Het effect van progressieve ontspanningstherapie, autogene ontspanningstherapie en ademtherapie bij verschillende patiëntengroepen

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Het effect van progressieve ontspanningstherapie, autogene ontspanningstherapie en ademtherapie bij verschillende patiëntengroepen"

Transcriptie

1 Het effect van progressieve ontspanningstherapie, autogene ontspanningstherapie en ademtherapie bij verschillende patiëntengroepen E.E. Bour, L.C. Hogeterp, R.L. Kok, W.N. Snel Samenvatting Achtergrond Adem- en ontspanningstherapie is bij een grote patiëntenpopulatie toe te passen. Vanuit de particuliere praktijk is er vraag naar een indeling welke vorm van ontspanningstherapie het meeste effect heeft bij verschillende patiëntengroepen. Doel Het doel van deze studie is te onderzoeken welke vorm van ontspanningtherapie het meeste effect heeft bij verschillende patiëntengroepen. Methode Er is gezocht op de volgende databases: Medline, Cochrane Library, Pubmed, PiCarta en Scholar Google. Hierbij is voornamelijk gezocht op systematic reviews en RCT s. In totaal zijn 29 artikelen gelezen en beoordeeld aan de hand van de criterialijsten van Cochrane. Resultaten Van de 29 artikelen zijn er 18 als bruikbaar beoordeeld. Vijf artikelen waren twijfelachtig. Deze resultaten zijn wel meegenomen maar er wordt rekening gehouden met de matige kwaliteit van het onderzoek. Zes artikelen zijn afgekeurd omdat deze onvoldoende valide en toepasbaar waren. Uit de 23 artikelen die zijn meegenomen zijn 42 conclusies getrokken. 53,3 procent hiervan was van goede kwaliteit. De overige 46,7 procent was van matige kwaliteit. Conclusie Gezien de vele discussiepunten tijdens dit literatuuronderzoek, is het moeilijk om conclusies te trekken. Wel zouden aan de hand van deze literatuurstudie de volgende uitspraken kunnen worden gedaan: Bij spanningsproblemen zou autogene ontspanningstherapie en ademtherapie het meest effectief zijn. Bij psychische problemen kan voor zowel progressieve ontspanningstherapie, autogene ontspanningstherapie en ademtherapie gekozen worden. Bij functionele problemen kan volgens deze studie beter voor een andere gekozen worden dan progressieve ontspanningstherapie, autogene ontspanningstherapie en ademtherapie. Bij spanningsklachten met een specifieke somatische oorzaak zou progressieve therapie het meest effectief zijn. Sleutelwoorden Progressieve ontspanningstherapie, autogene ontspanningstherapie, ademtherapie. 1

2 Introductie De laatste jaren richt de gezondheidszorg zich steeds meer op de patiënt in zijn geheel. Wat betreft fysiotherapie vindt er een verschuiving plaats van het werken op voornamelijk stoornis niveau, naar het werken volgens het meerdimensionaal belastingbelastbaarheids-model (MDBB-model) (Hagenaars e.a, 1996). Het MDBBmodel gaat er vanuit dat klachten van de patiënt niet alleen somatisch te verklaren zijn, maar hebben ook te maken hebben met cognities, emoties, gedrag en omgevingsfactoren. De relatie tussen het psychisch functioneren en het hebben of herstellen van lichamelijke klachten komt meer en meer naar voren. Bij een groot scala van gezondheidsproblemen speelt deze relatie een belangrijke rol. Je kunt denken aan spanningsklachten die ontstaan door problemen op participatieniveau. Bijvoorbeeld bij hoge werkdruk, huwelijksproblemen of bij overlijden van een familielid. Spanningsklachten kunnen ook ontstaan door problemen op stoornis niveau. Bijvoorbeeld bij status na een hartoperatie. Uit eerder onderzoek is gebleken dat adem- en ontspanningstherapie (AOT) bij onder andere hartpatiënten (Dixhoorn J van, 2005), reuma patiënten (Doemges D, 2005) en chronische rugpatiënten (Mehling WE, 2005) een gunstig effect kan hebben. Een duidelijke indeling van welke therapieën het meest effectief zijn bij verschillende patiëntencategorieën is niet gevonden. Aangezien hier vraag naar is vanuit de particuliere praktijk is dit een reden om een literatuurstudie te doen, die dient als rode draad voor het ontwikkelen van een protocol adem- en ontspanningstherapie. In de onderstaande alinea s wordt kort toegelicht wat onder de verschillende therapieën wordt verstaan. Progressieve ontspanningstherapie Progressieve ontspanningstherapie is een systematische methode van aan- en ontspannen van spiergroepen. De grondlegger is Jacobson (1929) en de methode is verder ontwikkeld door Bernstein en Borkovec in 1973 (Bernstein D, 1973). Tijdens deze worden 16 spiergroepen aan- en ontspannen waaronder de dominante en niet dominante hand en onderarm, dominante en niet dominante biceps, voorhoofd, wangen, neus, kaak, nek en keel, borst met schouders en bovenrug, buikspieren, dominante en niet dominante bovenbeen, dominante en niet dominante kuit en dominante en niet dominante voet. De patiënt wordt gevraagd zich te focussen op de spieren. De concentratie moet gericht worden op de spanning. Deze wordt vijf tot zeven seconden vastgehouden. Vervolgens moet de spanning worden losgelaten en wordt gevraagd aan de patiënt om zich te focussen op het gevoel van warmte en ontspanning. De ontspanning duurt ongeveer 30 seconden. Het doel van progressieve ontspanning is spanning weg te nemen in het lichaam, psychisch en mentaal. Autogene ontspanningstherapie De Duitse psychiater, Johannes Schultz (1932) is de grondlegger van autogene ontspanningstherapie. Deze methode is verder ontwikkeld door Luthe (1969). Het woord autogeen betekent hierbij het zelf oefenen te ontspannen. De basis van de autogene training bestaat uit zes oefeningen waarbij de patiënt zich in 2

3 een rustige ruimte bevindt met gedimd licht. De patiënt sluit zijn ogen en focust zich op het gevoel van zwaarte en warmte in de extremiteiten. De concentratie wordt verplaatst naar het hartritme. Daarna naar het vertragen van de ademhaling. De patiënt voelt warmte in de buik en verkoeling in het hoofd. Aan de hand van deze vorm van ontspanningstherapie kan de patiënt snel stress, bezorgdheid en/of angst verminderen. (Benson H, 2000) Ademtherapie Bij deze therapie is niet één standaard methode zoals bij bovenstaande therapieën staat beschreven. Bij veel van de therapieën wordt de nadruk gelegd op ritmische ademhaling, buikademhaling of pursed-lip breathing (Ritz T, Roth WT, 2003). Het doel van deze literatuurstudie was om te onderbouwen welke westerse adem- en ontspanningstherapieën, die in de particuliere praktijk toepasbaar zijn, het meest effectief zijn voor verschillende patiënten groepen, gecategoriseerd volgens de indeling van J. van Dixhoorn (Dixhoorn J van, 2001). Deze vier patiëntengroepen zijn spanningsgerelateerde problemen, psychische problemen, functionele problemen van houding, adem, stem en beweging en spanningsproblemen met specifieke somatische oorzaak. In de methode staat verder beschreven welke patiënten in deze indeling thuis horen. De onderzoeksvraag luidt als volgt: welke vorm van ontspanningstherapie (progressieve ontspanningstherapie, autogene ontspanningstherapie en ademtherapie), is/zijn het meest effectief voor de vier verschillende patiëntengroepen? De hypothese is dat bij de vier verschillende patiëntengroepen één of twee ontspanningstherapieën het meest effectief zullen blijken. Methode Voor de literatuurstudie is gebruik gemaakt van gepubliceerde RCT s en systematic reviews over westerse adem- en ontspanningstherapieën, die in de particuliere praktijk toepasbaar zijn, en de hierbij behorende patiëntengroepen gecategoriseerd volgens de indeling van J. van Dixhoorn (Dixhoorn J van, 2001). De volgende databases zijn gebruikt: Medline, Cochrane Library, Pubmed, PiCarta, Scholar Google. De artikelen mochten niet ouder zijn dan tien jaar (bruikbaar tot 1997). De volgende zoektermen zijn gebruikt: Ilse Middendorf, Jacobson, Schultz, progressive, breathing therapy, autogenic training, relax(ation) therapy, relaxation techniques, stress management, physiotherapy/physical therapy, psychosomatic/ psychophysiologic, destressing, hyperventilation, respiration/inhalation, chronic low back, neck and shoulder, depression, anxiety, tension, burn-out, fatique, headache, asthma, panic disorder, heart- or coronary disease, fibromyalgia, sleep disorders, insomnia, osteoarthritis. Referenties van de gevonden literatuur zijn ook gebruikt om aan bruikbare literatuur te komen. De vier onderzoekers hebben onafhankelijk van elkaar gezocht op bovenstaande databases. 3

4 In- en exclusiecriteria Artikelen werden geïncludeerd wanneer: - De patiënten moeten passen binnen de indeling die hieronder vermeld staat. - De patiënten zijn 18 jaar of ouder. - De adem- en ontspanningstherapie (AOT) is gericht op individuele behandeling. - De AOT moet in de particuliere praktijk toepasbaar zijn. - De AOT mag in combinatie met andere s onderzocht zijn. Echter de AOT moet in de titel of in de conclusie voorkomen. - De AOT is een vorm van westerse ontspanningstherapie. - Het artikel is in het Engels of Nederlands gepubliceerd. - De patiënten hebben geen verstandelijke handicap - De heeft niet primaire preventie als doel. Indeling van patiëntencategorieën De patiënten moesten in de gehanteerde indeling geplaatst kunnen worden. Er is gekozen voor de indeling van J. van Dixhoorn (Dixhoorn J van, 2001) waarin vier categorieën van gezondheidsproblemen voorkomen waarbij adem- en ontspanningstherapie (AOT) geïndiceerd kan zijn: Spanningsproblemen zonder somatische oorzaak: zoals hyperventilatieklachten en gespannenheid, maar ook vermoeidheid, hoofdpijn, slaapproblemen, burn-out. Psychische problemen: vooral bij angst, maar ook depressie, fobieën, paniek, traumaverwerking. Functionele problemen van houding, adem, stem en beweging: zoals rug- en nekklachten en ademproblemen, maar ook scoliose, verbetering rompbalans, chronische pijn, RSI, whiplash, stemproblemen. Spanningsproblemen met specifieke somatische oorzaak: klachten bij hart- en longpatiënten, maar ook bij mensen met neurologische of inwendige orgaan problemen. Beoordeling Wanneer een RCT of systematic review aan de in- en exclusiecriteria voldeed, is deze beoordeeld aan de hand van de Cochrane criterialijst RCT (beoordeling RCT), systematic review (beoordeling SR van RCT s). De onderzoekers hebben de criterialijst aangepast waardoor deze beter aansluit op de onderzoeksvraag. De aanpassingen worden beschreven in de discussiepunten. Een artikel was bruikbaar wanneer er in de criterialijst, een voldoende of twijfelachtig werd beantwoord op de vraag of de resultaten van het onderzoek valide en toepasbaar zijn. Bij het beoordelen van de systematic reviews worden acht vragen gesteld voordat deze vraag gesteld wordt. Wanneer geen of één van vraag met een vraagteken, nee of een min werd beantwoord was de systematic review voldoende. Wanneer twee tot vijf vragen met een vraagteken, nee of een min werd beantwoord was het artikel twijfelachtig. Wanneer vijf of meer vragen met een vraagteken, nee of een min werd beantwoord was het artikel onvoldoende. Bij het beoordelen van de RCT s worden zeven vragen gesteld voordat de vraag wordt gesteld of de resultaten van het onderzoek valide en toepasbaar zijn. Wanneer geen of één 4

5 vraag met een vraagteken, nee of een min werd beantwoord was het artikel voldoende. Wanneer twee tot vier vragen met een vraagteken, nee of een min werd beantwoord was het artikel twijfelachtig. Wanneer vier of meer vragen met een vraagteken, nee of een min werd beantwoord was het artikel onvoldoende. Elk artikel werd door twee onderzoekers onafhankelijk van elkaar beoordeeld. Bij verschillende uitkomsten werd een derde onderzoeker ingeschakeld. Deze gaf de doorslaggevende stem om het artikel wel of niet mee te nemen in het onderzoek. 5

6 Resultaten Gelezen artikelen In totaal zijn er door de werkgroep 29 artikelen gelezen en beoordeeld op bruikbaarheid (zie hoofdstuk gebruikte literatuur). Hiervan zijn er 12 RCT s (Arntz, 2003; Dimeo, 2004; Dixhoorn, 1997; Gay, 2002; Han, 1996; Jiang-na, 2004; Kanji, 2006; Molassiotis, 2002; Stapleton, 2006; Viens, 2003; Viljanen, 2003; Yu, 2007), 12 systematic reviews en/of meta-analyses (Basotti, 1997; Conrad, 2007; Dixhoorn, 2005; Huntley, 2002; Jacobs, 2001; Kanji, 2002; Kanji, 2006; Kwekkeboom, 2006; Meuret, 2003; Ostelo, 2005; Ritz, 2003; Stetter, 2002), 1 Clinical controlled trial (Scheufele, 2000), 2 Experimenteel onderzoek (Castel, 2007; Tatrow, 2003), 1 Case-control (Juhasz, 2007), en 1 Controlled pilot studie (McGrady, 2003). Hiervan zijn 18 artikelen voldoende valide en toepasbaar, 5 artikelen twijfelachtig valide en toepasbaar en 6 artikelen onvoldoende valide en toepasbaar. In tabel 1 staat de beoordeelde literatuur ingedeeld op en patiëntengroep. Hierin is aan de hand van de kleuren af te lezen wat de kwaliteit van de artikelen is. De volgende artikelen zijn niet in de tabel genoemd, omdat zij niet goed in te delen zijn in de verschillende categorieën (Jacobs, 2001; Juhasz, 2007; Stapleton, 2006; Tatrow, 2003). Deze artikelen zijn dan ook niet valide en toepasbaar. Tabel 1: bruikbaarheid artikelen Progressieve OT Autogene OT Ademtherapie Spannings- 4,18, 23, 25, 27 14, 15, 16, 18, 9, 12, 19 problemen zonder somatische oorzaak 25 Psychische 1, 4, 18, 25, 27 14, 18, 25 9, 12, 19 problemen Functionele problemen van houding, adem, stem en beweging 3, 17, 21, 28 3, 17, 25, 28 3, 17 Spanningsproblemen met specifieke somatische oorzaak 2, 5, 6, 7, 8, 10, 17, 20, 29 7, 10, 17, 25 7, 17, 22 Groen: literatuur voldoende valide en toepasbaar Oranje: literatuur twijfelachtig valide en toepasbaar Rood: literatuur onvoldoende valide en toepasbaar De systematic reviews en/of meta-analyses staan dik gedrukt en onderstreept weergeven in tabel 1. De cijfers in de tabel refereren naar de gebruikte literatuurlijst. 6

7 Samenvattingen artikelen In de tabellen 2, 3, 4 en 5 zijn de bruikbare artikelen samengevat. De tabellen zijn ingedeeld per patiëntencategorie met de hierbij behorende artikelen. Hierin is onderscheid gemaakt in systematic reviews en/of meta-analyses en RCT s en overige artikelen. Verder is er een onderscheid gemaakt in de effectiviteit van de therapie en de kwaliteit van het onderzoek. Dit is als volgt ingedeeld: II: therapie effectief, onderzoek van goede kwaliteit I: therapie effectief, onderzoek matige kwaliteit II: therapie matig effectief, onderzoek van goede kwaliteit I: therapie matig effectief, onderzoek van matige kwaliteit II: therapie niet effectief, onderzoek van goede kwaliteit I: therapie niet effectief, onderzoek van matige kwaliteit tabel 2: Samenvattingen artikelen over spanningsproblemen zonder somatische oorzaak systematic review (SR) en/of meta-analyses(ma) Interventies Controle Patiënten groepen Aantal artikelen II: Therapie effectief, onderzoek goede kwaliteit Autogene training Stetter 2002 Progressieve therapie, hypnose, biofeedback, geen therapie, alleen medicatie Patiënten met hoofdpijnklachten, met hartziektes, fibromyalgie, angst, depressie, alcohol verslaving, slaaploosheid, a-specifieke pijnklachten en met de ziekte van Renaud Omschrijving onderzoek en conclusies 73 Autogene training is effectief tegen angststoornissen, depressies en slaapstoornissen. Andere ontspanningstherapieën zoals progressieve ontspanningstherapie, hypnose en biofeedback, zijn even effectief als autogene training op onderzochte patiënten. Matig tot groot effect op a-specifieke therapeutische effecten vooral psychologische klachten. 7

8 Conrad 2007 Meuret 2003 Interventies Controle Patiënten groepen Aantal artikelen Progressieve ontspanningstherapie Adem therapie: buikademhaling en ademhalingen verlangzamen Geen behandeling, standaard behandeling, placebo behandeling Verschillende controle s: Informeren, andere therapieën I: Therapie matige effectief, onderzoek matige kwaliteit Autogene OT Kanji 2000 Kanji 2006 Autogene OT progressieve ontspanning, elektrostimulatie of hypnose Cognitieve copingskills, een vorm van biofeedback, hypnose, wachtlijst Angststoornissen, gespannenheid, stress en slapeloosheid Patiënten met paniekstoornis (waardoor hyperventilatieklachten ontstaan) of met straatvrees Mensen met stress en angst Patiënten met chronische spanningshoofdpijn Veel verschillende reviews en studies Omschrijving onderzoek en conclusies Progressieve ontspanningstherapie is effectiever dan de controlegroep (bij 63% van de studies). Bij 8 vd 10 studies zijn symptomen van gespannenheid en stress afgenomen (Grawe, 2001). Er is ook bewijs dat progressieve OT effectief is bij stress, gespannenheid en slapeloosheid (Hyman, 1989). 9 In zes van de negen studies die er gedaan zijn is de uitkomst positief. Hierbij zorgt de ademtherapie ervoor dat de ademhaling omlaag gaat en mensen meer controle krijgen over hun angst. 8 Er is geen consistent bewijs (studies van lage kwaliteit) dat autogene ontspanningstherapie in alle studies beter dan geen therapie. Autogene ontspanningstherapie blijkt dus effectief bij het reduceren van angst en stress. 7 Er is geen consistent bewijs (studies van lage kwaliteit) om te suggereren dat AT beter is dan andere s voor preventie van chronische spanningshoofdpijn of verschillend dan andere vormen van ontspanningstherapie. Het blijkt minder goed te helpen dan biofeedback. Wel is er effect aangetoond in vergelijking met wachtlijst. 8

9 RCT s en andere artikelen Soort Interventies/ artikel controle II: Therapie effectief, onderzoek goede kwaliteit Jiang-na RCT Ademtherapie: HAN buikademhaling en verlangzamen (2004) van de ademhaling/ zelfde therapie (andere pt groep) Kanji N (2006) RCT Autogene OT/ lach therapie Patiënten groepen Patiënten met medisch onverklaarbare benauwdheid./ controle: astma, COPD, longkanker etc. Studenten verpleegkunde tussen de 19 en 49 jaar die te kampen hebben met stress Aantal patiënten / controle N: 360 I: 111 C: 249 N: 93 I 1: I 2: C: Lengte behandeling Follow -up duur Omschrijving onderzoek en conclusies 19 maanden niet Het schijnt dat ademtherapie beter helpt tegen de angst dan tegen de hyperventilatie, het geeft de patiënt het gevoel van controle over de aandoening. Of een patiënt volledig hersteld na ademtherapie is niet zeker. 8 weken lang, 1 keer per week een sessie van 20 minuten 11 mnd De resultaten wijzen uit dat angst was vermindert in de groep die AT kreeg, direct na de behandelingen. Ook was in deze groep de bloeddruk en hartslagfrequentie meer vermindert dan in de andere groepen. AT heeft in ieder geval op korte termijn effect voor het verminderen van stress bij studenten verpleegkunde. I: Therapie effectief, onderzoek matige kwaliteit Viens M RCT Progressieve OT/ Chronische (2003) Gedragsmatige slapeloosheid en therapie problemen met inslapen N: 20 I 1: 10 I 2: 10 C: geen 1 e sessie 1 uur, vervolgens 9 weken, 2 keer per dag zelf oefenen 11 wkn Progressieve ontspanningstherapie heeft een gunstig effect op het sneller in slaap kunnen vallen, verbeteren van de kwaliteit van het slapen, vermindering van bezorgdheid/piekeren (=anxiety) en depressie. 9

10 McGrady AV (2003) Soort artikel Controll ed pilot study Interventies/ controle EMG, Therminal biofeedback, autogene OT, progressieve OT en symtoomspecifieke behandeling/ geen van deze therapieën (medicatie) Patiënten groepen Patiënten met een reflex syncope I: Therapie matig effectief, onderzoek matige kwaliteit Scheufele CCT Progressieve OT/ PM (2000) Klassieke muziek, stilte, aandachtstraining 67 mannen werden in een stressituatie gebracht (spanningsgerela -teerd) Aantal patiënten / controle N: 22 I: 12 C: 10 N: 67 I 1: 15 I 2: 15 I 3: 16 I 4: 15 Lengte behandeling OT: 2x per dag, 15 min. 15-min progressieve OT op tape met 10 spiergroepen Follow -up duur Niet niet Omschrijving onderzoek en conclusies De ontspanningstherapie verminderd depressie, angststoornis, spierspanning en hoofdpijn. Alle vier de groepen hadden dezelfde uitkomsten bij aandacht, vermindering van psychologisch arousel en hartslag. Progressieve ontspanningstherapie, resulteerde in het grootste effect op gedrag en zelf gerapporteerde mate van ontspanning, voorgesteld dat gebruikte cognitieve cues bij stress management technieken bijdragen aan ontspanning. 10

11 tabel 3: Samenvattingen artikelen over psychische problemen systematic review (SR) en/of meta-analysis (MA) Interventies Controle Patiënten groepen Aantal artikelen II: Therapie effectief, onderzoek van goede kwaliteit Progressieve ontspanningstherapie Conrad 2007 Stetter 2002 Autogene training Geen behandeling, standaard behandeling, placebo behandeling. Progressieve therapie, hypnose, biofeedback, geen therapie, alleen medicatie patiënten met paniek aanvallen en met angststoornissen Patiënten met hoofdpijnklachten, met hartziektes, fibromyalgie, angst, depressie, alcohol verslaving, slaaploosheid, a-specifieke pijnklachten en met de ziekte van Renaud Veel verschillende reviews en studies Omschrijving onderzoek en conclusies Recente studies wijzen uit dat ontspanningstherapie kan werken bij angststoornissen zoals paniek aanvallen en gegeneraliseerde angststoornissen. Het ontspannen van spieren lijdt tot minder spanning en angst in de psyche van de patiënt, niet alleen in het ontspannen van een bepaalde spiergroep. 73 Autogene training is effectief tegen angststoornissen, depressies en slaapstoornissen. Andere ontspanningstherapieën zoals progressieve ontspanningstherapie, hypnose en biofeedback, zijn even effectief als autogene training op onderzochte patiënten. Matig tot groot effect op a-specifieke therapeutische effecten vooral psychologische klachten. Meuret 2003 Adem therapie: buikademhaling en ademhalingen verlangzamen Verschillende controle s: Informeren, andere therapieën Patiënten met paniekstoornis (waardoor hyperventilatieklachten ontstaan) of met straatvrees 9 In zes van de negen studies die er gedaan zijn is de uitkomst positief. Hierbij zorgt de ademtherapie ervoor dat de ademhaling omlaag gaat en mensen meer controle krijgen over hun angst. 11

12 Interventies Controle Patiënten groepen Aantal artikelen I: Therapie matig effectief, onderzoek van matige kwaliteit Autogene OT Kanji 2000 progressieve ontspanning, elektrostimulatie of hypnose Mensen met stress en angst Omschrijving onderzoek en conclusies 8 Er is geen consistent bewijs (studies van lage kwaliteit) dat autogene ontspanningstherapie in alle studies beter dan geen therapie. Autogene ontspanningstherapie blijkt dus effectief bij het reduceren van angst en stress. RCT s en andere artikelen Soort Interventies/ artikel controle Patiënten groepen II: Therapie effectief, onderzoek van goede kwaliteit Jiang-na RCT Ademtherapie: Patiënten met HAN buikademhaling medisch en verlangzamen onverklaarbare (2004) van de benauwdheid./ ademhaling/ zelfde therapie (andere pt groep) controle: astma, COPD, longkanker etc. Aantal patiënten / controle N: 360 I: 111 C: 249 Lengte behandeling Follow -up duur Omschrijving onderzoek en conclusies 19 maanden niet Het schijnt dat ademtherapie beter helpt tegen de angst dan tegen de hyperventilatie, het geeft de patiënt het gevoel van controle over de aandoening. Of een patiënt volledig hersteld na ademtherapie is niet zeker. Arntz A (2003) RCT Progressieve OT (applied relaxation (AR)) / cognitieve therapie (CT) Patiënten met generalized anxiety disorders (GAD)/ algemene angststoornissen N: 45 I 1: 20 I 2: 25 C: geen 12 weken, 1 keer per week, sessies van 1 uur. Na 1 mnd & na 6 mnd Allebei de therapieën zijn effectief voor GAD. Na 1 maand follow-up, leek AR het beter te doen dan CT, maar CT liep in na 6 maanden. 12

13 Soort artikel Interventies/ controle Patiënten groepen I: Therapie effectief, onderzoek matige kwaliteit Viens M RCT Progressieve OT/ Chronische (2003) Gedragsmatige slapeloosheid en therapie problemen met inslapen Aantal patiënten / controle N: 20 I 1: 10 I 2: 10 C: geen Lengte behandeling 1 e sessie 1 uur, vervolgens 9 weken, 2 keer per dag zelf oefenen Follow -up duur Omschrijving onderzoek en conclusies 11 wkn Progressieve ontspanningstherapie heeft een gunstig effect op het sneller in slaap kunnen vallen, verbeteren van de kwaliteit van het slapen, vermindering van bezorgdheid/piekeren (=anxiety) en depressie. McGrady AV (2003) Controll ed pilot study EMG, Therminal biofeedback, autogene OT, progressieve OT en symtoomspecifieke behandeling/ geen van deze therapieën (medicatie) Patiënten met een reflex syncope N: 22 I: 12 C: 10 OT: 2x per dag, 15 min. Niet De ontspanningstherapie verminderd depressie, angststoornis, spierspanning en hoofdpijn. 13

14 tabel 4: Samenvattingen artikelen over functionele problemen van houding, adem, stem en beweging systematic review (SR) en/of meta-analysis(ma) Interventies Controle Patiënten groepen Aantal artikelen I: Therapie effectief, onderzoek matige kwaliteit Ostelo Respondente behandeling: 2005 Reduceren van musculaire spanning. EMG biofeedback, progressieve training en toepassingsontspanning worden frequent gebruikt Wachtlijst, cognitieve behandeling en operante behandeling Patiënten met chronische a-specifieke lage rugklachten Chronische lage rugklachten waren gedefinieerd als rugklachten die meer dan 12 weken aanwezig waren. Specifieke lage rugklachten, als infectie, metastases, osteoporose, reumatoïde artritis of fracturen werden geëxcludeerd Omschrijving onderzoek en conclusies 20 Gecombineerde respondent-cognitieve therapie en progressieve therapie zijn effectiever dan de wachtlijst controlegroep op korte termijn pijnvermindering. Het bewijs voor positief effect van progressieve ontspanning is alleen gebaseerd op 2 studies, waarvan niet 1 van hoge kwaliteit. Hoewel het bewijs voor gecombineerde respondent-cognitieve therapie is gebaseerd op 4 studies, was er maar 1 van hoge kwaliteit. I: Therapie effectief, onderzoek goede kwaliteit Autogene training Stetter 2002 Progressieve therapie, hypnose, biofeedback, geen therapie, alleen medicatie Patiënten met hoofdpijnklachten, met hartziektes, fibromyalgie, angst, depressie, alcohol verslaving, slaaploosheid, a-specifieke pijnklachten en met de ziekte van Renaud 73 Autogene training is effectief tegen angststoornissen, depressies en slaapstoornissen. Andere ontspanningstherapieën zoals progressieve ontspanningstherapie, hypnose en biofeedback, zijn even effectief als autogene training op onderzochte patiënten. Matig tot groot effect op a-specifieke therapeutische effecten vooral psychologische klachten. 14

15 RCT s en andere artikelen Soort Interventies/ artikel controle Patiënten groepen II: Therapie matig effectief, onderzoek matige kwaliteit Castel A Experi (2007) mental study I 1: Hypnose met visualisatieontspanning I 2: Hypnose met inbeelding pijnlijke plekken te verzachten I 3:Ontspannings therapie. Progressieve, autogene en ademtherapie/ vergelijking met elkaar II: Therapie niet effectief, onderzoek goede kwaliteit Viljanen RCT Dynamische M (2003) spierkrachtoefeni ngen en OT/ Geen maar normale dagelijkse activiteiten blijven uitvoeren Fibromyalgie patiënten Vrouwen met een kantoorbaan die chronische a- specifieke nekklachten hebben Aantal patiënten / controle N: 45 I: 45 C: 45 N: 393 I 1: 128 I 2: 135 C: 130 Lengte behandeling Alle s 20 min. De lengte van de totale studie staat niet vermeld 12 weken lang, 3 keer per week sessies van 30 minuten Follow -up duur Niet Omschrijving onderzoek en conclusies Hypnose met inbeelding van pijn verzachting heeft meer effect dan hypnose met visualisatie-ontspanning Het effect van hypnose met visualisatie-ontspanning is niet groter dan ontspanningstherapie. 12 mnd Er waren geen significante verschillen te vinden tussen de drie groepen. Het belangrijkste meetinstrument was de VAS schaal voor pijn in de nek. Verder werden ook onder andere bewegingsbeperking, beperkingen voor het werk, spierlengte en depressie gemeten. Zowel ontspanningstherapie als oefentherapie hebben geen effect op nekpijn bij vrouwen met een kantoorbaan, ten opzichte van geen therapie. 15

16 tabel 5: Samenvattingen artikelen over spanningsproblemen met specifieke somatische oorzaak systematic review (SR) en/of meta-analysis(ma) Interventies Controle Patiënten groepen Aantal artikelen II: Therapie effectief, onderzoek goede kwaliteit Dixhoorn Progressieve OT, van 2005 autogene OT, ademtherapie, maar ook biofeedback, gecontroleerde cue ontspanning, diepe ademhaling, hypnose Voorlichting, gezondheidsvoorlichting, oefentherapie, standaard zorg & combinaties hiervan I: Therapie matig effectief, onderzoek van matige kwaliteit Autogene training Stetter 2002 Progressieve therapie, hypnose, biofeedback, geen therapie, alleen medicatie Hartpatiënten, hypertensie zonder klinische ischemie werd geëxcludeerd Patiënten met hoofdpijnklachten, met hartziektes, fibromyalgie, angst, depressie, alcohol verslaving, slaaploosheid, a-specifieke pijnklachten en met de ziekte van Renaud Omschrijving onderzoek en conclusies 27 Intensieve ontspanningstherapie verbetert het herstel van hartpatiënten en heeft een belangrijke toevoeging aan hartrevalidatieprogramma s die bestaan uit inspanningstraining en psychoeducatie. Er wordt beschreven in het artikel dat het beste is dat iedere patiënt er voor zichzelf achter moet komen welke ontspanningstherapie bij hem/haar past. 73 Autogene training is effectief tegen angststoornissen, depressies en slaapstoornissen. Andere ontspanningstherapieën zoals progressieve ontspanningstherapie, hypnose en biofeedback, zijn even effectief als autogene training op onderzochte patiënten. Matig tot groot effect op a-specifieke therapeutische effecten vooral psychologische klachten. 16

17 Interventies Controle Patiënten groepen Aantal artikelen Variërende uitkomsten voor verschillende therapieën Kwekkebo Progressieve om 2006 ontspanningstherapie, Autogene ontspanningstherapie en (Ritmische) Adem therapie, Kaak ontspanning, passieve ontspanning, Quick relaxation technique, stretch-based relaxation informeren Ritz 2003 Huntley 2002 Ademtherapie -buikademhaling -pursed lip breathing -hulpademhalingsspier training -wijziging van adempatroon -wijziging van CO2 levels -neus ademhaling -ademtraining gecombineerd met andere s Progressieve OT, autogene OT, gedragsmatige aanpak met spierontspanning, hypnose, biofeedback, meditatie Bij Progressieve ontspanningstherapie: Geen therapie, stil liggen, therapeutische aanraking en (voet)massage Bij Autogene ontspanningstherapie: oefentherapie (Ritmische) Bij Ademtherapie: -Fysieke training -Wachtlijst -Ook geen controlegroep -placebo middel -geen instructie; nietcontingente feedback -hypoventilatie training vs. astma voorlichting, -ontspanning, -buikademhaling In negen van de 15 artikelen was een controle groep aanwezig. Dit was geen of een wachtlijst Volwassen patiënten met, per studie, verschillende soorten pijn klachten: Arthritis, reuma, menstruatie pijn, reflex sympathetic dystrophy syndrome, postoperatie pijn, na operatie van total hip of total knee of na buik operatie Door het kleine aantal opgehaalde referenties, studies zijn astmatische patiënten van alle leeftijden geincludeerd Acute of chronische astma. Sommige onderzoeken waren met kinderen Omschrijving onderzoek en conclusies 15 Progressieve ontspanningstherapie is zinvol bij spanningsproblemen met specifiek somatische oorzaak (arthritis pijn). Voor autogene ontspanningstherapie en adem therapie is te weinig of geen bewijs voor het effect op Functionele problemen van houding, adem, stem en beweging of voor het effect op Spanningsproblemen met specifieke somatische oorzaak. 47 Er zijn negatieve effecten gevonden voor COPD. Theoretische analyse en observaties suggereren positieve effecten van pursed-lip breathing en neus ademhaling, maar klinisch bewijs is gebrekkig. Verandering van adempatronen alleen heeft geen significant voordeel. Er is gelimiteerd bewijs dat hypoventilatie nuttig is bij het reduceren van het gebruik van medicatie (vooral B- adrenergic inhaler gebruik). Ademtraining lijkt geen substantieel effect te hebben op parameters van de basale long functie. 15 Er is (gering) bewijs dat progressieve training een positief effect kan hebben op de longfunctie bij patiënten met astma. Voor de overige therapieën was geen bewijs. 17

18 RCT s en andere artikelen Soort Interventies/ artikel controle II: Therapie effectief, onderzoek goede kwaliteit Dixhoorn RCT Inspanningsoefeningen + J van Ademtherapie/ (1997) inspanningsoefeningen Dimeo FC (2004) Gay MC (2002) RCT RCT Progressieve OT/ Aerobe training Progressieve OT/ hypnose Patiënten groepen Patiënten na hartinfarct Patiënten die een operatie hebben ondergaan wegens longkanker of tumoren in het maag-darm systeem Pijnklachten wegens artrose aan heup en/of knie Aantal patiënten / controle N: 156 I: 76 C: 80 NC: 72 I 1: 35 I 2: 34 C: geen N: 36 I 1: 13 I 2: 13 C: 10 Lengte behandeling 6 weken lang, 1 keer per week een sessie van 1 uur 3 weken lang, 3 keer per week, sessies van 45 minuten. De aërobe groep trainde 5 keer per week 8 weken lang, 1 keer per week een sessie van 30 minuten Follow -up duur Omschrijving onderzoek en conclusies 5 jr Op lange termijn is het beloop na een hartinfarct naar alle waarschijnlijkheid gunstiger wanneer AOT wordt toegevoegd aan de hartrevalidatie. De extra kosten worden gecompenseerd door afname van het aantal heropname wegens cardiale problemen. Niet Progressieve ontspanningstherapie volgens Jacobson heeft een positief effect op de vermoeidheid bij mensen met kanker na een operatie. 6 mnd Beide therapieën zijn effectief in het reduceren van pijnklachten bij patiënten met artrose. In dit onderzoek komt echter naar voren dat de hypnose sneller effect heeft en dat het meer effect heeft op lange termijn. 18

19 Molassiotis A (2002) Soort artikel RCT Interventies/ controle Progressieve OT en de gebruikelijke medicijnen tegen misselijkheid/ Gewone gesprekken en de gebruikelijke medicijnen tegen misselijkheid I: Therapie effectief, onderzoek matige kwaliteit RCT Progressieve OT/ aandacht placebo Yu DSF (2007) Patiënten groepen Patiënten met borstkanker die chemotherapie ondergaan Oudere Chinese patiënten met hartklachten (> 60 jaar) Aantal patiënten / controle N: 71 I: 38 C: 33 N: 121 I 1: 59 I 2: 62 Lengte behandeling gedurende 5 dagen achter elkaar(6 sessies totaal) Elke sessie 25 minuten 14 weken, 2 keer 1 uur sessie week na ontslag ziekenhuis en 2 keer dagelijks oefenen m.b.v. tape Follow -up duur Niet 14 weken Omschrijving onderzoek en conclusies Tot de 4 e dag na de chemotherapie is progressieve ontspanningstherapie zinvol tegen misselijkheid en overgeven. Progressieve ontspanningstherapie lijkt te helpen bij hart patiënten als niet farmaceutisch hulpmiddel. 19

20 Effectiviteit en kwaliteit In tabel 6 zijn de conclusies uit de beoordeelde artikelen samengevat. Uit de 23 artikelen die zijn meegenomen zijn 45 conclusies getrokken, die in tabel 6 af te lezen zijn. 53,3 procent hiervan was van goede kwaliteit. De overige 46,7 procent was van matige kwaliteit. In de legenda onder de tabel is af te lezen hoe de tabel geïnterpreteerd moet worden. Tabel 6: conclusies uit artikelen Progressieve OT Autogene OT Ademtherapie Spanningsproblemen zonder somatische oorzaak Psychische problemen Functionele problemen van houding, adem, stem en beweging Spanningsproblemen met specifieke somatische oorzaak II: gespannenheid, stress en slapeloosheid 4 II:slaapstoornissen 25 I : spierspanning, hoofdpijn, vermoeidheid 18 I : slaapproblemen 27 I: gespannenheid 23 II: angststoornissen en paniekaanvallen 4 II: angststoornissen, depressie 25 II: algemene angst stoornissen 1 I : depressie, angststoornis, bewustzijn verlies 18 I : angst, depressie 27 I: chronische lage rugklachten 21 II: fibromyalgie 3 II: chronische a- specifieke nekklachten 28 II: hartpatiënten 7 II: vermoeidheid (kanker post OK) 5 II: artrose 8 II: misselijkheid & overgeven na chemotherapie bij borstkanker 20 I: pijn (artrose) 17 I: hartklachten 29 I : astma 10 II:slaapstoornissen 25 II: stress/angst 16 I : spierspanning, hoofdpijn, vermoeidheid 18 I: stress 14 I: chronische spanningshoofdpijn 15 II: angststoornissen, depressie 25 I : depressie, angststoornis, bewustzijn verlies 18 I: angst 14 II: fibromyalgie 3 I: a-specifieke pijnklachten 25 II: chronische a- specifieke nekklachten 28 II: hartpatiënten 7, I: pijn postoperatief 17 I: ziekte van Renau, hartziektes 25 I: astma 10 II: hyperventilatie 19 II: hyperventilatie 12 II: paniek- en angstaanvallen 19 II: angst 12 II: fibromyalgie 3 II: hartpatiënten 7 II: hartinfarct 6 I: astma 22 I: pijn total hip/knee 17 I: COPD 22 20

21 II: therapie effectief, onderzoek van goede kwaliteit I: therapie effectief, onderzoek matige kwaliteit II: therapie matig effectief, onderzoek van goede kwaliteit I: therapie matig effectief, onderzoek van matige kwaliteit II: therapie niet effectief, onderzoek van goede kwaliteit I: therapie niet effectief, onderzoek van matige kwaliteit De systematic reviews en/of meta-analyses staan dik gedrukt in tabel 6. De cijfers in de tabel refereren naar de gebruikte literatuurlijst. In de volgende hoofdstukken wordt dieper ingegaan op de afzonderlijke onderzoeken. In de onderstaande informatie is te lezen hoe de resultaten uit de tabellen 1, 2, 3, 4, 5 en 6 geïnterpreteerd moeten worden. Dit is per patiëntencategorie beschreven. Spanningsproblemen zonder somatische oorzaak Over spanningsgerelateerde problemen zijn vier systematic reviews, zes RCT s en andere artikelen beoordeeld. Er is gekeken naar hoeveel artikelen beoordeeld waren in de systematic reviews en hoeveel patiënten er meegenomen zijn in de RCT s. Bij spanningsgerelateerde klachten kwam naar voren dat progressieve ontspanningstherapie effectief is bij gespannenheid, stress en slapeloosheid. De onderzoeken in de systematic review waren van goede kwaliteit (Conrad, 2006). Hierin kwam naar voren dat progressieve ontspanningstherapie effectief is (bij 63% van de studies). Bij 8 van de 10 studies zijn symptomen van gespannenheid en stress afgenomen (Grawe, 2001). Uit ander onderzoek is bewijs dat progressieve OT effectief is bij stress, gespannenheid en slapeloosheid (Hyman, 1989). Verder bleek autogene training effectief bij slaapstoornissen (Stetter, 2002). Uit deze review kwam wel naar voren dat progressieve ontspanningstherapie, hypnose en biofeedback even effectief waren. In een ander RCT (Viens, 2003) waarvan de effectiviteit hoog was, maar de kwaliteit matig, kwam naar voren dat progressieve ontspanningstherapie een gunstig effect heeft op het sneller in slaap kunnen vallen en het verbeteren van de kwaliteit van slapen. Uit een systematic review (Meuret, 2003) en een RCT (Jiang-na, 2004) blijkt dat ademtherapie erg effectief is bij hyperventilatieklachten. In zes van de negen studies die er gedaan zijn in deze review is er een positieve uitkomst, de ademhaling gaat omlaag en men krijgt meer controle over de klacht (Meuret, 2003). Uit de RCT komt naar voren dat de ademtherapie beter helpt voor de angst dan voor de hyperventilatie. Het is zo dat als men geen angst meer heeft ook minder hyperventileert (Jiang-na, 2004). Voor spierspanning, hoofdpijn en vermoeidheid blijkt zowel progressieve als autogene ontspanningstherapie erg effectief. Het onderzoek wat hiernaar gedaan is bleek echter van matige kwaliteit (McGrady, 2003). Bij chronische spanningshoofdpijn en stress kan autogene training gegeven worden, maar hier is matige effectiviteit gevonden (Kanji, 2000 en Kanji, 2006). De kwaliteit van deze onderzoeken was wel goed. Gespannenheid kan behandeld worden met progressieve ontspanningstherapie. Hier is een onderzoek naar gedaan van goede kwaliteit, alleen de effectiviteit was matig (Scheufele, 2000). 21

22 Psychische problemen Er zijn met betrekking tot psychische problemen vier systematic reviews beoordeeld en vier andere artikelen. Er is gekeken naar hoeveel artikelen beoordeeld waren in de systematic reviews en hoeveel patiënten er meegenomen zijn in de RCT s. Bij angststoornissen en paniekaanvallen is progressieve ontspanningstherapie een erg effectieve behandeling (Conrad, 2007 en Stetter, 2002). Het ontspannen van de spieren leidt tot minder spanning en angst in de psyche van de patiënt, niet alleen in het ontspannen van bepaalde spiergroepen. Ademtherapie blijkt erg effectief bij paniek- en angstaanvallen (Meuret, 2003). Patiënten krijgen meer controle over hun angst op het moment dat ze zelf hun ademhaling omlaag kunnen brengen. Progressieve ontspanningtherapie en ademtherapie helpt goed bij angststoornissen (Jiang-na, 2004 en Arntz, 2003). Uit een controlled pilot study bleek dat depressie, angststoornissen en bewustzijnsverlies goed te behandelen zijn met progressieve en autogene ontspanningstherapie (McGrady, 2003). Deze pilot study bleek matig van kwaliteit. Uit onderzoek bleek dat autogene ontspanningstherapie bij deze patiëntengroep niet beter bewezen dan andere therapieën, maar wel effectief blijkt te zijn (Kanji, 2000). Functionele problemen van houding, adem, stem en beweging Er zijn met betrekking tot functionele problemen twee systematic reviews en twee RCT s beoordeeld. Gekeken is naar hoeveel artikelen beoordeeld waren in de systematic reviews en hoeveel patiënten er meegenomen zijn in de RCT s. Er is een systematic review waarin word gezegd dat progressieve ontspanningstherapie effectief is bij chronische lage rugklachten, maar deze onderzoeken zijn van matige kwaliteit (Ostelo, 2005).Gecombineerde respondent-cognitieve therapie en progressieve therapie zijn effectiever dan de wachtlijst controlegroep op korte termijn pijnvermindering. Het bewijs voor positief effect van progressieve ontspanning is alleen gebaseerd op 2 studies (Stuckey, 1986 en Turner, 1982), waarvan niet 1 van hoge kwaliteit. Hoewel het bewijs voor gecombineerde respondent-cognitieve therapie is gebaseerd op 4 studies (Newton-John, 1995; Turner, 1982; Turner, 1988; Turner, 1993), was er maar 1 van hoge kwaliteit. Er is experimental study die onderzoek doet naar fibromyalgie met progressieve-, autogene ontspanningstherapie en ademtherapie (Castel, 2007). Dit onderzoek is van goede kwaliteit, maar met matige effectiviteit. Hier komt ook naar voren dat het effect van hypnose met visualisatie-ontspanning niet groter is dan ontspanningstherapie. Er is ook een systematic review beoordeeld over a-specifieke pijnklachten met als behandeling autogene ontspanningstherapie (Stetter, 2002). Het waren onderzoeken van goede kwaliteit, het effect bleek alleen matig. In een kwalitatief goede studie, is geen effect gevonden dat pijn in de nek bij de progressieve ontspanningstherapie en autogene ontspanningstherapie wordt verminderd (Viljanen, 2003). Zowel ontspanningstherapie als oefentherapie hebben geen effect op nekpijn bij vrouwen met een kantoorbaan, ten opzichte van geen therapie. 22

23 Spanningsproblemen met specifieke somatische oorzaak Bij de spanningsproblemen met specifieke somatische oorzaak zijn vijf systematic reviews beoordeeld en vijf RCT s. Er is gekeken naar hoeveel artikelen beoordeeld waren in de systematic reviews en hoeveel patiënten er meegenomen zijn in de RCT s. Hartpatiënten hebben baat bij progressieve ontspanningstherapie, autogene therapie en ademtherapie( Dixhoorn, 2005). Intensieve ontspanningstherapie bevorderd het herstel van hartpatiënten en heeft een belangrijke toevoeging aan hartrevalidatieprogramma s die bestaan uit inspanningstraining en psycho-educatie. In dit artikel wordt beschreven dat het beste is dat iedere patiënt er voor zichzelf achter moet komen welke ontspanningstherapie bij hem/haar past. Matige effectiviteit werd gevonden voor autogene ontspanningstherapie bij hartziektes en de ziekte van Renau (Stetter, 2002). Er is een systematic review beoordeeld waarin heel verschillende resultaten naar voren kwamen bij verschillende soorten pijn (Kwekkeboom, 2006). Zo komt bij (artrose) pijn naar voren dat het effect van progressieve ontspanningstherapie goed is, deze onderzoeken zijn van matige kwaliteit.(eckers Pack, 1997; Stenström, 1997) Bij postoperatieve pijn komt naar voren dat autogene ontspanningstherapie effectief is, de onderzoeken zijn van matige kwaliteit. Er is ook onderzocht in deze review of ademtherapie zin had bij pijn na een operatie van een totale heup of knie. Dit bleek niet het geval te zijn, het onderzoek is van matige kwaliteit. Bij onderzoek naar ademtherapie bij astma en COPD (Ritz, 2003) zijn negatieve effecten gevonden voor COPD. Theoretische analyse en observaties suggereren positieve effecten van pursed-lip breathing en neus ademhaling, maar klinisch bewijs is gebrekkig. Verandering van adempatronen alleen heeft geen significant voordeel. Er is gelimiteerd bewijs dat hypoventilatie nuttig is bij het reduceren van het gebruik van medicatie (vooral Betaadrenergic inhaler gebruik). Ademtraining lijkt geen substantieel effect te hebben op parameters van de basale long functie. Bij astma is het matig effectief en bij COPD blijkt het geen effect te hebben. Volgens ander onderzoek blijkt autogene ontspanningstherapie geen effect te hebben bij astma (Huntley, 2002), het onderzoek is matig van kwaliteit. Volgens Dixhoorn (1997) is op lange termijn het beloop na een hartinfarct naar alle waarschijnlijkheid gunstiger wanneer AOT wordt toegevoegd aan de hartrevalidatie. De extra kosten worden gecompenseerd door afname van het aantal heropnames wegens cardiale problemen. Dit was een RCT van goede kwaliteit (Dixhoorn, 1997). Progressieve ontspanningstherapie volgens Jacobson heeft een positief effect op de vermoeidheid bij mensen met kanker na een operatie (Dimeo, 2004). Progressieve ontspanningstherapie en hypnose zijn beide effectief in het reduceren van pijnklachten bij patiënten met artrose. In dit onderzoek komt echter naar voren dat hypnose sneller effect heeft en dat het meer effect heeft op lange termijn. Dit is een RCT van goede kwaliteit (McGay, 2002). Tot de 4 e dag na de chemotherapie is progressieve ontspanningstherapie zinvol tegen misselijkheid en overgeven. Dit is onderzocht in een RCT van goede kwaliteit (Molassiotis, 2002). Progressieve ontspanningstherapie lijkt te helpen bij hart patiënten als niet farmaceutisch hulpmiddel. De RCT is van matige kwaliteit, maar de therapie blijkt effectief volgens het onderzoek ( Yu DTF, 2007) 23

24 Discussie Bij het zoeken naar literatuur waren een aantal artikelen niet volledig te verkrijgen via de databases. Ook via de universiteiten van Amsterdam, Nijmegen en Twente was het niet mogelijk. Alleen Engelse en Nederlandse literatuur is gelezen omdat de onderzoekers niet over de capaciteiten beschikken om in andere talen te lezen. Eén van de inclusiecriteria was dat de artikelen niet ouder mochten zijn dan tien jaar. Er zijn wel artikelen gevonden die ouder dan tien jaar waren, waarvan wordt verwacht dat deze wel goed bruikbaar zouden zijn. Deze zijn echter niet meegenomen. Een ander inclusiecriterium was dat de patiënten in het artikel 18 jaar of ouder moesten zijn, terwijl er juist opvallend veel artikelen werden gevonden waarbij het effect van ontspanningstherapie bij kinderen werd beschreven. Hier zal een andere literatuurstudie voor opgezet moeten worden. Een aantal inclusiecriteria moesten in de loop van de studie worden aangepast, omdat er niet voldoende artikelen gevonden werden toen er alleen op de namen van de grondleggers van de therapieën werd gezocht. Zodoende zijn de namen veranderd in de volgende termen: progressieve therapie, autogene therapie en adem therapie. Om het beste bewijs te krijgen zijn ook andere westerse ontspanningstherapieën meegenomen. Wat betreft de ademtherapie zijn er veel artikelen te vinden die niet bruikbaar zijn voor het beantwoorden van de vraagstelling, aangezien de ademtherapie vaak met een ander doel wordt gebruikt dan voor ontspanning. Het was in eerste instantie de bedoeling om enkel systematic reviews of RCT s te includeren. Dit is niet gelukt aangezien er ook meta-analyses, een clinical controlled trial, experimenteel onderzoek, case-control en controlled pilot studies beoordeeld zijn. De reden hiervoor is een tekort aan bruikbare systematic reviews en RCT s waardoor deze inclusiecriteria versoepeld moest worden. De criterialijst voor het beoordelen van de literatuur moet ook als kanttekening genoemd worden. Deze lijst is aangepast waardoor deze voor de onderzoeksvraag het beste toepasbaar is. Een vraag uit de lijst is of de patiënten geblindeerd zijn. Deze vraag is niet van toepassing omdat blindering bij het ondergaan van een adem- of ontspanningstherapie niet mogelijk is. In veel van de artikelen werd dit ook als discussiepunt aangegeven. Hetzelfde geldt voor de vraag of de behandelaars geblindeerd zijn. Deze twee vragen zijn uit de originele criterialijst gehaald. Wanneer een vraag uit de criterialijst met een vraagteken of negatief beantwoord werd is geen contact opgenomen met de auteurs om hier meer informatie over te krijgen. De overzichtelijke indeling van de patiëntencategorieën had ook nadelen. In de artikelen wordt deze indeling niet gehanteerd. Daarom was het soms moeilijk te bepalen in welke categorie een bepaald ziektebeeld past. Bijvoorbeeld kankerpatiënten die werden behandeld voor misselijkheid en overgeven na chemotherapie (Molassiotis, 2002). Het is niet duidelijk of die misselijkheid door de chemotherapie of door angst of bezorgdheid ontstaat. Met andere woorden, valt dit onder psychisch, somatisch of beide? Of patiënten met astma die te kampen hebben met benauwdheidklachten. Ook hier kun je de vraag stellen of dit te verklaren is door de somatische oorzaak of dat de benauwdheid verergerd wordt door spanningsklachten. Bij het trekken van conclusies is de indeling erg breed. Ook is er geen onderzoek over alle patiëntengroepen die binnen de indeling van J. van Dixhoorn vallen. Er bestaat zo het gevaar om de patiënten over één kam te scheren. Als dit wel gedaan zou zijn zouden er andere resultaten gevonden kunnen worden. Daarom is onderaan de discussie per patiënten categorie dieper ingegaan op de onderzoeken op zich. Verder kwam het ook voor dat verschillende ontspanningstechnieken gecombineerd werden. In dat geval is het moeilijk te bepalen welke ontspanningstherapie voor een bepaald effect 24

25 verantwoordelijk is. In enkele artikelen werd de ontspanningstherapie samen met een andere gegeven, bijvoorbeeld gedragstherapie of oefentherapie (Kanji, 2006 en Ostelo, 2005). Ook in dit geval is het moeilijk te bepalen welke voor welk effect verantwoordelijk is. Sommige onderzoeken waren uitgevoerd met niet westerse patiënten, bijvoorbeeld met Chinezen (Jiang-na, 2004 en Yu, 2007). Aangezien er veel cultuurverschillen zijn, staat het ter discussie of deze resultaten voldoende valide en toepasbaar zijn op de westerse patiënt. Door de grote verscheidenheid van patiënten groepen verschillen de onderzoeken onderling sterk, waardoor er sprake is van klinische heterogeniteit. Om deze reden is er een indeling gemaakt in subgroepen. Hierdoor kon pooling toegepast worden. De subgroepen zijn hieronder beschreven. Hierin worden de afwegingen beschreven die gemaakt zijn om tot een eindconclusie te komen. Ook worden de afwegingen beschreven over de afzonderlijke conclusies, welke therapie het meest effectief is bij kleinere patiëntengroepen binnen de vier categorieën, die in de resultaten zijn beschreven. Spanningsproblemen zonder somatische oorzaak Het is opvallend dat de meeste studies naar spanningsproblemen zonder somatische oorzaak grotendeels gericht zijn op autogene en progressieve ontspanningstherapie. De verwachting was dat er meer onderzoek gedaan zou zijn naar ademtherapie. Er zijn twee onderzoeken over ademtherapie meegenomen, deze gingen over hyperventilatie (Meuret, 2003 en Jiang-na, 2004). Hierdoor kan je niet concluderen dat ademtherapie over het algemeen bij alle spanningsgerelateerde klachten effectief is. Wel zijn deze resultaten in de uiteindelijke conclusie meegenomen, omdat deze onderzoeken van goede kwaliteit waren. In de resultaten komt naar voren dat progressieve en autogene training effectief is bij gespannenheid en stress. Hoewel voor beide klachten meer en beter bewijs is voor het positieve effect van progressieve ontspanningstherapie. In een systematic review komt naar voren dat autogene training effectief is, maar dat progressieve ontspanningstherapie beter is (Kanji, 2000). Omdat dit een systematic review is, wordt dit resultaat extra zwaar meegewogen. Als er naar de conclusies gekeken wordt van slaapstoornissen, zijn er meer onderzoeken gedaan naar de effectiviteit van progressieve ontspanningstherapie dan naar de effecten van autogene ontspanningstherapie. Wel zijn allebei de therapieën effectief gebleken. Deze resultaten wegen zwaar mee, omdat dit uit twee systematic reviews blijkt (Conrad 2007 en Stetter 2002). En omdat de onderzoeken erin van goede kwaliteit zijn. Over slaapstoornissen en ademtherapie zijn geen onderzoeken gevonden. Autogene training blijkt bij chronische spanningshoofdpijn matig effectief te zijn (Kanji, 2006), maar voor gewone hoofdpijn is onderzoek gevonden met bewijs van effectiviteit (McGrady, 2003). Dit onderzoek was van matige kwaliteit. Hieruit blijkt dat er nog veel onderzoek gedaan moet worden naar hoofdpijn en adem- en ontspanningstherapie. Alle drie de therapieën blijken effectief te zijn voor spanningsgerelateerde klachten zonder somatische oorzaak. Wel is er variatie van effectiviteit te zien binnen de kleinere patiënten groepen binnen deze patiëntencategorie. Psychische problemen Over de behandeling van psychische problemen is er van de ontspanningstherapieën het meest onderzoek gedaan naar de behandeling met progressieve therapie. Er is minder onderzoek gedaan naar autogene ontspanningstherapie en naar ademtherapie. Deze onderzoeken waren wel, net als onderzoeken over progressieve ontspanningstherapie, van goede kwaliteit. Hierdoor worden al deze onderzoeken meegenomen naar de eindconclusie. 25

> Relaxatie, ontspanningsbehandeling en AOT

> Relaxatie, ontspanningsbehandeling en AOT > Relaxatie, ontspanningsbehandeling en AOT > Relaxatie, ontspanningsbehandeling en AOT Wil jij beter kunnen omgaan met stress? Ontdekken hoe je ademhaling je kan helpen in stressvolle situaties? Heb je

Nadere informatie

Protocol adem- en ontspanningtherapie

Protocol adem- en ontspanningtherapie Protocol adem- en ontspanningtherapie Beroepsopdracht studiejaar 2007 Leden beroepsopdracht: Pien Bour, studente fysiotherapie, Lianne Hogeterp, studente fysiotherapie, Roos Kok, studente fysiotherapie,

Nadere informatie

Adem- en Ontspannings-therapie (AOT)

Adem- en Ontspannings-therapie (AOT) Medische psychologie Adem- en Ontspannings-therapie (AOT) Het Antonius Ziekenhuis vormt samen met Thuiszorg Zuidwest Friesland de Antonius Zorggroep Uw klinisch psycholoog heeft voorgesteld om u te verwijzen

Nadere informatie

Samenvatting Samenvatting

Samenvatting Samenvatting Samenvatting Samenvatting Binnen het domein van hart- en vaatziekten is een bypassoperatie de meest uitgevoerde chirurgische ingreep. Omdat bij een hartoperatie het borstbeen wordt doorgesneden en er meestal

Nadere informatie

behandeling volgens de KNGF-richtlijn bij mensen met artrose aan de heup en/of knie.

behandeling volgens de KNGF-richtlijn bij mensen met artrose aan de heup en/of knie. Samenvatting De primaire doelstelling van het onderzoek was het onderzoeken van de lange termijn effectiviteit van oefentherapie en de rol die therapietrouw hierbij speelt bij patiënten met artrose aan

Nadere informatie

Samenvatting SAMENVATTING Hoofdstuk 1 is de algemene introductie over de inhoud van dit proefschrift. Depressie en angststoornissen zijn de meest voorkomende psychische stoornissen en brengen een grote

Nadere informatie

Hoofdpijn Blijf er niet mee lopen. Rob Bernsen en Marian van Zagten, neurologen Namens overige leden Multidisciplinaire Hoofdpijnpoli

Hoofdpijn Blijf er niet mee lopen. Rob Bernsen en Marian van Zagten, neurologen Namens overige leden Multidisciplinaire Hoofdpijnpoli Hoofdpijn Blijf er niet mee lopen Rob Bernsen en Marian van Zagten, neurologen Namens overige leden Multidisciplinaire Hoofdpijnpoli Inhoud Cijfers Wat gebeurt er in het ziekenhuis? Typen hoofdpijn Spanningshoofdpijn

Nadere informatie

Vroeginterventie via het internet voor depressie en angst

Vroeginterventie via het internet voor depressie en angst Samenvatting 141 Vroeginterventie via het internet voor depressie en angst Hoofdstuk 1 is de inleiding van dit proefschrift. Internetbehandeling voor depressie en angst is bewezen effectief. Dit opent

Nadere informatie

Somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten: De richtlijn

Somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten: De richtlijn Somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten: De richtlijn Ingrid Arnold LUMC Public Health en Eerstelijnsgeneeskunde Huisarts te Leiderdorp Dokter, ik ben zo moe. Vermoeidheid Hoofdpijn Buikklachten

Nadere informatie

Indeling lezing. Stoornissen Randomised Controlled Trial (RCT) Implementatie minimale interventie

Indeling lezing. Stoornissen Randomised Controlled Trial (RCT) Implementatie minimale interventie Indeling lezing Minimale interventie Christine van Boeijen Stoornissen Randomised Controlled Trial (RCT) Implementatie minimale interventie Minimale i interventie ti inhoudelijk Conclusie Nog 2 vragen

Nadere informatie

MINDFULNESS EN ACT INTERVENTIES ALS E-HEALTH: EEN META-ANALYSE

MINDFULNESS EN ACT INTERVENTIES ALS E-HEALTH: EEN META-ANALYSE MINDFULNESS EN ACT INTERVENTIES ALS E-HEALTH: EEN META-ANALYSE MARION SPIJKERMAN VGCT CONGRES, 13 NOVEMBER 2015 OVERZICHT Introductie Methode Resultaten Discussie Mindfulness en ACT interventies als ehealth:

Nadere informatie

Samenvatting. Effectiviteit van ergotherapie: stand van zaken

Samenvatting. Effectiviteit van ergotherapie: stand van zaken Samenvatting Effectiviteit van ergotherapie: stand van zaken Ergotherapie is een paramedisch beroep dat gericht is op het verbeteren van het zelfstandig functioneren door het individu in de voor die persoon

Nadere informatie

Samenvatting Beloop van beperkingen in activiteiten bij oudere patiënten met artrose van heup of knie

Samenvatting Beloop van beperkingen in activiteiten bij oudere patiënten met artrose van heup of knie Beloop van beperkingen in activiteiten bij oudere patiënten met artrose van heup of knie Zoals beschreven in hoofdstuk 1, is artrose een chronische ziekte die vaak voorkomt bij ouderen en in het bijzonder

Nadere informatie

Individuele behandeling: Indicatiegebieden en Resultatenproject J. van Dixhoorn

Individuele behandeling: Indicatiegebieden en Resultatenproject J. van Dixhoorn Adem- en Ontspanningstherapie Stichting METHODE VAN DIXHOORN Individuele behandeling: Indicatiegebieden en Resultatenproject J. van Dixhoorn AOS Jaarverslag 2006 INDIVIDUELE BEHANDELING: Indicatiegebieden

Nadere informatie

Somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten in de 1e lijn Ingrid Arnold

Somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten in de 1e lijn Ingrid Arnold Somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten in de 1e lijn Ingrid Arnold LUMC Public Health en Eerstelijnsgeneeskunde Huisarts te Leiderdorp Uw spreekuur Moeheid Pijnklachten Buikpijn Hoofdpijn

Nadere informatie

Wat zijn angststoornissen en hoe worden ze behandeld?

Wat zijn angststoornissen en hoe worden ze behandeld? NEDERLANDSE SAMENVATTING INTRODUCTIE Het vertrekpunt van dit proefschrift was een probleem dat in de klinische praktijk veel voorkomt. Mensen die een angststoornis hebben gebruiken vaak antidepressiva.

Nadere informatie

Mindfulness en kanker

Mindfulness en kanker Mindfulness en kanker Else Bisseling 3 oktober 2015 augustus 2014 00 maand 0000 Mindfulness (Kabat-Zinn, 1990; Teasdale, Segal & Williams, 1995) Aandacht geven aan wat we van moment tot moment doen en

Nadere informatie

Samenvatting Hoofdstuk 1 Hoofdstuk 2 hoofdstuk 3

Samenvatting Hoofdstuk 1 Hoofdstuk 2 hoofdstuk 3 Vallen komt in alle leeftijdsgroepen voor, maar vormt vooral bij ouderen een groot gezondheidsprobleem. Onder een val wordt verstaan een gebeurtenis waarbij de betrokkene onbedoeld op de grond of een lager

Nadere informatie

Zoeken naar evidence

Zoeken naar evidence Zoeken naar evidence Faridi van Etten-Jamaludin Clinical librarian Medische Bibliotheek AMC 2 december 2008 Evidence Based Practice? Bij EBP worden klinische beslissingen genomen op basis van het best

Nadere informatie

ANGST! Geen belangenverstrengeling. Voorstellen

ANGST! Geen belangenverstrengeling. Voorstellen Begeleide zelfhulp, een nieuwe interventie Christine van Boeijen Voorstellen Christine van Boeijen, psychiater GGNet Apeldoorn en plv. opleider GGNet AGIKO GGZBuitenamstel, nu GGZ ingeest Onderzoek EMGO

Nadere informatie

Patient met angststoornis(sen) Video - casus

Patient met angststoornis(sen) Video - casus Behandeling van angststoornissen in de eerstelijnszorg; effectiviteit en toepasbaarheid van Begeleide Zelfhulp Christine van Boeijen Symposium Geen paniek 2010 Voorstellen Christine van Boeijen, psychiater

Nadere informatie

Cognitieve Gedragstherapie en Mindfulness Based Stress Reduction Therapie voor Angst en Depressie klachten bij volwassenen met

Cognitieve Gedragstherapie en Mindfulness Based Stress Reduction Therapie voor Angst en Depressie klachten bij volwassenen met Cognitieve Gedragstherapie en Mindfulness Based Stress Reduction Therapie voor Angst en Depressie klachten bij volwassenen met Autismespectrumstoornissen: ADASS Achtergrond ADASS Veelvuldig voorkomen van

Nadere informatie

Stressreductie en stressregulatie Training voor mensen met spanningsklachten

Stressreductie en stressregulatie Training voor mensen met spanningsklachten Stressreductie en stressregulatie Training voor mensen met spanningsklachten In deze folder vindt u informatie over de training Stressreductie en Stressregulatie, die verzorgd wordt door de afdeling Medische

Nadere informatie

Verlicht je symptomen van stress!

Verlicht je symptomen van stress! Verlicht je symptomen van stress! Wat is stress? van de Belgische bevolking lijdt aan stress! Maar stress is niet voor iedereen hetzelfde: Stress is een vorm van spanning die voorkomt bij de mens als reactie

Nadere informatie

Is cognitive gedragstherapie voor het chronisch vermoeidheidssyndroom ook effectief als groepstherapie?

Is cognitive gedragstherapie voor het chronisch vermoeidheidssyndroom ook effectief als groepstherapie? Nijmeegs Kenniscentrum Is cognitive gedragstherapie voor het chronisch vermoeidheidssyndroom ook effectief als groepstherapie? Jan-Frederic Wiborg, Jose van Bussel, Agaat van Dijk, Gijs Bleijenberg, Hans

Nadere informatie

Engelse Verpleegster Gebruikt HeartMath met Multiple Sclerose patiënten

Engelse Verpleegster Gebruikt HeartMath met Multiple Sclerose patiënten Engelse Verpleegster Gebruikt HeartMath met Multiple Sclerose patiënten Een verpleegkundige in Engeland die is gespecialiseerd in patiënten met multiple sclerose / MS voerde een informele studie uit waarbij

Nadere informatie

Whiplash en duizeligheid: een paar apart Prof.dr. Rob A.B. Oostendorp

Whiplash en duizeligheid: een paar apart Prof.dr. Rob A.B. Oostendorp Whiplash en duizeligheid: een paar apart Prof.dr. Rob A.B. Oostendorp Wat te vewachten? 1. Praktijkervaring en registratie 2. Whiplash-trial 3. Prognostische factoren 1. Patiëntgegevens 1998 2003 Praktijk

Nadere informatie

Toepasbaarheid en effectiviteit van behandeling voor angststoornissen in de eerste lijn. Christine van Boeijen

Toepasbaarheid en effectiviteit van behandeling voor angststoornissen in de eerste lijn. Christine van Boeijen Toepasbaarheid en effectiviteit van behandeling voor angststoornissen in de eerste lijn Christine van Boeijen Indeling presentatie Welke stoornissen Vooronderzoeken Hoofdonderzoeken Implementatie Welke

Nadere informatie

Begeleide zelfhulp, een nieuwe interventie. Christine van Boeijen

Begeleide zelfhulp, een nieuwe interventie. Christine van Boeijen Begeleide zelfhulp, een nieuwe interventie Christine van Boeijen Indeling workshop Voor welke stoornissen Randomised Controlled Trial (RCT) Bekendheid effectieve methode Implementatie Begeleide zelfhulp

Nadere informatie

Dit proefschrift presenteert de resultaten van het ALASCA onderzoek wat staat voor Activity and Life After Survival of a Cardiac Arrest.

Dit proefschrift presenteert de resultaten van het ALASCA onderzoek wat staat voor Activity and Life After Survival of a Cardiac Arrest. Samenvatting 152 Samenvatting Ieder jaar krijgen in Nederland 16.000 mensen een hartstilstand. Hoofdstuk 1 beschrijft de achtergrond van dit proefschrift. De kans om een hartstilstand te overleven is met

Nadere informatie

B R O C H U R E O N T S T R E S S E N

B R O C H U R E O N T S T R E S S E N HighCoaching Coaching op een hoger niveau B R O C H U R E O N T S T R E S S E N Verminderen van stress en verhoging van gezondheid 1 HighCoaching KvK nr. 51529904 Stress Management System Wat is stress?

Nadere informatie

Wat is de oorzaak van hyperventilatie?

Wat is de oorzaak van hyperventilatie? Hyperventilatie 2 Wat is hyperventilatie? Hyperventilatie betekent overmatige ademhaling. Iemand die hyperventileert haalt te snel en te diep adem. Het lichaam reageert hierop. Dit geeft verschillende

Nadere informatie

Chapter 11. Nederlandse samenvatting

Chapter 11. Nederlandse samenvatting Chapter 11 Nederlandse samenvatting Chapter 11 Reumatoïde artritis (RA) is een chronische aandoening die wordt gekenmerkt door ontstekingen van de gewrichten. Symptomen die optreden zijn onder andere pijn,

Nadere informatie

patiënteninformatie Hyperventilatie Spoedgevallendienst G e z o n d h e i d s Z o r g m e t e e n Z i e l

patiënteninformatie Hyperventilatie Spoedgevallendienst G e z o n d h e i d s Z o r g m e t e e n Z i e l i patiënteninformatie Spoedgevallendienst Hyperventilatie G e z o n d h e i d s Z o r g m e t e e n Z i e l Inhoud Voorwoord...5 1. Wat is hyperventilatie...6 2. Welke verschijnselen kunnen optreden?...6

Nadere informatie

De behandeling van lage rugpijn met ruggordels en medicatie

De behandeling van lage rugpijn met ruggordels en medicatie Samenvatting 163 De behandeling van lage rugpijn met ruggordels en medicatie Lage rugpijn is een veelvuldig voorkomend probleem in geïndustrialiseerde landen. De kans dat iemand gedurende zijn leven een

Nadere informatie

Ademtherapie. Voor emotionele stabiliteit, ontspanning, sneller herstel en meer vitaliteit.

Ademtherapie. Voor emotionele stabiliteit, ontspanning, sneller herstel en meer vitaliteit. Ademtherapie Voor emotionele stabiliteit, ontspanning, sneller herstel en meer vitaliteit. Voor wie? Voor iedereen! Onze snel veranderende moderne samenleving met alle uitdagingen, stress, afleiding en

Nadere informatie

Is de therapeutische relatie in CGT voor CVS van belang voor het behandelresultaat?

Is de therapeutische relatie in CGT voor CVS van belang voor het behandelresultaat? Is de therapeutische relatie in CGT voor CVS van belang voor het behandelresultaat? Hans Knoop Marianne Heins Gijs Bleijenberg CGT leidt tot een afname van klachten % patienten dat geen of duidelijk minder

Nadere informatie

Hoe ontstaat hyperventilatie?

Hoe ontstaat hyperventilatie? Hyperventilatie Wat is hyperventilatie? Ademhalen is een handeling die ieder mens verricht zonder er bij na te denken. Het gaat vanzelf en volkomen onbewust. Ademhaling is de basis van onze gezondheid.

Nadere informatie

Fysiotherapie en Benigne Pijn: Welke vraag?

Fysiotherapie en Benigne Pijn: Welke vraag? Fysiotherapie en Benigne Pijn: Welke vraag? Prof. dr. Rob A.B. Oostendorp Nederlands Paramedisch Instituut Amersfoort UMC St Radboud, Nijmegen Werkgroep Onderzoek Kwaliteit AANDACHTSPUNTEN doel conventionele

Nadere informatie

Biopsychosociaal model

Biopsychosociaal model Biopsychosociaal model binnen de behandeling van whiplash-patiënten Wendy Peeters, MScMT Dr. Arianne Verhagen Prof. dr. Rob Oostendorp 1 23-03-2001 Doel presentatie State of the art wetenschappelijke evidentie

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 119 120 Samenvatting 121 Inleiding Vermoeidheid is een veel voorkomende klacht bij de ziekte sarcoïdose en is geassocieerd met een verminderde kwaliteit van leven. In de literatuur

Nadere informatie

Afdeling revalidatie. Psychosomatische fysiotherapie

Afdeling revalidatie. Psychosomatische fysiotherapie Afdeling revalidatie Psychosomatische fysiotherapie Gespannen??? Pijn??? Vermoeid???? UIT BALANS. IN BALANS In deze folder krijgt u informatie over psychosomatiek, over wat psychosomatische klachten zijn

Nadere informatie

Stoornissen Randomised Controlled Trial (RCT) Implementatie Begeleide zelfhulp inhoudelijk Conclusie

Stoornissen Randomised Controlled Trial (RCT) Implementatie Begeleide zelfhulp inhoudelijk Conclusie Begeleide zelfhulp, een nieuwe interventie Christine van Boeijen Indeling presentatie Stoornissen Randomised Controlled Trial (RCT) Implementatie Begeleide zelfhulp inhoudelijk Conclusie Begeleide zelfhulp

Nadere informatie

AOT bij onverklaarde klachten. Jan van Dixhoorn

AOT bij onverklaarde klachten. Jan van Dixhoorn Adem- en Ontspanningstherapie Stichting METHODE VAN DIXHOORN AOT bij onverklaarde klachten. Jan van Dixhoorn AOS Jaarverslag 2010 AOT BIJ ONVERKLAARDE KLACHTEN: WANNEER WORDT HET GEBRUIKT EN WANNEER IS

Nadere informatie

Vermoeidheid na kanker. Anneke van Wijk, GZ psycholoog Helen Dowling Instituut Utrecht

Vermoeidheid na kanker. Anneke van Wijk, GZ psycholoog Helen Dowling Instituut Utrecht Anneke van Wijk, GZ psycholoog Helen Dowling Instituut Utrecht Helen Dowling Instituut: Begeleiding bij kanker voor (ex-) kankerpatienten en hun naasten: Onder andere: Individuele begeleiding Lotgenotengroepen

Nadere informatie

Inhoud. Nieuw in de NHG Standaard Angst. Vraag 2. Vraag 1. Vraag 3. Nieuw in de NHG standaard in beleid. Nieuw?! Diagnose en beleid RCT Implementatie

Inhoud. Nieuw in de NHG Standaard Angst. Vraag 2. Vraag 1. Vraag 3. Nieuw in de NHG standaard in beleid. Nieuw?! Diagnose en beleid RCT Implementatie Inhoud Nieuw in de NHG Standaard Angst Christine van Boeijen PAO H 2012 Nieuw?! Diagnose en beleid RCT Implementatie En verder Wat hebt u geleerd? Vraag 1 Waarmee presenteert een patient met een angststoornis

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra

Nadere informatie

Mindfulness bij somatoforme stoornissen. Hiske van Ravesteijn psychiater i.o.

Mindfulness bij somatoforme stoornissen. Hiske van Ravesteijn psychiater i.o. Mindfulness bij somatoforme stoornissen Hiske van Ravesteijn psychiater i.o. Mindfulness-based cognitieve therapie (MBCT) bij somatoforme stoornissen Onverklaarde lichamelijke klachten 20% Persisterende

Nadere informatie

Het klinisch effect van AOT: Onderzoek in de praktijk. Jennie Wakker

Het klinisch effect van AOT: Onderzoek in de praktijk. Jennie Wakker Het klinisch effect van AOT: Onderzoek in de praktijk Jennie Wakker Symposium AOT: werkt het? Is het bewezen? AOS, Arnhem, 14 maart 2009 Titel The clinical effectiveness of breathing and relaxation therapy:

Nadere informatie

Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4. Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4

Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4. Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Samenvatting SAMENVATTING 189 Depressie is een veelvoorkomende psychische stoornis die een hoge ziektelast veroorzaakt voor zowel de samenleving als het individu. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO)

Nadere informatie

Patiënten ervaren minder pijn met pijneducatieprogramma

Patiënten ervaren minder pijn met pijneducatieprogramma 26 Verklaring voor chronische pijnaandoeningen Patiënten ervaren minder pijn met pijneducatieprogramma Tekst: Sanne van der Poel Voor mensen met chronische pijnklachten is het vaak lastig en frustrerend

Nadere informatie

Het voorkomen van geneesmiddel gerelateerde problemen bij oudere patiënten met polyfarmacie ontslagen uit het ziekenhuis

Het voorkomen van geneesmiddel gerelateerde problemen bij oudere patiënten met polyfarmacie ontslagen uit het ziekenhuis Samenvatting Het voorkomen van geneesmiddel gerelateerde problemen bij oudere patiënten met polyfarmacie ontslagen uit het ziekenhuis Hoofdstuk 1 bevat de algemene inleiding van dit proefschrift. Dit hoofdstuk

Nadere informatie

Summery. Effectiviteit van een interventieprogramma op arm-, schouder- en nekklachten bij beeldschermwerkers

Summery. Effectiviteit van een interventieprogramma op arm-, schouder- en nekklachten bij beeldschermwerkers ummery amenvatting Effectiviteit van een interventieprogramma op arm-, schouder- en nekklachten bij beeldschermwerkers 207 Algemene introductie Werkgerelateerde arm-, schouder- en nekklachten zijn al eeuwen

Nadere informatie

Bij gebrek aan bewijs

Bij gebrek aan bewijs Bij gebrek aan bewijs kennis is macht! internet in de spreekkamer P.A. Flach Bedrijfsarts Arbo- en milieudienst RuG 09-10-2006 1 3 onderdelen 1. Wat is EBM 2. Zoeken in PubMed 3. Beoordelen van de resultaten

Nadere informatie

SaMenvatting (SUMMARy IN DUTCH)

SaMenvatting (SUMMARy IN DUTCH) Samenvatting (summary in Dutch) Samenvatting In hoofdstuk 1 wordt de algemene introductie van dit proefschrift beschreven. De nadruk in dit proefschrift lag op patiënten met hoofd-halskanker (HHK) en

Nadere informatie

Fysiotherapie na acceleratie deceleratie trauma. Fysiotherapie na acceleratie deceleratie trauma. Fysiotherapie na acceleratie deceleratie trauma

Fysiotherapie na acceleratie deceleratie trauma. Fysiotherapie na acceleratie deceleratie trauma. Fysiotherapie na acceleratie deceleratie trauma Hans Allaart Fysiotherapeut Sport Fysiotherapeut Orthopedische Manueel Th. Dryneedling Hans Allaart Fysiotherapeut Sport Fysiotherapeut Orthopedische Manueel Th. Dryneedling Fysiotherapie na acceleratie

Nadere informatie

Spanningshoofdpijn. Afdeling neurologie Locatie Eindhoven

Spanningshoofdpijn. Afdeling neurologie Locatie Eindhoven Spanningshoofdpijn Afdeling neurologie Locatie Eindhoven Veel mensen hebben wel eens hoofdpijn. Vaak is dit spanningshoofdpijn. De pijn kan een uur tot een paar dagen duren. De hevigheid van de pijn wisselt

Nadere informatie

psychologische hulp online

psychologische hulp online psychologische hulp online posttraumatische stress pathologische rouw paniekstoornis en agorafobie depressie bulimia nervosa Burn-out preventie en behandeling diagnostische screening & indicatie Geschiedenis

Nadere informatie

SAMENVATTING SAMENVATTING. Werk en Psychische Gezondheid: Studies naar de invloed van werk kenmerken, sociale rollen en gender

SAMENVATTING SAMENVATTING. Werk en Psychische Gezondheid: Studies naar de invloed van werk kenmerken, sociale rollen en gender SAMENVATTING Werk en Psychische Gezondheid: Studies naar de invloed van werk kenmerken, sociale rollen en gender In de jaren negentig werd duidelijk dat steeds meer werknemers in Nederland, waaronder in

Nadere informatie

het laagste niveau van psychologisch functioneren direct voordat de eerste bestraling begint. Zowel angstgevoelens als depressieve symptomen en

het laagste niveau van psychologisch functioneren direct voordat de eerste bestraling begint. Zowel angstgevoelens als depressieve symptomen en Samenvatting In de laatste 20 jaar is er veel onderzoek gedaan naar de psychosociale gevolgen van kanker. Een goede zaak want aandacht voor kanker, een ziekte waar iedereen in zijn of haar leven wel eens

Nadere informatie

Depressief syndroom Persoonlijke Psychiatrie,

Depressief syndroom Persoonlijke Psychiatrie, Depressief syndroom Persoonlijke Psychiatrie, 21-6-2017 Jan Spijker, psychiater, hoogleraar Chronische Depressie, Radboud Universiteit Nijmegen hoofd programma depressie Pro Persona, Nijmegen Indeling

Nadere informatie

Patiënteninformatie. Hyperventilatie, een adembenemend verschijnsel. Wat is hyperventilatie, wat zijn symptomen en hoe bestrijd je een aanval?

Patiënteninformatie. Hyperventilatie, een adembenemend verschijnsel. Wat is hyperventilatie, wat zijn symptomen en hoe bestrijd je een aanval? Patiënteninformatie Hyperventilatie, een adembenemend verschijnsel Wat is hyperventilatie, wat zijn symptomen en hoe bestrijd je een aanval? Hyperventilatie, een adembenemend verschijnsel Wat is hyperventilatie,

Nadere informatie

De revisie van de richtlijn angststoornissen

De revisie van de richtlijn angststoornissen De revisie van de richtlijn angststoornissen Ton van Balkom VU-MC/GGZ ingeest Amsterdam Dagelijkse behandeling angststoornis (Young et al, Arch Gen Psychiatry 2001) Depressie Angst Angst + Depressie

Nadere informatie

hoofdstuk 1 doelstellingen hoofdstuk 2 diagnosen

hoofdstuk 1 doelstellingen hoofdstuk 2 diagnosen Dit proefschrift gaat over moeheid bij mensen die dit als belangrijkste klacht presenteren tijdens een bezoek aan de huisarts. In hoofdstuk 1 wordt het onderwerp moeheid in de huisartspraktijk kort geïntroduceerd,

Nadere informatie

Cognitive behavioral therapy for treatment of anxiety and depressive symptoms in pregnancy: a randomized controlled trial

Cognitive behavioral therapy for treatment of anxiety and depressive symptoms in pregnancy: a randomized controlled trial Cognitive behavioral therapy for treatment of anxiety and depressive symptoms in pregnancy: a randomized controlled trial dr. T. Verbeek arts-epidemioloog Afd. Huisartsgeneeskunde en Epidemiologie 22 januari

Nadere informatie

Spanningshoofdpijn. Afdeling neurologie

Spanningshoofdpijn. Afdeling neurologie Spanningshoofdpijn Afdeling neurologie Veel mensen hebben wel eens hoofdpijn. Vaak is dit spanningshoofdpijn. Dit is een onschuldige vorm van hoofdpijn. Komt deze hoofdpijn regelmatig voor en houdt deze

Nadere informatie

Bio (EEG) feedback. Reflecties vanuit de klinische praktijk. Kannercyclus 09-05-2011 Dr. EWM (Lisette) Verhoeven

Bio (EEG) feedback. Reflecties vanuit de klinische praktijk. Kannercyclus 09-05-2011 Dr. EWM (Lisette) Verhoeven Bio (EEG) feedback Reflecties vanuit de klinische praktijk Kannercyclus 09-05-2011 Dr. EWM (Lisette) Verhoeven Neurofeedback -Een vraag uit de spreekkamer- Minimaal 1500 Literatuur 2008 literatuur search

Nadere informatie

- 172 - Prevention of cognitive decline

- 172 - Prevention of cognitive decline Samenvatting - 172 - Prevention of cognitive decline Het percentage ouderen binnen de totale bevolking stijgt, en ook de gemiddelde levensverwachting is toegenomen. Vanwege deze zogenaamde dubbele vergrijzing

Nadere informatie

Psychosomatische fysiotherapie

Psychosomatische fysiotherapie Psychosomatische fysiotherapie bij DE KERN boz Praktijk voor Natuurgeneeskunde De Snoostraat 13 4624 VJ Bergen op Zoom Telefoon 0164-210700 Email: info@dekernboz.nl Website: www.dekernboz.nl Kamer van

Nadere informatie

samenvatting 127 Samenvatting

samenvatting 127 Samenvatting 127 Samenvatting 128 129 De ziekte van Bechterew, in het Latijn: Spondylitis Ankylopoëtica (SA), is een chronische, inflammatoire reumatische aandoening die zich vooral manifesteert in de onderrug en wervelkolom.

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting 11 Nederlandse Samenvatting Bij beslissingen over het al dan niet vergoeden van behandelingen wordt vaak gebruikt gemaakt van kosteneffectiviteitsanalyses, waarin de kosten worden afgezet tegen de baten.

Nadere informatie

Hyperventilatie, een adembenemend verschijnsel

Hyperventilatie, een adembenemend verschijnsel Patiënteninformatie Hyperventilatie, een adembenemend verschijnsel Wat is hyperventilatie, wat zijn symptomen en hoe bestrijd je een aanval? 1234567890-terTER_ Inhoudsopgave Pagina Algemeen 4 Wat zijn

Nadere informatie

hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5

hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5 SAMENVATTING 117 Pas kortgeleden is aangetoond dat ADHD niet uitdooft, maar ook bij ouderen voorkomt en nadelige gevolgen kan hebben voor de patiënt en zijn omgeving. Er is echter weinig bekend over de

Nadere informatie

NEDERLANDSE SAMENVATTING

NEDERLANDSE SAMENVATTING Chapter 9 NEDERLANDSE SAMENVATTING Boezemfibrilleren is een zeer frequent voorkomende hartritmestoornis en daardoor een belangrijk klinisch probleem. Onder de westerse bevolking is de kans op boezemfibrilleren

Nadere informatie

Oefentherapie bij patiënten met knieartrose en comorbiditeit. Mariëtte de Rooij

Oefentherapie bij patiënten met knieartrose en comorbiditeit. Mariëtte de Rooij Oefentherapie bij patiënten met knieartrose en comorbiditeit Mariëtte de Rooij Inhoud Artrose en comorbiditeit Aangepaste oefentherapie bij comorbiditeit Resultaten pilot studie Voorbeeld Conclusie Randomized

Nadere informatie

Oefentherapie op maat bij patiënten met knieartrose en comorbiditeit

Oefentherapie op maat bij patiënten met knieartrose en comorbiditeit Oefentherapie op maat bij patiënten met knieartrose en comorbiditeit j 7 juni 2018 Dr. Mariëtte de Rooij Praktijk voorbeeld 65 rige mevrouw Knieartrose: knieklachten > 10 ar Nevendiagnose: Diabetes type

Nadere informatie

Behandeling & Diagnostiek

Behandeling & Diagnostiek Behandeling & Diagnostiek Inhoud Voorwoord Wat doet de GGZ Groep? Werkwijze Wanneer kan de GGZ Groep u helpen? Wanneer kan de GGZ Groep u niet helpen? Diagnostiek Werkwijze Kwaliteit Vergoeding Tot slot

Nadere informatie

SAMENVATTING. Samenvatting

SAMENVATTING. Samenvatting SAMENVATTING Het onderwerp van dit proefschrift betreft somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten (SOLK) in de huisartsenpraktijk. We spreken van SOLK als de lichamelijke klachten langer dan

Nadere informatie

Inzicht in de praktijk van online therapie. Stijn Bornewasser Behandelcoördinatie Interapy

Inzicht in de praktijk van online therapie. Stijn Bornewasser Behandelcoördinatie Interapy Inzicht in de praktijk van online therapie Stijn Bornewasser Behandelcoördinatie Interapy Inhoud Kenmerken online therapie? Welke behandelingen biedt Interapy aan? Voor wie is het geschikt (en voor wie

Nadere informatie

Herkennen van het klachtenbeeld. De Nijmeegse Vragenlijst

Herkennen van het klachtenbeeld. De Nijmeegse Vragenlijst Herkennen van het klachtenbeeld De Nijmeegse Vragenlijst Centrum Adem- en Ontspanningstherapie, Amersfoort Nijmeegse Vragenlijst Herkennen van klachtenbeeld, door verwezen patiënt en door begeleider Opsporen

Nadere informatie

Hoofdstuk 1 is de algemene inleiding van dit proefschrift. Samenvattend, depressie is een veelvoorkomende stoornis met een grote impact op zowel het

Hoofdstuk 1 is de algemene inleiding van dit proefschrift. Samenvattend, depressie is een veelvoorkomende stoornis met een grote impact op zowel het Samenvatting Hoofdstuk 1 is de algemene inleiding van dit proefschrift. Samenvattend, depressie is een veelvoorkomende stoornis met een grote impact op zowel het individu als op populatieniveau. Effectieve

Nadere informatie

Van spierspanning tot spanning. Mevr E. Coppens, klinisch psychologe CERM EN LAC

Van spierspanning tot spanning. Mevr E. Coppens, klinisch psychologe CERM EN LAC Van spierspanning tot spanning Mevr E. Coppens, klinisch psychologe CERM EN LAC Spierspanning Nekpijn Spierspanning Verzuring van spieren Spierspanning Nekpijn Spanning Spierspanning Verzuring van spieren

Nadere informatie

Samen. Ontspannen. Eenheid tussen lichaam en geest

Samen. Ontspannen. Eenheid tussen lichaam en geest Samen Ontspannen Eenheid tussen lichaam en geest 1 Folder Cursus Speels Ontspannen Een goed begin van het weekeinde met een uur ontspanning in Landsmeer Hanneke Heij Mindful of Mindfull? Hoe zou het zijn

Nadere informatie

EBM. Domein arts. Overwegingen bij domein arts

EBM. Domein arts. Overwegingen bij domein arts EBM Wetenschappelijke uitkomsten uit klinisch relevant prognostisch, diagnostisch en therapeutisch onderzoek. Kennis, ervaring, persoonlijke waarden en verwachtingen van de dokter zelf. De individuele

Nadere informatie

Ademhalingsoefeningen bij een longaandoening. Afdeling fysiotherapie IJsselland Ziekenhuis

Ademhalingsoefeningen bij een longaandoening. Afdeling fysiotherapie IJsselland Ziekenhuis Ademhalingsoefeningen bij een longaandoening Afdeling fysiotherapie IJsselland Ziekenhuis Wat kan de fysiotherapeut voor u betekenen? Fysiotherapie kan u helpen uw conditie op peil te brengen door inspanningstraining

Nadere informatie

DE KERN boz Centrum voor biodynamische osteopathie, bewustwording, ontplooiing, spiritualiteit

DE KERN boz Centrum voor biodynamische osteopathie, bewustwording, ontplooiing, spiritualiteit DE KERN boz Centrum voor biodynamische osteopathie, bewustwording, ontplooiing, spiritualiteit DE KERN boz is lid van: VBAG (Vereniging ter Bevordering van Alternatieve Geneeswijze) Shibumi (International

Nadere informatie

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/20846 holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/20846 holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20846 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Knittle, Keegan Title: Motivation, self-regulation and physical activity among

Nadere informatie

Psychotherapie voor Depressie werkt! Maar hoe?

Psychotherapie voor Depressie werkt! Maar hoe? Psychotherapie voor Depressie werkt! Maar hoe? Effecten en Werkingsmechanismes van Cognitieve Therapie en Interpersoonlijke Therapie voor Depressie Dr. Lotte Lemmens Maastricht University Psychotherapie

Nadere informatie

Hyperventilatie. Neem altijd uw verzekeringsgegevens en identiteitsbewijs mee!

Hyperventilatie. Neem altijd uw verzekeringsgegevens en identiteitsbewijs mee! Hyperventilatie Wanneer u gespannen bent of angstig, kunnen verschillende lichamelijke klachten ontstaan. Eén van die klachten is hyperventileren. Hyperventileren wil zeggen dat u te snel of te diep ademt.

Nadere informatie

Ademhalingsoefeningen Longgeneeskunde

Ademhalingsoefeningen Longgeneeskunde Ademhalingsoefeningen Longgeneeskunde Locatie Hoorn/Enkhuizen Ademhalingsoefeningen Er zijn twee soorten oefeningen voor longpatiënten: oefeningen om benauwdheid te verminderen oefeningen om vastzittend

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 200 NEDERLANDSE SAMENVATTING Duizeligheid is een veel voorkomend probleem bij ouderen. Tot 30% van de thuiswonende ouderen van 65 jaar en ouder ervaart enige vorm van duizeligheid.

Nadere informatie

Mindfulness voor onverklaarde lichamelijke klachten. Anne Speckens Hoogleraar Psychiatrie

Mindfulness voor onverklaarde lichamelijke klachten. Anne Speckens Hoogleraar Psychiatrie Mindfulness voor onverklaarde lichamelijke klachten Anne Speckens Hoogleraar Psychiatrie From: Meditation Programs for Psychological Stress and Well-being: A Systematic Review and Meta-analysis JAMA Intern

Nadere informatie

Systematische reviews op het gebied van complementaire en alternatieve geneeskunde: belang, methoden en voorbeelden uit de acupunctuur

Systematische reviews op het gebied van complementaire en alternatieve geneeskunde: belang, methoden en voorbeelden uit de acupunctuur Samenvatting Systematische reviews op het gebied van complementaire en alternatieve geneeskunde: belang, methoden en voorbeelden uit de acupunctuur Dit proefschrift heeft ten doel bij te dragen aan het

Nadere informatie

Hyperventilatie. Vraag je Alphega apotheek om meer informatie en advies. Jouw gezondheid is onze zorg

Hyperventilatie. Vraag je Alphega apotheek om meer informatie en advies. Jouw gezondheid is onze zorg Hyperventilatie Vraag je Alphega apotheek om meer informatie en advies Jouw gezondheid is onze zorg Hyperventilatie Hyperventilatie wordt veroorzaakt door verkeerde manier van ademhalen. Hyper betekent

Nadere informatie

SEH Spoedeisende hulp

SEH Spoedeisende hulp Afdeling: Onderwerp: SEH Spoedeisende hulp 1 Wat is hyperventilatie Wanneer u gespannen of angstig bent, kunnen daardoor verschillende lichamelijke klachten ontstaan. is één van die klachten. wil zeggen

Nadere informatie

Inleiding Waarom bewegen tijdens chemotherapie?

Inleiding Waarom bewegen tijdens chemotherapie? BEWEGEN BIJ KANKER Inleiding De ziekte kanker, maar ook de behandeling, zoals chemotherapie, operatie, bestraling en hormonale therapie, kunnen aanleiding geven tot langdurige vermoeidheid en conditieverlies.

Nadere informatie

Onbegrepen lichamelijke klachten

Onbegrepen lichamelijke klachten Onbegrepen lichamelijke klachten Er zijn veel mensen met onbegrepen lichamelijke klachten, klachten waarvoor men (nog) geen verklaring heeft kunnen vinden op lichamelijk gebied. Onderzoek, doorsturen naar

Nadere informatie

Richtlijn Mammacarcinoom

Richtlijn Mammacarcinoom Richtlijn Mammacarcinoom Truus Smit-Hoeksma Waterlandziekenhuis, Purmerend Fase in de richtlijnontwikkeling - uitwerken conclusie literatuursearch - schrijven aanbevelingen Aanleiding voor aanvullingen

Nadere informatie

PIJN BIJ KINDEREN VOORLICHTING VOOR OUDERS/VERZORGERS

PIJN BIJ KINDEREN VOORLICHTING VOOR OUDERS/VERZORGERS PIJN BIJ KINDEREN VOORLICHTING VOOR OUDERS/VERZORGERS 17803 Inleiding Uw kind is opgenomen op de kinderafdeling. Tijdens het verblijf in het ziekenhuis kan uw kind pijn ervaren, als gevolg van de aandoening,

Nadere informatie

Cognitieve gedragstherapie op maat voor fibromyalgie Saskia van Koulil UMC St. Radboud Afdeling Medische Psychologie

Cognitieve gedragstherapie op maat voor fibromyalgie Saskia van Koulil UMC St. Radboud Afdeling Medische Psychologie Fibromyalgie Cognitieve gedragstherapie op maat voor fibromyalgie Saskia van Koulil UMC St. Radboud Afdeling Medische Psychologie Wijdverspreide pijn Etiologie grotendeels onbekend Hoge impact voor de

Nadere informatie