnen muren en stalen luiken voor de ramen. De Duitsers kozen voor uitbreiding en nieuwbouw van kazernes in Nederland voor de in eigen land populaire traditionele vormgeving, die als Heimatschutzarchitektur (ook als Heimatschutzstil) omschreven wordt. Deze architectuurstroming was van het begin van de eeuw tot 1945 populair. Zij 18

19 combineerde traditionele architectuur, gebaseerd op de Germaanse identiteit en cultuur, met moderne bouwwijzen. Binnen deze stroming was de Stuttgarter Schule het bekendst. Enkele stijlkenmerken zijn: daken met schuine kappen en het gebruik van plaatselijke materialen zoals baksteen en hout. Zowel qua opvattingen als materiaalgebruik heeft de Heimatschutzarchitektur grote overeenkomsten met het traditionalisme van de Delftse School. Na de machtsovername in Duitsland door de nazi s zouden deze op grond van enkele gedeelde culturele opvattingen deze stijl gretig omhelzen. Het was de associatie met het Derde Rijk waardoor deze bouwstijl nog lang na de oorlog het stempel foute architectuur droeg. De laatste jaren wordt deze stijl voor in Nederland onder Duitse bezetting gebouwde objecten, niet alleen militaire, ook samengevat als modern traditionalisme. In Duitsland wordt deze term echter niet gebruikt. Een naargeestig voorbeeld van Heimatschutz-architektur is het concentratiekamp Vught. De barakken van het kamp zijn tot ver na de oorlog nog gebruikt voor huisvesting van Molukkers. De bijhorende kazerne voor de SS werd na de oorlog opgesplitst in de Bredero- en de Lunetttenkazerne. Deze laatste kazerne vormt een opvallende verschijning, vier hoekvormige gebouwen zijn zodanig geplaatst dat ze een Duits kruis vormen. In Den Haag in 1942 bouwden de Duitsers als onderdeel van de Festung Clingendael de Juliana-kazerne (huidige naam). Veel bekender is de ook nu nog door de genie gebruikte Prinses Margrietkazerne in Wezep waarvan de bouw startte in 1940 naar Duits ontwerp. Toen de Duitsers in mei 1940 Nederland binnenvielen was lang niet het hele kazernebouwprogramma uit 1937 gerealiseerd. Een aantal kazernes, zoals de Westenberg- en Saxen- Weimarkazerne, zou onder Duitse leiding volgens de oorspronkelijke plannen afgebouwd worden. Andere kazernes werden afgebouwd met gebouwen van Duits ontwerp. Het bekendste voorbeeld hiervan betreft de Willem George Frederikkazerne in Harderwijk (foto). Opvallend aan deze kazerne, maar dit geldt ook voor andere, is de architectonische rijkdom van de Duitse gebouwen met hun monumentale uitstraling. De bezetter leek uit te gaan van de stelling dat ze gekomen waren om niet meer te vertrekken. 19

20 Koude Oorlog, Met de ondertekening van het NAVO-verdrag op 4 april 1949 nam Nederland definitief afscheid van de vooroorlogse neutraliteitspolitiek. Reeds tijdens de Tweede Wereldoorlog stond vast dat deze de veiligheid van het land niet meer kon garanderen, dit kon alleen in samenwerking met bondgenoten. Na de Duitse capitulatie in 1945 verslechterden in hoog tempo de verhoudingen tussen de westerse geallieerden en de Sovjet Unie. Onenigheid over het beleid ten aanzien van Duitsland leidde tot de tweedeling in West- en Oost-Duitsland, gescheiden door het IJzeren Gordijn en de Berlijnse Muur. De Sovjet Unie steunde in Oost-Europese landen de communistische partijen die steeds meer macht verwierven. Deze landen werden al snel vazalstaten met een éénpartijsysteem onder de paraplu van de Sovjet Unie. In antwoord hierop besloten Frankrijk, Groot-Brittannië en de Benelux-landen in 1948 met het sluiten van het Pact van Brussel tot samenwerking op defensiegebied. Dit was de aanloop naar de oprichting van de NAVO in Lid werden de Verenigde Staten, Canada, de landen van het Pact van Brussel en enkele andere Europese landen. Toen West-Duitsland in 1955 tot dit verbond toetrad werd in reactie hierop door de Oost-Europese landen onder leiding van de Sovjet Unie, het Warschaupact opgericht. Een aantal crises in de verhoudingen tussen Oost en West volgden. De ernstigste was de Cuba-crisis in 1962 toen de Sovjet Unie raketten op Cuba stationeerde. Andere crises waren: Oost-Duitsland in 1953, Hongarije in 1956 en Tjecho-Slovakije in De wederopbouw van de Koninklijke Landmacht. Eind 1944, in het bevrijde Zuid-Nederland werd haast gemaakt met de wederopbouw van de landmacht. Men moest een bijdrage leveren in de eindstrijd met de Duitsers en mede zorgen voor het herstel van orde en rust in Nederland zelf. Ook werden er voorbereidingen getroffen voor Nederlands-Indië voor het geval de Japanners verslagen waren. De Japanse nederlaag vond een jaar eerder plaats dan verwacht en met het gelijktijdig uitbreken van de Indonesische vrijheidsstrijd kwamen de zaken in 20

21 een stroomversnelling. De oorlog in Nederlands-Indië/Indonesie is een verhaal dat verder buiten het bestek van dit relaas valt. De consequenties voor de landmacht waren echter hevig. De grootste inspanning werd in Azië verricht. Ondertussen verslechterden de verhoudingen in Europa zich in hoog tempo. De Koude Oorlog was geboren. Met het grootste deel van de landmacht in Nederlands-Indie was Nederland praktisch onverdedigd. Pas met het beëindigen van het Indonesisch conflict en het uitbreken van de Koreaanse oorlog in 1950, kreeg de militaire inspanning voor defensie in Europa een hogere prioriteit. In de voorgaande jaren was er zowel op materieel als personeel een zware wissel getrokken. Er was een enorm tekort aan kader, kazernes en oefenterreinen terwijl materieel grotendeels ontbrak. Voor de landmacht werd het Legerplan 1950 opgesteld dat voorzag in oprichting van een aantal parate, geoefende troepen. Over de precieze omvang van het leger bleef men vaag. De grote organisatorische problemen maakten realistische calculatie onmogelijk en het kabinet Drees weigerde het leger carte blanche te geven. Ondertussen speelden zich ook nog problemen af met de verdeelsleutel van het geld voor landmacht, marine en luchtmacht. Bij het uitbreken van de Koreaanse Oorlog stond het kabinet onder zware druk om de militaire inspanning drastisch op te voeren. Niet alleen het eigen parlement, ook de Verenigde Staten oefenden druk uit. De Amerikanen kwamen echter niet met lege handen en hielpen Nederland, zoals ook andere bondgenoten, via een bilateraal verdrag, het Mutual Defence Assistance Program (MDAP). Onder het MDAP kreeg de landmacht vrijwel al haar materieel van de VS: tanks, artillerie, verbindingsmiddelen, geniemateriaal en munitie. Ook werd de organisatievorm van Amerikaanse eenheden overgenomen. Uit de Tweede Wereldoorlog waren door de Nederlandse legerleiding enkele belangrijke lessen getrokken. De snelle nederlaag in mei 1940 leidde tot de conclusie dat het naoorlogse leger wezenlijk anders zou moeten zijn. De militairen die in 1940 de strijd aangingen waren deels te oud en grotendeels te weinig geoefend. Dit was de consequentie van het vooroorlogse dienstplichtsysteem. Hierin werden kleine lichtingen opgeroepen en slechts een korte periode geoefend. Om het leger op oorlogssterkte te brengen waren vele lichtingen reservisten nodig, van veelal oudere dienstplichtigen. Dit ging veranderen met de nieuwe Dienstplichtwet van Deze voerde een algemene dienst- en oefenplicht in en maakte meer herhalingsoefeningen voor afgezwaaide dienstplichtigen mogelijk. Ook op het gebied van oefenen zelf werden er drastische wijzigingen doorgevoerd. De duur van de eerste opkomst werd in 1951 tot 20 maanden verlengd en de opleidingstijd teruggebracht van twaalf naar acht maanden. Door al deze maatregelen kwamen er beduidend meer militairen die ook, in tegenstelling tot voor de Tweede Wereldoorlog, een 21

22 paraat leger vormden. De grote aantallen opgeroepenen leidden uiteindelijk tot een parate 1e en 4 e divisie en een mobilisabele 5e divisie. Eind jaren 50 schommelde de parate sterkte van de landmacht rond de man. Dit alles vereiste grote inspanningen op het gebied van infrastructuur. Kazernes, munitiedepots, mobilisatiecomplexen en werkplaatsen moesten worden uitgebreid of nieuw worden gebouwd. Aanvankelijk redde men het met twee nieuwe zomerkampen bij Oirschot en Stroe, doch al snel werden deze voor permanente legering geschikt gemaakt. Dit was echter lang niet voldoende. Daarom werden in 1952 en 1953 vijf nieuwe kazernes opgeleverd te Steenwijkerwold, t Harde, Nunspeet, Ermelo en Ossendrecht. Ieder hiervan geschikt voor de legering van 3000 tot 3200 man. Uiteindelijk was dit nog niet genoeg en volgde de bouw van een kazerne in Schaarsbergen. Ook werden moderne werkplaatsen voor Technische Dienst en Verbindingsdienst gebouwd in Milligen, Dongen, Soesterberg, Leusden en Utrecht. 22

23 Architectuur, Uit de Tweede Wereldoorlog waren enkele kostbare lessen getrokken: een klein en slecht geoefend leger en politieke neutraliteit pasten niet in de nieuwe realiteit van de Koude Oorlog. Het parate leger werd drastisch uitgebreid. Om dit grotere leger te huisvesten waren meer en vooral grotere kazernes nodig. Begin jaren 50 zou er een nieuwe generatie kazernes voor de dan sterk groeiende landmacht gebouwd worden op locaties dicht bij oefenterreinen. Er werden vooral grote kazernes gebouwd met veel ruimte voor parkeerplaatsen en garages. De kazernes waren groot genoeg om een brigade, in vredestijd zo n 2500 tot 3000 man, te huisvesten. Er waren twee redenen waarom besloten werd tot deze grootte. De eerste was dat een kazerne voor 3000 man nog juist overzien kon worden door één commandant. De tweede reden was dat er al een volledig door het Centraal Bouwbureau der Genie uitgewerkt systeem klaar lag, voor een keuken/eetzaal volgens het cafetariasysteem voor 3000 man en een volledig gerealiseerd ontwerp voor een kantine voor dezelfde sterkte. Er was haast met de bouw, de Koude Oorlog was in alle hevigheid los gebarsten. Op 15 juni 1951 werd de bouwopdracht voor legeringsruimte voor man gegeven. Al op 17 maart 1952 moest de legeringsruimte voor man, of wel vier kazernes, gerealiseerd zijn en voor de winter van 1952 de rest. Normaal zou voor de helft van het bouwvolume vier jaar staan, nu moest het inclusief winter in zeven maanden tijd. De opdracht tot ontwerp en realisatie ging naar het Centraal Bouwbureau der Genie, onder leiding van kolonel-ingenieur J.C. Stumphius. Net zoals vlak voor de Tweede Wereldoorlog bij de kazernes voor de grensbataljons, werd er een standaardontwerp gemaakt. Luitenant-kolonel J. H. Hoogendoorn gaf leiding aan het ontwerpproces. Het paviljoensysteem, dat de kazerne-ontwerpen voor de Tweede Wereldoorlog gedomineerd had, werd niet losgelaten. De legeringsgebouwen liggen naast de appèlplaatsen die weer centraal op het kazerneterrein liggen. Ieder gebouw was geschikt voor de huisvesting van 320 soldaten en 56 onderofficieren bij een normale bezetting. 23

24 De vooroorlogse kazernes waren altijd voor een specifieke gebruiker ontworpen, nu was niet meer bekend welke soort troepen er gelegerd zou worden. Aan alle (kazerne-)gebouwen werd daarom een zo groot mogelijke flexibiliteit gegeven. Functies werden nog verder gescheiden dan voorheen. Er kwam een eetzaal voor soldaten, een korporaalmess, onderofficiersmess en een officiershotel met mess, allemaal in aparte gebouwen. Voor vermaak een kantine en een filmzaal, sportaccomodaties en een kazerneziekenverblijf. Voor instructie een lesgebouw, talloze magazijnen, een overdekte pistoolschietbaan en een brandstofdepot. Het kazernecommando en de eventuele brigadestaf zetelden in een apart bureelgebouw. Qua legering van manschappen en accommodatie waren deze moderne kazernes een stap vooruit. Opvallend echter was dat er nog steeds gedoucht moest worden in badhuizen. Pas in de jaren 70 zouden er douches in de waslokalen van de legeringsgebouwen aangelegd worden. De fraaie stijl van de Interbellumkazernes was verleden tijd. Er werd gestreefd naar een sober uiterlijk, waarbij de vormgeving werd vereenvoudigd door de splitsing van functies. Het resultaat is echter niet lelijk en sluit aan bij de vormentaal die voor veel gebouwen uit die tijd toegepast werd: het Nieuwe Bouwen. Dit wordt ook wel breder aangeduid als functionalisme. Kenmerkend voor het Nieuwe Bouwen zijn: platte daken, strak vormgegeven, ritmische gevels en stalen kozijnen, -ramen en -deuren. Meer dan voorheen werden de kazernes ingepast in het landschap. Vanwege de haast onmogelijk in korte tijd te realiseren bouwopdracht, werd direct na het verstrekken ervan contact gezocht met enkele aannemers. Deze richtten voor de grootschalige bouwwerkzaamheden de combinatie Midden Nederland N.V. op. Hierin werkten een zevental grote aannemers en ingenieurs-bureaus samen. Tevens waren er 80 onderaannemers en 1100 leveranciers bij de bouw betrokken. Omdat de tijd te kort was voor het Bouwbureau der Genie om alle tekeningen en bestekken zelf te maken, werd veel werk naar de aannemers doorgeschoven. Vanwege de tijdsdruk werd er gekozen voor skeletbouw. 24

25 In Nunspeet en Steenwijkerwold werd het betonskelet in het werk gestort. Voor Ermelo, Ossendrecht en Schaarsbergen (later aan de bouwopdracht als zesde kazerne toegevoegd) werden prefab betonelementen gebruikt en staalskeletbouw voor t Harde. Er werd zoveel mogelijk fabrieksmatig gewerkt zodat op de bouwterreinen minder arbeidskrachten nodig waren. Het kostte enige moeite in verband met de krappe arbeidsmarkt de benodigde 8000 bouwvakkers te vinden. De geplande opleveringsdata werden niet (overal) gehaald. Het was ook wel erg ambitieus. Nog niet geheel afgebouwde kazernes werden voor zover mogelijk al in gebruik genomen. Zo werd de nog niet voltooide legerplaats Ossendrecht ondermeer gebruikt voor de opvang van slachtoffers van de watersnoodramp in Zeeland ( februari 1953). Hoewel deze grote kazernes toen het passende en moderne antwoord waren op het gebrek aan legerplaatsen, zijn ze anno 2009 niet ongeschonden aan de reorganisatierondes van de landmacht ontkomen. Nunspeet is geheel afgebroken, evenals de veel kleinere maar in dezelfde stijl gebouwde Pontonnierskazerne in Keizersveer. Een groot deel van de Tonnetkazerne in t Harde is gesloopt en van nieuwe gebouwen voorzien, wat deels ook geldt voor Ermelo. Ossendrecht bestaat nog maar is gedeeltelijk verkocht en gedeeltelijk ongebruikt en afgesloten, wachtend op een nieuwe bestemming, waarschijnlijk sloop. Alleen Schaarsbergen is nog redelijk origineel. Het is goed mogelijk dat er uiteindelijk geen enkele kazerne van deze bouwstroom ongeschonden overblijft. De landmacht past ze aan en degene die afgestoten worden zijn, in tegenstelling tot de kazernes van voor de Tweede Wereldoorlog, geen gewilde objecten voor hergebruik. Ze zijn te groot, niet monumentaal en liggen tevens vanwege hun oefenterreinen, nogal ver buiten de bebouwde kom van de bijgelegen dorpen of steden. 25

26 Het eind van de Koude Oorlog Eind jaren 80, begin jaren 90 kwam toch nog, onverwacht door velen in het Westen, de instorting van de communistische regimes in Oost-Europa. Min of meer economisch aan de grond en al lang niet meer gelegitimeerd door hun burgers, kwam het tot een spectaculair einde aan de Sovjet overheersing van Oost-Europa. In Polen ontstond eind jaren 70 het vrije vakverbond Solidariteit dat de aanzet gaf tot de afkalving van de macht van het Poolse communistische regime. Eind 1989 stortte de DDR in na het in grote getale uitreizen van haar burgers via Hongarije en massademonstraties in alle belangrijke Oost-Duitse steden. De Muur viel en niet veel later werden beide Duitse staten, met toestemming van de vier vroegere bezettingsmachten, weer één land. Andere Oost-Europese landen volgden met het op vreedzame wijze afzetten van hun communistische machtshebbers. Tenslotte stortte ook de Sovjet Unie in en hief zichzelf in 1991 op. De kaart van Europa werd grondig gewijzigd. Het IJzeren Gordijn was verdwenen. De Sovjets, die grote aantallen militairen in Oost-Duitsland en andere Warschaupactlanden gelegerd hadden, trokken deze terug. Het Warschaupact werd opgeheven, geen van de voormalige vazalstaten wilde de militaire band met de voormalige vriend en bezetter handhaven. Via verdragen met het Westen werden troepen- en materieelreducties afgesproken. Het was nu mogelijk veel geld op defensie te besparen. De opbrengsten hiervan worden als vredesdividend omschreven. Ook in Nederland moest veel veranderen. Er was geen groot (dienstplichtig) leger meer nodig. Een kleiner leger werd in de politiek wenselijk geacht. Een leger dat beter toegesneden zou zijn voor optreden in kleinere conflicten en bij humanitaire rampen, uiteraard in samenwerking met bondgenoten. Defensie vond een nieuwe missie in de rommelige wereld van na de Koude Oorlog. Dienstplichtigen waren voor het optreden in die conflicten een hinderpaal. Volgens de Dienstplichtwet kunnen zij alleen vrijwillig buiten Nederlands- en bondgenootschappelijk grondgebied ingezet worden. Defensieminister Relus ter Beek hakte de knoop door: de landmacht kromp, reorganiseerde en vormde 26

27 zich om tot beroepsleger, dus zonder verdere inbreng van dienstplichtigen. Hiertoe werd de opkomstplicht opgeschort (de dienstplicht bestaat tot de dag van vandaag nog steeds). Een kleiner leger heeft minder infrastructuur zoals kazernes, mobilisatiecomplexen en oefenterreinen nodig. Dit kwam mooi uit want met de verkoop hiervan kwam geld vrij dat voor de ombouw en uitrusting van het beroepsleger gebruikt kon worden. Het was zelfs noodzaak want politiek Den Haag wilde steeds minder geld aan defensie uitgeven. Niet alleen onroerend goed, ook grote hoeveelheden materieel werden in de jaren 90 soms tegen bodemprijzen verkocht. Ook na deze tijd zou het proces van krimp niet stoppen. Anno 2012/2013 worden er onder druk van slechte economische omstandigheden en bezuinigingen eenheden opgeheven, materieel verkocht en kazernes afgestoten. 27

28 Herbestemming van kazernes Na de afstoting zijn er talloze mogelijkheden om kazernes een andere bestemming te geven. Kazernecomplexen zijn echter in tegenstelling tot losse gebouwen geen makkelijke objecten voor herbestemming en de weg er naar toe is vaak lang. Nederland kent talloze afgestoten kazernes die een nieuw leven begonnen zijn. Voor 1990 betrof het vooral kleinere kazernecomplexen in de binnensteden die hun bruikbaarheid voor de landmacht verloren hadden. Na het einde van de Koude Oorlog zouden ook grotere complexen, vaak aan de rand of zelfs ver buiten de bebouwde kom van dorpen en steden, afgestoten worden. De kazernes in de binnensteden waren vaak een waardevol onderdeel van hun omgeving en kregen zonder veel problemen monumentstatus, hoewel ook een aantal zondermeer gesloopt werd. Voor veel van deze kazernes zoals de Oranje-Nassaukazerne te Harderwijk (foto) lag wonen als herbestemming voor de hand. Maar ook zien we een nieuwe functie als onderwijsinstelling, bijvoorbeeld de Cavaleriekazerne in Amsterdam die een school voor beeldende kunsten werd, of als politiebureau zoals de Koudenhornkazerne te Haarlem. Herbestemming is een begrip dat op verschillende manieren gebruikt wordt, de meest heldere omschrijving en hier als zodanig gebruikt is: het hergebruiken van een gebouw of complex door er een nieuwe functie aan te geven. Ook is het een verzamelbegrip dat het totale proces van ideeënvorming (soms al voor leegstand) tot ingebruikname dekt. 28

Kazernebouw in Nederland

Kazernebouw in Nederland Kazernebouw in Nederland achtergronden en architectuur Frank Oosterboer uitgave: http://jeoudekazernenu.nl Inhoud Inleiding 03 De 19e eeuw 04 Architectuur, 1874-1918 06 Interbellum, 1918 1940 10 Architectuur,

Nadere informatie

WILLEM LODEWIJK V NASSAUKAZERNE, MATERIEEL LOGISTIEK PELETON (320) LOKAAL FACILITAIRE DIENST

WILLEM LODEWIJK V NASSAUKAZERNE, MATERIEEL LOGISTIEK PELETON (320) LOKAAL FACILITAIRE DIENST DE KAZERNES VAN NEDERLAND 2012. Hier vind u een lijst van landmachtkazernes in Nederland. In de lijst vind u de eenheden die er gelegerd zijn en de plaats waar de kazerne staat. JOHANNES POSTKAZERNE, HAVELTE.

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis De Tweede Wereldoorlog

Samenvatting Geschiedenis De Tweede Wereldoorlog Samenvatting Geschiedenis De Tweede Wereldoorlog Samenvatting door Cas 1253 woorden 2 april 2018 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inleiding. Waarom ik voor dit onderwerp heb gekozen. Ik heb voor dit

Nadere informatie

Naam: EEN BRUG TE VER De Slag om Arnhem

Naam: EEN BRUG TE VER De Slag om Arnhem Naam: EEN BRUG TE VER De Slag om Arnhem A Bridge too Far is een film over de meest tragische blunder van de Tweede Wereldoorlog en vertelt heel precies over een groot plan. Dat plan kostte meer Geallieerden

Nadere informatie

De koude oorlog Jesse Klever Groep 7

De koude oorlog Jesse Klever Groep 7 De koude oorlog Jesse Klever Groep 7 1 Voorwoord Tijdens het maken van mijn spreekbeurt over Amerika kwam ik de Koude oorlog tegen. De koude oorlog leek mij een heel interessant onderwerp waar ik niet

Nadere informatie

Herdenking Capitulaties Wageningen

Herdenking Capitulaties Wageningen SPEECH SYMPOSIUM 5 MEI 2009 60 jaar NAVO Clemens Cornielje Voorzitter Nationaal Comité Herdenking Capitulaties Wageningen Dames en heren, De détente tussen oost en west was ook in Gelderland voelbaar.

Nadere informatie

Tijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00.

Tijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00. 1 SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS 31 oktober 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit 38 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.

Nadere informatie

GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB

GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB Examen VMBO-KB 2005 tijdvak 1 woensdag 25 mei 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 35 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 50 punten

Nadere informatie

Wat betekenden de verschillen tussen Noord en Zuid-Korea voor de Koude Oorlog? (conclusie)

Wat betekenden de verschillen tussen Noord en Zuid-Korea voor de Koude Oorlog? (conclusie) Praktische-opdracht door J. 1743 woorden 12 september 2011 6,1 32 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Hoofdvraag Wat betekenden de verschillen tussen Noord en Zuid-Korea voor de Koude Oorlog? (conclusie)

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - II

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - II Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. DE KOUDE OORLOG + NEDERLAND EN DE VERENIGDE STATEN NA DE TWEEDE WERELDOORLOG Gebruik bron 1. 1p 1 De bron maakt duidelijk dat de

Nadere informatie

Bronnen Noem een bron uit de tijd van de wereldoorlogen. Moet op het kaartje staan. Ooggetuigen Voedselbon Monument Museum Oorlogsgraven Filmbeelden

Bronnen Noem een bron uit de tijd van de wereldoorlogen. Moet op het kaartje staan. Ooggetuigen Voedselbon Monument Museum Oorlogsgraven Filmbeelden Bronnen Noem een bron uit de tijd van de wereldoorlogen. Moet op het kaartje staan. Ooggetuigen Voedselbon Monument Museum Oorlogsgraven Filmbeelden Bronnen Noem een museum uit die tijd. Openluchtmuseum

Nadere informatie

OORLOG IN OVERIJSSEL 2015

OORLOG IN OVERIJSSEL 2015 OORLOG IN OVERIJSSEL 2015 Opdrachten bij de film Naam Groep.. BEZETTING duur: ca. 15 minuten In de film zie je beelden van Hitler. Wie was hij? In welk jaar kwam Hitler aan de macht en welke plannen had

Nadere informatie

Examen VMBO-GL en TL 2005

Examen VMBO-GL en TL 2005 Examen VMBO-GL en TL 2005 tijdvak 1 woensdag 25 mei 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE GL EN TL Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 38 vragen. Voor dit examen zijn maximaal

Nadere informatie

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1. Bronnenboekje b

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1. Bronnenboekje b Bijlage VMBO-KB 2008 tijdvak 1 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje Staatsinrichting van Nederland bron 1 Uit een openbare brief van iemand die zich zorgen maakt over de ontwikkelingen

Nadere informatie

Bouwstijlen van kerken in Nederland. De volgende bouwstijlen worden kort toegelicht met tekst en beeldmateriaal:

Bouwstijlen van kerken in Nederland. De volgende bouwstijlen worden kort toegelicht met tekst en beeldmateriaal: Bouwstijlen Bouwstijlen van kerken in Nederland De volgende bouwstijlen worden kort toegelicht met tekst en beeldmateriaal: Oudste stenen gebouw Romaans Gotiek Neogotiek Renaissance Neorenaissance Classicisme

Nadere informatie

19e eeuwse kazernebouw in Nederland

19e eeuwse kazernebouw in Nederland 19e eeuwse kazernebouw in Nederland Types, gebruikers en ontwikkelingen Frank Oosterboer http://jeoudekazernenu.nl Inhoud 1.1 Voorwoord 1.2 Inleiding 1.3 Methodiek 1.4 Definities 1.5 Kazernetypes 2.1 Kazernebouw

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis havo 2009 - I

Eindexamen geschiedenis havo 2009 - I Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen In de Coalitieoorlogen voerde de Franse regering de dienstplicht in. 2p 1 Leg uit dat zij hiermee de betrokkenheid van Franse

Nadere informatie

SO 1. Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014. Historisch Overzicht

SO 1. Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014. Historisch Overzicht SO 1 Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014 Historisch Overzicht 1. Welke doelstelling had Wilhelm II bij zijn aantreden als Keizer van Duitsland? 2. Welk land behoorde niet tot de Centralen tijdens de Eerste

Nadere informatie

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 2. Bronnenboekje. KB-0125-a-12-2-b

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 2. Bronnenboekje. KB-0125-a-12-2-b Bijlage VMBO-KB 2012 tijdvak 2 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje KB-0125-a-12-2-b Staatsinrichting van Nederland bron 1 Een beschrijving van een politieke stroming (rond 1870): Zij

Nadere informatie

Dagboek Sebastiaan Matte

Dagboek Sebastiaan Matte Vraag 1 van 12 Dagboek Sebastiaan Matte Uit het dagboek van Sebastiaan Matte: "Ik ben vandaag bij een hagenpreek geweest, in de duinen bij Overveen. Wel duizend mensen uit de stad waren bij elkaar gekomen

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Koude oorlog h1 en h2

Samenvatting Geschiedenis Koude oorlog h1 en h2 Samenvatting Geschiedenis Koude oorlog h1 en h2 Samenvatting door een scholier 568 woorden 9 juni 2016 7,3 15 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Kapitalisme-Communisme: Kapitalisme: West -landen:

Nadere informatie

Tijdvak II. november 2013 8: 30-10:00.

Tijdvak II. november 2013 8: 30-10:00. SCHOOLONDERZOEK Tijdvak II GESCHIEDENIS november 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.

Nadere informatie

Examenopgaven VMBO-KB 2004

Examenopgaven VMBO-KB 2004 Examenopgaven VMBO-KB 2004 tijdvak 1 dinsdag 25 mei 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING VBO-MAVO-C Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit

Nadere informatie

Voor of tegen de Delftse School?

Voor of tegen de Delftse School? Voor of tegen de Delftse School? Lidy Bultje-van Dillen Niet alle inwoners van Rhenen zijn gecharmeerd van de wederopbouw van hun stad. Onlangs zei iemand tegen me: Men heeft Rhenen na de oorlog totaal

Nadere informatie

Welke wapens worden voor het eerst gebruikt in de Eerste Wereldoorlog? 1. Geweren en gifgas. 2. Machinegeweren en gifgas. 3. Gifgas en pistolen.

Welke wapens worden voor het eerst gebruikt in de Eerste Wereldoorlog? 1. Geweren en gifgas. 2. Machinegeweren en gifgas. 3. Gifgas en pistolen. Tussen welke twee landen is de Eerste Wereldoorlog begonnen? 1. Engeland en Frankrijk 2. Duitsland en Frankrijk 3. Duitsland en Engeland Nederland blijft neutraal. Wat betekent dat? 1. Nederland kiest

Nadere informatie

Wat is de aanleiding tot de Eerste Wereldoorlog? De moord op Frans-Ferdinand van Oostenrijk.

Wat is de aanleiding tot de Eerste Wereldoorlog? De moord op Frans-Ferdinand van Oostenrijk. Werkblad 7 Ω Oorlog en crisis Ω Les : De Eerste Wereldoorlog Het begin van de Eerste Wereldoorlog Rond 900 zijn er twee kampen in Europa. Rusland, Frankrijk en Groot- Brittannië aan de ene kant. Oostenrijk-

Nadere informatie

geschiedenis geschiedenis

geschiedenis geschiedenis Examen HAVO 2009 tijdvak 1 woensdag 20 mei 9.00-12.00 uur tevens oud programma geschiedenis geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 30 vragen. Voor dit examen zijn maximaal

Nadere informatie

Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Artikel: Leger en leger: Interview H. Amersfoort Auteur: Emmanuelle Los en Arjan Terpstra Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 19.4, 327-330. 2014 Stichting Skript Historisch Tijdschrift,

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis havo 2009 - II

Eindexamen geschiedenis havo 2009 - II Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen In 1792 begon de eerste Coalitieoorlog. 1p 1 Welk politiek doel streefde Oostenrijk met de strijd tegen Frankrijk na? Gebruik

Nadere informatie

SCHOOLONDERZOEK GESCHIEDENIS

SCHOOLONDERZOEK GESCHIEDENIS SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS Dit onderzoek bestaat uit 40 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad. Meerkeuze antwoorden worden

Nadere informatie

35 oefenvragen over de Tweede Wereldoorlog 1

35 oefenvragen over de Tweede Wereldoorlog 1 35 Oefenvragen over de Tweede Wereldoorlog 1. De Tweede Wereldoorlog dankt zijn naam aan: a. Het aantal landen dat erbij betrokken was b. Het feit dat de oorlog in meerdere werelddelen werd uitgevochten

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting door D. 971 woorden 31 mei 2013 5,7 2 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo 1848 Censuskiesrecht Grondrechten Ministeriele verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis vwo II

Eindexamen geschiedenis vwo II Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen Vanaf de zomer van 1789 trokken veel Franse vluchtelingen naar Oostenrijk. 1p 1 Waarom vormde dit voor het Franse revolutionaire

Nadere informatie

Hitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler?

Hitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler? Hitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler? Iedereen heeft wel eens van Adolf Hitler gehoord. Hij was de leider van Duitsland. Bij zijn naam denk je meteen aan de Tweede Wereldoorlog. Een verschrikkelijke

Nadere informatie

Versie behorend bij B&W besluit van Welstand-gebiedscriteria Kloosterblokje IV Willemstad

Versie behorend bij B&W besluit van Welstand-gebiedscriteria Kloosterblokje IV Willemstad Welstand-gebiedscriteria Kloosterblokje IV Willemstad Ligging Het gebied is gelegen aan de zuidzijde van Willemstad, aansluitend aan eerdere uitbreidingsgebieden buiten de vesting (zie figuur 1). De locatie

Nadere informatie

DINGEN DIE JE MOET WETEN

DINGEN DIE JE MOET WETEN 50 Maar wat gebeurde er precies? Welke landen en mensen waren belangrijk? Dit boek staat vol met weetjes, landkaarten en foto s over een tragische periode in de wereldgeschiedenis. JIM ELDRIDGE ISBN 978

Nadere informatie

lesidee Gevels Er bestaan veel verschillende soorten gevels, zoals een trapgevel, klokgevel, tuitgevel, lijstgevel, puntgevel en halsgevel.

lesidee Gevels Er bestaan veel verschillende soorten gevels, zoals een trapgevel, klokgevel, tuitgevel, lijstgevel, puntgevel en halsgevel. Architectuur lesidee Gevels Er bestaan veel verschillende soorten gevels, zoals een trapgevel, klokgevel, tuitgevel, lijstgevel, puntgevel en halsgevel. OPDRACHT 1 Op de volgende bladzijde zie je beschrijvingen

Nadere informatie

Donkerelaan 20. Straat en huisnummer : Donkerelaan 20 Postcode en plaats : 2061 JM Bloemendaal Kadastrale aanduiding : A9941 Complexonderdeel :

Donkerelaan 20. Straat en huisnummer : Donkerelaan 20 Postcode en plaats : 2061 JM Bloemendaal Kadastrale aanduiding : A9941 Complexonderdeel : Donkerelaan 20 Straat en huisnummer : Donkerelaan 20 Postcode en plaats : 2061 JM Bloemendaal Kadastrale aanduiding : A9941 Complexonderdeel : Naam object : Oude Dorpshuis Bouwjaar : 1929 Architect : H.W.

Nadere informatie

TIJDVAK 7 Bepoederde pruiken, bruisende ideeën

TIJDVAK 7 Bepoederde pruiken, bruisende ideeën TIJDVAK 7 Bepoederde pruiken, bruisende ideeën Bepoederde pruiken, bruisende ideeën Tijd van Pruiken en Revoluties 1700-1800 Vroegmoderne Tijd Kenmerkende aspecten Uitbouw van de Europese overheersing,

Nadere informatie

Na de WOI vluchtte de keizer naar Nederland

Na de WOI vluchtte de keizer naar Nederland Hoofdstuk 3 Na de WOI vluchtte de keizer naar Nederland Waarom NL? Nederland was een neutraal land. Bleef in NL tot aan zijn dood. Vrede van Versailles Vs, Eng, Fra winnaars. Duitsland als enige schuldig

Nadere informatie

BOTSCHAFT DER BUNDESREPUBLIK DEUTSCHLAND - VERTEIDIGUNGSATTACHÉ- Oberstleutnant i.g. Joachim Schmidt

BOTSCHAFT DER BUNDESREPUBLIK DEUTSCHLAND - VERTEIDIGUNGSATTACHÉ- Oberstleutnant i.g. Joachim Schmidt BOTSCHAFT DER BUNDESREPUBLIK DEUTSCHLAND - VERTEIDIGUNGSATTACHÉ- Oberstleutnant i.g. Joachim Schmidt Den Haag, 20. März 2013 Tel.: 0031 70-342.06.18 Fax: 0031 70-365.32.48 Toespraak ter gelegenheid van

Nadere informatie

WEBQUEST L6-02 oorlog & vrede

WEBQUEST L6-02 oorlog & vrede WEBQUEST L6-02 oorlog & vrede 2.3.1. Wereldoorlog I INHOUD OEFENBOEK De Eerste Wereldoorlog 02-03 2.3.2. Wereldoorlog II De Tweede Wereldoorlog 04-05 La Vita è Bella 06-07 3.1. Geweldige personen Jezus

Nadere informatie

Drie mobilisaties. NIMH Ben Schoenmaker. Ministerie van Defensie. Drie mobilisaties

Drie mobilisaties. NIMH Ben Schoenmaker. Ministerie van Defensie. Drie mobilisaties 1870-1914-1939 NIMH Ben Schoenmaker 1 Een oordeel uit 1940 De commandant-veldleger, luitenant-generaal J.J.G. baron Van Voorst tot Voorst: Wie van onze Waterlinie proeft, sterft er aan. Bron: Militaire

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - I

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - I Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. DE KOUDE OORLOG + NEDERLAND EN DE VERENIGDE STATEN NA DE TWEEDE WERELDOORLOG Gebruik bron 1. 1p 1 Welke kaart geeft de historisch

Nadere informatie

T4 Oefen SED Geschiedenis Module 6

T4 Oefen SED Geschiedenis Module 6 T4 Oefen SED Geschiedenis Module 6 1. Bekijk bron 1. De titel van de onderstaande Russische cartoon is: De Amerikaanse stemmachine. De Verenigde Staten drukken op het knopje voor, dat naast het knopje

Nadere informatie

Werkblad: Slag om de Schelde en de invloed op het Nieuwe land. 1

Werkblad: Slag om de Schelde en de invloed op het Nieuwe land. 1 Achtergrond informatie voor docenten. D- Day betekend de eerste dag van een grote militaire operatie. In de Tweede Wereldoorlog viel dat op 6 juni 1944. Maar de inval van de Amerikanen in Afghanistan was

Nadere informatie

TRANSATLANTIC TRENDS 2004 NETHERLANDS

TRANSATLANTIC TRENDS 2004 NETHERLANDS TRANSATLANTIC TRENDS 2004 NETHERLANDS Q1. Denkt u dat het voor de toekomst van Nederland het beste is als wij actief deelnemen in de wereldpolitiek of moeten wij ons niet in de wereldpolitiek mengen? 1

Nadere informatie

DE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848. 3. Hebben alle partijen min of meer gelijke kansen in de campagneperiode?

DE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848. 3. Hebben alle partijen min of meer gelijke kansen in de campagneperiode? DE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848 ACHTERGRONDINFORMATIE PERIODE 1815-1848 DE EERSTE JAREN VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN Tussen 1795 en 1813 was Nederland overheerst geweest door de Fransen. In

Nadere informatie

Tweede wereldoorlog-1 vmbo12

Tweede wereldoorlog-1 vmbo12 Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 17 august 2018 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie https://maken.wikiwijs.nl/62175 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van

Nadere informatie

Naam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940)

Naam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940) Naam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940) Adolf Hitler In 1933 kwam Adolf Hitler in Duitsland aan de macht. Hij was de leider van de nazi-partij. Hij zei tegen de mensen: `Ik maak van Duitsland

Nadere informatie

Examenkatern :Sociale zekerheid en verzorgingsstaat in Nederland

Examenkatern :Sociale zekerheid en verzorgingsstaat in Nederland Seizoen: 2016-2017 Vak: Geschiedenis Klas: 3 Afdeling: Mavo Herkansingen/inhalen: Tijdens de herkansingen kunnen de SE s van een trimester herkanst en/of ingehaald worden. Echter een ingehaald SE kan niet

Nadere informatie

Geschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl)

Geschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl) Geschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl) Examen HAVO Vragenboekje Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs Voor dit examen zijn maximaal 82 punten te behalen; het examen

Nadere informatie

RESEARCH CONTENT. Loïs Vehof GAR1D

RESEARCH CONTENT. Loïs Vehof GAR1D RESEARCH CONTENT Loïs Vehof GAR1D INHOUD Inleiding ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ blz. 2 Methode -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Nadere informatie

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 2. Bronnenboekje. KB-0125-a-15-2-b

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 2. Bronnenboekje. KB-0125-a-15-2-b Bijlage VMBO-KB 2015 tijdvak 2 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje KB-0125-a-15-2-b Staatsinrichting van Nederland bron 1 Een tekst op een website over de viering van 200 jaar koninkrijk

Nadere informatie

Gebied 6 Woonwijken vooroorlogs tot jaren veertig

Gebied 6 Woonwijken vooroorlogs tot jaren veertig Gebied 6 Woonwijken vooroorlogs tot jaren veertig het gebied is roodgekleurd op de kaart Welstandsnota Overbetuwe 2010, gebied 6 Woonwijken vooroorlogs tot jaren veertig 93 Gebiedsbeschrijving Structuur

Nadere informatie

Wereldoorlog 2: naar het einde van de oorlog (les 06 6des) Geschiedenis 6MEVO-6EM-6EI-6IW VTI Kontich

Wereldoorlog 2: naar het einde van de oorlog (les 06 6des) Geschiedenis 6MEVO-6EM-6EI-6IW VTI Kontich Wereldoorlog 2: naar het einde van de oorlog (les 06 6des) Geschiedenis 6MEVO-6EM-6EI-6IW --- www.degeschiedenisles.com --- VTI Kontich => Na El Alamein, Stalingrad en Midway werden de Asmogendheden (Duitsland,

Nadere informatie

Geschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl)

Geschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl) Geschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl) Examen HAVO Vragenboekje Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs Voor dit examen zijn maximaal 83 punten te behalen; het examen

Nadere informatie

TU Delft Rmit Afstudeeropdracht 2010/2011 Kasteel Gemert, De nieuwe KMA. Titelblad

TU Delft Rmit Afstudeeropdracht 2010/2011 Kasteel Gemert, De nieuwe KMA. Titelblad Titelblad Vanaf april 2010 staat het kasteel van Gemert leeg. De laatste bewoners waren enkele paters die het grootste deel van hun leven in het buiteland hun geloof hadden onderwezen. Wegens hun leeftijd

Nadere informatie

Samenvatting Moderne Geschiedenis ABC

Samenvatting Moderne Geschiedenis ABC Samenvatting Moderne Geschiedenis ABC Week 1ABC: De Franse Revolutie Info: De Franse Tijd (1795 1814) Na de Franse Revolutie werd Napoleon de baas in Frankrijk. Napoleon veroverde veel Europese landen,

Nadere informatie

Een conflict niet alleen maar om macht en belangen, maar ook tussen 2 ideologieën: Kapitalisme/democratie en Communisme

Een conflict niet alleen maar om macht en belangen, maar ook tussen 2 ideologieën: Kapitalisme/democratie en Communisme Samenvatting door M. 508 woorden 21 juni 2016 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Samenvatting GS Definitie Koude Oorlog: Conflict waarbij alle middelen (economisch, politiek, ideologisch, etc.) worden

Nadere informatie

Kaart van 1755 van de Keizersen. Lievenspoort. St lievenspoort. Brusselsepoort. Oud Scheldeken. Heuvelpoort. St Pietersdorp.

Kaart van 1755 van de Keizersen. Lievenspoort. St lievenspoort. Brusselsepoort. Oud Scheldeken. Heuvelpoort. St Pietersdorp. Brusselsepoortstraat johan@sint-pietersdorp.be D7 Brusselsepoort St lievenspoort Kaart van 1755 van de Keizersen Sint- Lievenspoort Oud Scheldeken Heuvelpoort St Pietersdorp Spaans kasteel Kaart van 1799

Nadere informatie

Toetsvragen geschiedenis toelating Pabo. Tijdvak 9 Toetsvragen

Toetsvragen geschiedenis toelating Pabo. Tijdvak 9 Toetsvragen Tijdvak 9 Toetsvragen 1 De Eerste Wereldoorlog brak uit naar aanleiding van een moordaanslag in Serajewo. Maar lang daarvoor groeiden er al tegenstellingen waarbij steeds meer landen werden betrokken.

Nadere informatie

Koude Oorlog-2 vmbo12. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/62180

Koude Oorlog-2 vmbo12. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/62180 Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 19 juni 2017 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/62180 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet.

Nadere informatie

Naam: De Romeinen. Vraag 1. De Romeinen hebben veel gebouwd. Noem vijf verschillende toepassingen. pagina 1 van 6

Naam: De Romeinen. Vraag 1. De Romeinen hebben veel gebouwd. Noem vijf verschillende toepassingen. pagina 1 van 6 Naam: De Romeinen De Romeinse bouwkunst. De Romeinen behoren tot de beste bouwers uit de geschiedenis. Ze bouwden tempels, riolen, waterleidingen, wegen, kanalen, huizen, aquaducten, havens, bruggen en

Nadere informatie

De Geschiedenis Op 28 Oktober in 1237 werd een nederzetting gesticht met de naam Berlijn in het toen genaamde Pruisen. Op dezelfde datum werd ook in de buurt Cölin opgericht. In 1307 werden deze nederzettingen

Nadere informatie

MODULE I EUROPA: NOOIT MEER OORLOG!

MODULE I EUROPA: NOOIT MEER OORLOG! MODULE I EUROPA: NOOIT MEER OORLOG! I.I De geboorte van de Europese Unie Zoals jullie waarschijnlijk wel weten zijn er de vorige eeuwen veel oorlogen in Europa geweest. Vooral de Eerste en de Tweede Wereldoorlog

Nadere informatie

Verboden om te zeggen

Verboden om te zeggen Verboden om te zeggen Wat is het? Met deze oefening leert de leerling beredeneren en argumenteren door begrippen toe te passen en in een bepaalde context te plaatsen. Kennis van het onderwerp waarmee wordt

Nadere informatie

Tweede Wereldoorlog-1 vmbo12

Tweede Wereldoorlog-1 vmbo12 Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 19 juni 2017 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/62175 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet.

Nadere informatie

Oefening 1: globaal lezen. Lees deze tekst in maximaal 8 minuten. Geef daarna antwoord op de vragen.

Oefening 1: globaal lezen. Lees deze tekst in maximaal 8 minuten. Geef daarna antwoord op de vragen. Oefening 1: globaal lezen. Lees deze tekst in maximaal 8 minuten. Geef daarna antwoord op de vragen. 5 Nederland wordt door Duitsland bezet. De koningin en de regering vluchten naar Engeland. Ruim 75 procent

Nadere informatie

Vervolg en einde van De Koude Oorlog: 1953-1995 (10.1 & 10.3)

Vervolg en einde van De Koude Oorlog: 1953-1995 (10.1 & 10.3) Vervolg en einde van De Koude Oorlog: 1953-1995 (10.1 & 10.3) Na de dood van Stalin leek de Sovjet greep op het Oost Europa wat losser te worden. Chroesjtsjov maakte Stalins misdaden openbaar (destalinisatie),

Nadere informatie

Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden

Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden Jaargang 2016 258 Besluit van 2 juni 2016 inzake rangschikking, oprichtingsdata en genealogieën van eenheden van de Koninklijke Landmacht, heroprichting van

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2012 2013 32 733 Beleidsbrief Defensie Nr. 138 BRIEF VAN DE MINISTER VAN DEFENSIE Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den Haag, 4 september

Nadere informatie

Hoofdstuk 5: Koude Oorlog en Dekolonisatie

Hoofdstuk 5: Koude Oorlog en Dekolonisatie Hoofdstuk 5: Koude Oorlog en Dekolonisatie Geschiedenis VWO 2011/2012 www.lyceo.nl Nieuwe ontwikkelingen na de Tweede Wereldoorlog Nieuwe machtsverhoudingen: Verenigde Staten en de Sovjet-Unie nieuwe supermachten

Nadere informatie

Omschrijving. Informatie Kunstwerk. Titel: Kazemat Peel-Raamstelling. De Peel-Raamstelling

Omschrijving. Informatie Kunstwerk. Titel: Kazemat Peel-Raamstelling. De Peel-Raamstelling Informatie Kunstwerk Titel: Kazemat Peel-Raamstelling Omschrijving De Peel-Raamstelling De stelling begon aan de Maas, ter hoogte van Grave om via Mill, door de Peel en langs de Zuid- Willemsvaart aan

Nadere informatie

LANG LEVE RO DE LINIE? ME. Docentenhandleiding VERBODEN KRINGEN

LANG LEVE RO DE LINIE? ME. Docentenhandleiding VERBODEN KRINGEN LNG LEVE RO DE LINIE? ME Docentenhandleiding W Lesdoelen LNG LEVE - Leerlingen kunnen beschrijven hoe de Nieuwe Hollandse Waterlinie in de praktijk werkte vlak voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog. -

Nadere informatie

Moeilijke besluiten voor de Europese Raad

Moeilijke besluiten voor de Europese Raad Moeilijke besluiten voor de Europese Raad Korte omschrijving: Leerlingen gaan aan de slag met actuele Europese dilemma s. Er zijn vijf dilemma s. U kunt zelf kiezen welke dilemma s u aan de orde stelt.

Nadere informatie

Strategieles Verbanden (Relaties en verwijswoorden) niveau A

Strategieles Verbanden (Relaties en verwijswoorden) niveau A Strategieles Verbanden (Relaties en verwijswoorden) niveau A Wat doe je in deze les? Bij Nieuwsbegrip lees je altijd een tekst met het stappenplan. Je gaat vaak op zoek naar verbanden in een tekst. Wat

Nadere informatie

Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 10: tijd van televisie en computer

Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 10: tijd van televisie en computer Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 10: tijd van televisie en computer Verslag door Lotte 1361 woorden 19 juni 2017 6,2 10 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Tijdvak: Tijd van televisie

Nadere informatie

GITS TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG

GITS TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG GITS TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG 31 juli 1914: ten oorlog! Op vrijdag 31 juli 1914 staat Gits in rep en roer: de algemene mobilisatie wordt afgekondigd. Alle jongemannen die in aanmerking komen voor

Nadere informatie

100 jaar geleden. t Is Oorlog! Een lesmap voor het vierde, vijfde en zesde leerjaar, door juffrouw Anita en de papa van Anna.

100 jaar geleden. t Is Oorlog! Een lesmap voor het vierde, vijfde en zesde leerjaar, door juffrouw Anita en de papa van Anna. 100 jaar geleden t Is Oorlog! Een lesmap voor het vierde, vijfde en zesde leerjaar, door juffrouw Anita en de papa van Anna. t Is oorlog! Binderveld, Kozen, Nieuwerkerken en Wijer 100 jaar geleden is een

Nadere informatie

KOUDE OORLOG. Opgavenblad

KOUDE OORLOG. Opgavenblad ARUBA SE 3 MIDDAGMAVO AVONDMAVO GESCHIEDENIS 2018-2019 Tijdvak-1 KOUDE OORLOG Opgavenblad Dit School Examen (SE) bestaat uit 42 vragen. Voor dit SE zijn maximaal 70 punten te behalen. Dit SE bestaat uit

Nadere informatie

De gebouwen en stijlen in chronologische volgorde

De gebouwen en stijlen in chronologische volgorde De gebouwen en stijlen in chronologische volgorde STIJL GEBOUW LOCATIE Romaans Oude Kerk (toren) Naaldwijk Gotisch Oude Kerk (kerkgebouw) Naaldwijk Renaissance Oude Raadhuis Naaldwijk Classicisme Nederhof

Nadere informatie

De Veilige Veste. Architectuur Transformatie van kantoorgebouwen 115 AWM 50. 1 kamer 2 gemeenschappelijke ruimte 3 trappenhuis 4 patio

De Veilige Veste. Architectuur Transformatie van kantoorgebouwen 115 AWM 50. 1 kamer 2 gemeenschappelijke ruimte 3 trappenhuis 4 patio 114 AWM 50 Van kantoor naar... Kinderdagverblijf, hotel, school, zorgvoorziening, studentenwoningen of reguliere woningen. In leegstaande kantoorgebouwen zijn allerlei andere programma s onder te brengen.

Nadere informatie

De hereniging van Duitsland

De hereniging van Duitsland De hereniging van Duitsland 9 november is voor onze oosterburen een bijzondere dag. Op die dag in 1989 viel namelijk de Berlijnse muur en die ingrijpende gebeurtenis wordt nog steeds elk jaar in het hele

Nadere informatie

Koude Oorlog. SE 3 Tijdvak 1 AVONDMAVO MIDDAGMAVO GESCHIEDENIS Deze toets bestaat uit 38 vragen

Koude Oorlog. SE 3 Tijdvak 1 AVONDMAVO MIDDAGMAVO GESCHIEDENIS Deze toets bestaat uit 38 vragen SE 3 Tijdvak 1 AVONDMAVO MIDDAGMAVO GESCHIEDENIS 017-018 Koude Oorlog Deze toets bestaat uit 38 vragen Voor deze SE zijn maximaal 76 punten te behalen Deze SE bestaat uit 7 aantal bladzijden 1 1 Wat wilden

Nadere informatie

MODULE III BESLISSINGEN NEMEN IN EUROPA? BEST LASTIG!!!

MODULE III BESLISSINGEN NEMEN IN EUROPA? BEST LASTIG!!! MODULE III BESLISSINGEN NEMEN IN EUROPA? BEST LASTIG!!! De Europese Unie bestaat uit 27 lidstaten. Deze lidstaten hebben allemaal op dezelfde gebieden een aantal taken en macht overgedragen aan de Europese

Nadere informatie

Landenspel. Duur: 30 minuten. Wat doet u?

Landenspel. Duur: 30 minuten. Wat doet u? Landenspel Korte omschrijving werkvorm: In deze opdracht wordt de klas verdeeld in vijf groepen. Iedere groep krijgt een omschrijving van een land en een instructie van de opdracht. In het lokaal moeten

Nadere informatie

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt.

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt. Examen VWO 2009 tijdvak 2 woensdag 24 juni 9.00-12.00 uur geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 28 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 76 punten te behalen. Voor elk vraagnummer

Nadere informatie

CULTUURHISTORISCHE GEGEVENS SINT AGATHAPLEIN-PRINSENHOFTUIN

CULTUURHISTORISCHE GEGEVENS SINT AGATHAPLEIN-PRINSENHOFTUIN CULTUURHISTORISCHE GEGEVENS SINT AGATHAPLEIN-PRINSENHOFTUIN OVERZICHT GEBIED 2014 Luchtfoto HISTORISCHE KAARTEN 1536 Kaart stadsbrand 1557 Kaart Jacob van Deventer 1581 Kaart Braun en Hogenberg 1654 Kaart

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2004 - I

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2004 - I E KOUE OORLOG + NEERLN EN E VERENIGE STTEN N E TWEEE WERELOORLOG 2p 24 Hieronder staan vijf voorstellen voor afspraken over uitsland na de Tweede Wereldoorlog: 1 uitsland moet gedemilitariseerd worden.

Nadere informatie

Daags nadat Momgomery's troepen over de Rijn waren, stak Church.1i de rivier over in een Amerikaanse stormboot,

Daags nadat Momgomery's troepen over de Rijn waren, stak Church.1i de rivier over in een Amerikaanse stormboot, 23g2.. passeerden vanmiddag veel bommenwerpers en jagers in oostelijke richting. Vanavond naar Simonse geweest. Toen ik terug naar huis ging en nog maar juist de poort uit was, hoorde ik opeens iets, alsof

Nadere informatie

SO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013. Staat en Natie. Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen.

SO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013. Staat en Natie. Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen. SO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013 Staat en Natie Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen. In de 17 e en de 18 e eeuw ontstond er in Europa een politieke en filosofische stroming,

Nadere informatie

lesidee Gevels antwoorden

lesidee Gevels antwoorden Architectuur lesidee Gevels antwoorden OPDRACHT Op de volgende bladzijde zie je beschrijvingen van soorten gevels. Lees ze en bekijk de plaatjes. Zet daarna onder de foto van de Roosendaalse gebouwen om

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 1993-1994 23 400 X Vaststelling van de begroting van de uitgaven en de ontvangsten van hoofdstuk X (Ministerie van Defensie) voor het jaar 1994 Nr. 54 BRIEF

Nadere informatie

DEN HAAG. Aandachtspunten bij de begroting 2014 van de minister van Defensie

DEN HAAG. Aandachtspunten bij de begroting 2014 van de minister van Defensie Algemene Rekenkamer BEZORGEN Lange Voorhout 8 De Voorzitter van de Tweede Kamer der Postbus 20015 Staten-Generaal Binnenhof 4 2500 EA Den Haag T 070 3424344 070 3424130 DEN HAAG E vooriichting@rekenkamer.nl

Nadere informatie

Tijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.3 Nationalisme en Duitse eenwording.

Tijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.3 Nationalisme en Duitse eenwording. Onderzoeksvraag: Hoe zorgden nationalistische gevoelens ervoor dat de Duitstalige gebieden één staat werden? Kenmerkende aspect: De opkomst van de politiek maatschappelijke stromingen nationalisme, liberalisme,

Nadere informatie

De evolutie van de Generaal J.B. van Heutszkazerne vanaf de vroege 19de eeuw. Plattegrond: Gemeentearchief Kampen; Fotobewerking: Ernst Hupkes.

De evolutie van de Generaal J.B. van Heutszkazerne vanaf de vroege 19de eeuw. Plattegrond: Gemeentearchief Kampen; Fotobewerking: Ernst Hupkes. De evolutie van de Generaal J.B. van Heutszkazerne vanaf de vroege 19de eeuw. Plattegrond: Gemeentearchief Kampen; Fotobewerking: Ernst Hupkes. 276 De Generaal J.B. van Heutszkazerne in beeld door Ernst

Nadere informatie

7 november 2014. Onderzoek: Wapenindustrie

7 november 2014. Onderzoek: Wapenindustrie 7 november 2014 Onderzoek: Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 30.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek. De uitslag van de

Nadere informatie

Kijktip: Nieuwsuur in de Klas

Kijktip: Nieuwsuur in de Klas Kijktip: Nieuwsuur in de Klas Korte omschrijving werkvorm De leerlingen beantwoorden vragen over de Europese politiek aan de hand van korte clips van Nieuwsuur in de Klas. Leerdoel De leerlingen leren

Nadere informatie

DADIZELE TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG

DADIZELE TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG DADIZELE TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG Voor de oorlog DAD_02 Dadizele, voor de oorlog. De kinderen wachten op de tram. Overal in de streek liepen tramlijnen. Maar de tram maakte plaats voor de auto. Ook

Nadere informatie