Wetenschappelijk en TEchnisch Centrum voor het Bouwbedrijf. Praktische en technische gids voor de verlichting van woningen

Transcriptie

1 Weteschappelijk e TEchisch Cetrum voor het Bouwbedrijf Praktische e techische gids voor de verlichtig va woige 2011

2 WETENSCHAPPELIJK EN TECHNISCH CENTRUM VOOR HET BOUWBEDRIJF PRAKTISCHE EN TECHNISCHE GIDS VOOR DE VERLICHTING VAN WONINGEN A. Deeyer, P. D Herdt e B. Deroisy (Weteschappelijk e Techisch Cetrum voor het Bouwbedrijf) B. Roisi, M. Bodart e J. Deltour (Uiversité catholique de Louvai) Dit documet werd opgesteld i het kader va het oderzoeksproject ECLOS met de fiaciële steu va het Waals Gewest. De verspreidig e de Nederladse vertalig va dit documet werde mogelijk gemaakt dakzij het TIS-project Groe Licht Vlaadere. 2011

3

4 INHOUD 1. INLEIDING WAT IS VERLICHTNG? Fotometrische terme e begrippe Daglicht Kustlicht De opbouw va ee verlichtigstoestel DE BESCHIKBARE LAMPEN EN ARMATUREN De lampeigeschappe De beschrijvig va de verschillede lampe voor huishoudelijke toepassige De armatuurkemerke De verschillede armatuurtypes Welke lamp past bij welke armatuur? Het kieze va ee eergie-efficiëte vervagigslamp REGELSYSTEMEN VOOR VERLICHTING Regelacties Regelstrategieë Regelcompoete DE VERLICHTINGSKWALITIET De verlichtigssterkte De lichtverdelig Storede schaduwe De verblidig De kleurweergave De kleurtemperatuur DE BEOORDELING VAN EEN INSTALLATIE De verlichtigskwaliteit De eergie-efficiëtie va ee istallatie WELKE VERLICHTING VOOR WELKE RUIMTE? De keuke De eetkamer De wookamer De badkamer e het toilet De slaapkamer De hal, gag, e trap De bergig, kelder e wasruimte NIEUWBOUW, DE IDEALE OPLOSSING VOOR EEN EFFICIËNTE EN ESTHETISCHE VERLICHTING De uitvoerig Voorbeelde va ieuwe verlichtigsistallaties RENOVATIE VAN DE VERLICHTINGSINSTALLATIE Het vervage va de lampe Het vervage va de armature BESLUIT LITERATUURLIJST

5 1 INLEIDING Door de klimaatopwarmig e de uitputtig va de fossiele bradstoffe is eergie-efficiëtie uitgegroeid tot ee topprioriteit i alle domeie waaroder ook de residetiële sector. Hoewel het eergieverbruik i woige sterk varieert, ka me stelle dat verlichtig, aast huishoudelijke apparatuur, veratwoordelijk is voor ee iet te verwaarloze deel va het elektriciteitsverbruik va gezie. Meerdere studies hebbe aagetood dat meer da 10 % va het totale elektriciteitsverbuik va ee huishoude aar verlichtig gaat. Toch moet me vaststelle dat eergiezuiige verlichtigssysteme - i tegestellig tot eergie-efficiëte verwarmigssysteme e huishoudelijke apparate - vooralsog weiig gepromoot e toegepast worde. I 2008 werd er mede hierdoor ee Europese richtlij gestemd voor de geleidelijke itrekkig (tusse 2009 e 2011) va gloeilampe die weiig efficiët e eergieverslided zij. De markt, de gebruikers e de istallaties zulle zich bijgevolg moete aapasse aa de alteratieve (de compacte fluorescetielamp, de halogeelamp met ifraroodcoatig e de lichtdiode (led)) die door de iwerkigtredig va deze richtlij bevorderd worde. We wille erop wijze dat de verlichtig va woige erg complex is. I tegestellig tot wat het geval is voor idustriële e tertiaire gebouwe bestaa er tot op hede immers gee orme och aabevelige omtret de verlichtigssterkte i woige. Hier komt og ees bij dat de voorkeure va de bewoers sterk kue verschille e dit, zowel afhakelijk va objectieve e kwatificeerbare voorwaarde (zo hebbe oudere mese ee sterkere verlichtig odig) als va socio-culturele e subjectieve voorwaarde (voorkeur voor ee bepaald verlichtigstype, voor ee bepaalde kleurtemperatuur, ). Om deze redee is het voor de architecte e de bewoers iet altijd eevoudig ee efficiëte, comfortabele e esthetische verlichtig i de woig te realisere. Het doel va deze gids is om hulp te biede bij het otwerp e de keuze va ee verlichtigsistallatie. Zo behadelt hij oder meer de techologie va de lampe e de bestaade armature e geeft hij eveees meer iformatie over de te istallere vermoges om ee zo efficiët mogelijke verlichtig te bereike zoder echter het comfort e de esthetiek uit het oog te verlieze. Te slotte wordt er voor elke ruimte ee aagepaste verlichtig voorgesteld. 4

6 2 WAT IS VERLICHTING? Afb. 1 De lichtstroom va ee lichtbro. 2.1 FOTOMETRISCHE TERMEN EN BEGRIPPEN Vooraleer we va start gaa met de beschrijvig va de maiere waarmee het mogelijk is te kome tot ee efficiëte woigverlichtig, herhale we eerst ekele theoretische basispricipes over licht e de verlichtigskude. I dit oderdeel worde allee de fotometrische terme e begrippe toegelicht die oodzakelijk zij om het vervolg va deze gids te begrijpe DE LICHTSTROOM De lichtstroom (F) is de hoeveelheid licht die door ee lichtbro uitgestraald wordt i alle richtige va de ruimte. Deze wordt uitgedrukt i lume (symbool : lm). De verlichtigssterkte die buite worde waargeome variëre sterk : va 0,2 lux bij ee acht met volle maa tot lux bij ee zoige zomerdag. VOORBEELDEN Afb. 2 De verlichtigssterkte op ee oppervlak. Ee buitevloer bij ee acht met volle maa : 0,2 lx Ee werkoppervlak va ee bureau : va 300 tot 1000 lx Ee buiteoppervlak bij bewolkte hemel : va 5000 tot lx Ee buiteoppervlak bij heldere hemel : va 7000 tot lx Ee oppervlak dat pal i de zomerzo ligt: lx DE LICHTSTERKTE Het gaat hier i feite om het door de lichtbro uitgestraalde lichtvermoge, ee grootheid op basis waarva verschillede lichtbroe met elkaar vergeleke kue worde. Twee broe die dezelfde lichtstroom uitstrale, geve i pricipe ee idetieke lichthoeveelheid af aa de ruimte DE VERLICHTINGSSTERKTE De uitstraalrichtig is ee belagrijke parameter die weergegeve wordt door de lichtsterkte (ook wel lichtitesiteit geoemd). De lichtsterkte komt immers overee met de lichtstroom die per vaste hoekeeheid uitgestraald wordt i ee gegeve richtig. Deze wordt uitgedrukt i cadela (lume per steradiaal; symbool : cd). Afb. 3 De lichtsterkte va ee lichtbro. De verlichtigssterkte is het gedeelte va de lichtstroom (licht) dat effectief ivalt op het oppervlak. Deze wordt uitgedrukt i lux (of lm/m²; symbool : lx) : 1 lx = 1 lm/m². 5

7 2.1.4 DE LUMINANTIE Lumiatie is de eige grootheid die rekeig houdt met de waaremig door het meselijk oog. Aagezie deze grootheid i relatie staat met de lichtival op het etvlies vormt ze ee maat voor de helderheid va ee lichtbro of ee verlicht oppervlak. Lumiatie is de verhoudig va de lichtsterkte va ee oppervlak i de kijkrichtig tot het schijbare oppervlak erva i de beschouwde richtig. Lumiatie wordt uitgedrukt i cadela per vierkate meter (symbool : cd/m²). Het meselijke oog ka lumiaties waareme va 0,001 cd/m² tot cd/m². Afb. 4 De lumiatie va ee oppervlak dat verlicht wordt door ee bro. VOORBEELDEN Ee achtladschap : 10-3 cd/m² Ee ladschap bij volle maa : 10-2 tot 10-1 cd/m² Ee ladschap bij bewolkte hemel : 300 tot 5000 cd/m² De maa : 2500 cd/m² Ee wit blad i de zo : ogeveer cd/m² De zo : 1,5 x 10 9 cd/m² Lichtsterkte 2.2 DAGLICHT Lumiatie Verlichtigssterkte Mese hebbe steeds geleefd volges de atuurlijke ritmes va het daglicht e de seizoee. De opkomst va de kustlichtbroe heeft er echter voor gezorgd dat de mes zij leves- e werkritme heeft kue uitbereide. Desodaks blijft daglicht ee essetiële rol spele bij diverse aspecte va os dagelijkse leve. Er moet ee oderscheid gemaakt worde tusse twee soorte daglichtbroe : direct daglicht e diffuus daglicht. Zo verspreidt de zo ee sterk, direct e veraderlijk licht, terwijl de hemel eerder ee bro va diffuus e stabiel licht is. Het gebruik va daglicht bregt verschillede voordele met zich mee e dit, zowel op fysiologisch als op psychologisch vlak : het licht dat afkomstig is va de zo e de hemel wordt over het hele spectrum uitgestraald, waardoor voorwerpe hu werkelijke kleur vertoe daglicht verbruikt gee eergie. De hoeveelheid licht die beschikbaar is, hagt af va de periode va het jaar, het uur e het weer. I bepaalde gevalle ka het daglicht echter volstaa om oze leefruimte op afdoede wijze te verlichte de gevelopeige die i gebouwe aagebracht worde om het daglicht bie te late, gue de bewoers ook ee blik op de buitewereld, waardoor deze meer verbode zij met hu omgevig. Daglicht is echter gee perfecte lichtbro : het veradert voortdured va itesiteit e kleur, waardoor het iet gemakkelijk is om ee ruimte louter e allee op deze wijze cotiu te verlichte het ka hoge lumiaties veroorzake e dus is ee zekere verblidig mogelijk (bv. waeer directe zoestrale ee ruimte bievalle), zodaig dat het oodzakelijk ka zij om zich va de lichtbro af te scherme het biedrige va zoestrale ka tot oververhittig leide i het gebouw. I bepaalde gevalle zal het daarom oodzakelijk zij om ee zoewerig te voorzie. 2.3 KUNSTLICHT Sids de uitvidig va de gloeilamp i de 19 de eeuw door Thomas Ediso, wordt kustlicht i alle domeie gebruikt : wegverlichtig, woige katoorverlichtig, decoratieve verlichtig, Het voordeel va kustlicht is dat er op elk momet va de dag of acht verlichtig mogelijk is, op voorwaarde dat er ee eergietoevoer is. Maar ook kustlicht heeft zij greze. Doordat er eergie odig is voor de werkig erva, bregt kustlicht immers ee zekere vervuilig e de uitputtig va de atuurlijke eergiebroe met zich mee. Idie kustlicht da ook og ees fout toegepast wordt (te veel licht, slecht gestuurde lichtstroom, ) ka ze bovedie leide tot lichtvervuilig, waardoor de hemelobservatie verstoord wordt e het ecosysteem otregeld ka worde. 6

8 2.4 DE OPBOUW VAN EEN VERLICHTINGSTOESTEL Ee verlichtigstoestel bestaat uit verschillede oderdele : de lichtbro (de lamp), de evetuele hulpapparatuur e de behuizig va de armatuur DE LICHTBRON De lichtbro (de lamp) is het basiselemet va het verlichtigstoestel. Zoder lichtbro ka het toestel omogelijk het odige licht voor de verlichtig voorzie. De kustlichtbroe kue i drie categorieë oderverdeeld worde aargelag de techologie die gebruikt wordt om het licht te producere : gloeilampe, gasotladigslampe e elektrolumiescetielampe. Deze techologieë worde uitgebreid besproke i 3.2 (p. 10) DE HULPAPPARATUUR Bepaalde lampe hebbe hulpapparatuur odig om correct te kue fuctioere. Deze hulpapparatuur ka i twee grote groepe oderverdeeld worde : trasformatore e voorschakelapparatuur. Trasformatore worde meestal gebruikt i combiatie met halogeelampe op zeer lage spaig (ZLS). Me ka twee soorte oderscheide : (ferro)magetische of elektroische trasformatore. Deze hebbe tot taak om de lamp vaaf de etspaig va ee lagere spaig (meestal 12 V voor halogeelampe) te voorzie. Ee va de voordele va ZLS-halogeelampe is het feit dat ze ee zeer laag risico op elektrocutie vertoe (althas toch voor de elemete die zich a de trasformator bevide). We wille erop wijze dat ook lichtdiodes (leds) op ZLS kue fuctioere. Aagezie deze echter op gelijkstroom werke, hebbe ze hiertoe iet allee ee trasformator, maar ook ook ee gelijkrichter odig. Starters e ballaste worde gebruikt i combiatie met otladigslampe. Er bestaa ferromagetische ballaste die gecombieerd diee te worde met ee starter e elektroische ballaste met ee geïtegreerde starter. Dit koppel (starter/ ballast) verzekert het aasteke va de lamp e beperkt de stroom i de buis tijdes het gebruik om aldus het stukgaa va de lamp te vermijde DE BEHUIZING VAN DE ARMATUUR Het derde elemet va ee verlichtigstoestel is de behuizig va de armatuur. Deze bevat de lichtbro e de evetuele hulpapparatuur e heeft de volgede drie fucties : ze zorgt ervoor dat het licht dat afkomstig is va de lichtbro met behulp va de optiek aar de te verlichte ruimte gericht wordt ze beschermt de lamp e de evetuele hulpapparatuur tege extere ivloede (schokke, water, stof, ) door haar vorm, kleur e materiaal vervult ze ee esthetische rol die vooral belagrijk is bij residetiële toepassige. Soms ka het gebeure dat er gee behuizig va de armatuur aawezig is. Ee typisch voorbeeld hierva is de aakte lamp op ee ekelvoudige fittig. 7

9 3 DE BESCHIKBARE LAM- PEN EN ARMATUREN? VOORBEELDEN I de residetiële sector is de keuze voor ee verlichtigssysteem meestal gebaseerd op esthetische e subjectieve criteria, terwijl me i de tertiaire sector eerder teruggrijpt aar fuctioele, ecoomische e ecologische criteria. Afhakelijk va de toepassig kue er dus verschillede armature e lampe gebruikt worde. Dit hoofdstuk geeft ee overzicht va de verschillede lamp- e armatuurtypes die terug te vide zij i de residetiële sector e geeft voor elk type de voor- e adele. 3.1 DE LAMPEIGENSCHAPPEN Vooraleer te begie met de gedetailleerde aalyse va de lampe die gebruikt worde i de residetiële sector, volgt hieroder ee overzicht va de verschillede parameters die ee rol spele bij het bepale va de lampkwaliteit. Het gaat hier oder meer om het lichtredemet, de lichtitesiteit, de kleurtemperatuur, de kleurweergave-idex e de levesduur HET LICHTRENDEMENT De lichtefficiëtie of het lichtredemet (h) va ee lamp ka afgeleid worde door de lichtstroom F, uitgedrukt i lume, te dele door het vermoge P, uitgedrukt i watt. Het lichtredemet wordt opgegeve i lm/w, hetzij : h = F/P [lm/w]. Ee stadaard gloeilamp va 60 W met ee lichtstroom va 700 lm heeft ee lichtefficiëtie va 11,7 lm/w. Aagezie ee compacte bolvormige fluorescetielamp met ee vermoge va 15 W dezelfde lichtstroom (700 lm) uitstraalt, ligt de lichteffciëtie erva viermaal hoger (46,7 lm/w). Sids 1999 legt ee Europese richtlij ee eergielabel op voor lampe voor huishoudelijk gebruik. Dit eergielabel heeft ee vergelijkbare opmaak als de reeds bestaade labels voor huishoudelijke apparate (wasmachies, koelkaste, ). Het gaat hier meer bepaald om ee etiket met ee kleurecode e ee letter die meer iformatie geve over de eergie-efficiëtie va de lamp. De lampe uit de klasse A vertoe de beste prestaties de lampe uit de klasse G de slechtste. Op dit label moet doorgaas ook de lichtstroom e het vermoge va de lamp af te leze zij. De levesduur va de lamp ka eveees ter iformatie aagegeve worde. Het verstrekte label is afhakelijk va de lichtefficiëtie e het vermoge va de lamp, zoals weergegeve i afbeeldig 5 (p. 9). Uit deze grafiek blijkt dat het toepassigsgebied va de eergie-efficiëtieklasse B redelijk ruim is. Deze klasse ka immers lampe bevatte waarva de lichtefficiëtie tot drie keer lager is da voor ee adere lamp met hetzelfde vermoge. Bij het kieze va ee lamp uit de klasse B diet me zich da ook bewust te zij va deze verschille. VOORBEELDEN Ee halogeelamp met ee vermoge va 30 W die voorzie is va ee ifraroodcoatig (IRC), bezit ee lichtstroom va 620 lm e heeft ee lichtefficiëtie va 21 lm/w. Deze lamp behoort dus tot de klasse B. Voor ee lichtstroom i dezelfde grootteorde (610 lm) bezit ee compacte bolvormige fluorescetielamp ee vermoge va 12 W. Deze lamp behaalt hiermee ee lichtefficiëtie va 51 lm/w e behoort dus eveees tot de klasse B. Dit voorbeeld toot dat er tusse twee lampe uit eezelfde eergie-efficiëtieklasse grote efficiëtieverschille kue zij. Bij de keuze va ee lamp baseert me zich dus beter op zij lichtefficiëtie da op zij klasse. 8

10 Lichtefficiëtie [lm/w] Klasse A Klasse B Exter voorschakelapparaat Igebouwd voorschakelapparaat Klasse C Lichtstroomlimiet > 6500 lm Klasse D Klasse E Klasse F Afb. 5 De eergieefficiëtieklasse va lampe aargelag va hu vermoge e hu lichtefficiëtie Klasse G Vermoge [W] Het vooroemde eergielabel is echter iet va toepassig op alle lampe voor huishoudelijk gebruik. De volgede lampe valle buite het toepassigsgebied va de richtlij e krijge dus gee eergielabel toegeweze : lampe met ee vermoge va mider da 4 W (vaak ledlampe (leds)) lampe met ee lichtstroom va meer da 6500 lm directioele lampe (spots) adere meer specifieke lampe (lampe voor zaklampe, oves, ) DE KLEURTEMPERATUUR De kleurtemperatuur va ee lichtbro is bepaled voor de kleur va het uitgestraalde licht e dus ook voor de gecreëerde lichtsfeer. Deze grootheid wordt uitgedrukt i kelvi (K) e komt overee met de temperatuur die ee zwart straligslichaam moet hebbe om dezelfde lichtkleur uit te strale als de beschouwde lichtbro DE LICHTSTERKTE De lichtsterkte is de lichtstroom die per vaste hoekeeheid uitgestraald wordt i ee gegeve richtig. Dit begrip is zeer belagrijk bij spots aagezie het richtigsaspect hiervoor ee fudamatele eigeschap is. Idie me het over de lichtsterkte heeft, diet me ook steeds rekeig te houde met de opeigshoek va de lamp. I het algemee vermelde de fabrikate de lichtstroom va spots iet. Het ka dus uttig zij de opeigshoek e de lichtsterkte va de lamp te kee, aagezie deze waarde ee idee geve va de maier waarop het licht uitgestraald zal worde. Bij ee gelijk vermoge zal de itesiteit i de hoofdas verkleie e het redemet verhoge aarmate de opeigshoek groter wordt K 2700 K 3500 K 5000 K 7500 K K Rood Warm Neutraal Koud Heel koud Ijskoud Afb. 6 Bereik va de kleurtemperatuur. Me heeft het over koude kleure (de meer blauwe kleure) waeer de kleurtemperatuur stijgt (bove 5000 K) e over warme kleure (de meer rode kleure) waeer de kleurtemperatuur oder 3300 K daalt. VOORBEELDEN VAN KLEURTEMPERA- TUREN Ee klassieke gloeilamp : ± 2700 K Ee halogeelamp : ± 3000 K Ee fluorescetielamp : va 2700 tot 6000 K Daglicht : va 2000 tot meer da K 9

11 is. De betekeis va dit begrip ka va plaats tot plaats verschille. I Europa wordt ee lamp als iet-fuctioeel beschouwd zodra deze mider da 70 % (85 % voor gloeilampe) va zij iitiële lichtstroom uitstraalt. I de Vereigde State wordt ee lamp daaretege pas als iet-fuctioeel beschouwd waeer deze iet meer werkt. Dit zij twee volledig verschillede visies op eezelfde begrip. Afb. 7 Drie lampe met ee verschillede kleurtemperatuur : liks warm, i het midde eutraal e rechts koud DE KLEURWEERGAVE-INDEX De kleurweergave-idex (Ra) geeft iformatie over de maier waarop ee lichtbro de verschillede golflegte va het zichtbare spectrum weergeeft. Het gaat hier met adere woorde om de kleurprecisie va ee voorwerp i vergelijkig tot zij kleure bij daglicht. De kleurweergave-idex bevidt zich op ee schaal va 0 (slecht) tot 100 (perfect). Ee lichtbro met ee goede kleurweergave-idex straalt ee licht uit dat alle kleure (alle golflegte) va het zichtbare spectrum bevat e zo de werkelijke kleure va de voorwerpe weergeeft. Ee moochromatische lichtbro zal daaretege ee licht uitstrale dat slechts éé kleur (éé golflegte) bevat. VOORBEELDEN VAN DE KLEURWEERGAVE-INDEX (Ra) Daglicht : K 4000 K 5000 K Gloeilampe (klassiek of halogee): ± 100 Fluorescetielampe (meestal) : va 60 tot 95 Hogedrukatriumlampe (moochromatische wegverlichtig is ee goed voorbeeld va ee lichtbro met ee slechte kleurweergave-idex) : < DE LEVENSDUUR Er bestaa meerdere defiities voor de levesduur va ee lamp. Als me het heeft over de gemiddelde levesduur va ee hoeveelheid lampe, gaat het bijvoorbeeld over het aatal werkigsure totdat 50 % hierva iet lager fuctioeel VOORBEELDEN VAN STANDAARD- LEVENSDUREN Ee klassieke gloeilamp : 1000 h Ee halogeespot op lage spaig : 2000 tot 4000 h Ee compacte fluorescetielamp : 6000 tot h Ee fluorescetielamp : tot h 3.2 DE BESCHRIJVING VAN DE VERSCHILLENDE LAMPEN VOOR HUISHOUDELIJKE TOEPASSINGEN De lampe zij het eerste bepalede elemet i ee verlichtigsistallatie. De efficiëtie va de beschouwde istallatie is immers i grote mate afhakelijk va het gekoze lamptype e de gebruikte techologie. Deze paragraaf geeft ee overzicht va de verschillede lamptypes die gebruikt kue worde voor huishoudelijke toepassige e va hu algemee kemerke. Deze lijst is echter geeszis volledig omdat er ook lampe bestaa die bestemd zij voor specifieke doeleide (bv. aquariumlampe) GLOEILAMPEN Gloeilampe strale licht uit doordat ze ee gloeidraad bevatte die opgewarmd wordt door middel va ee elektrische stroom. Er bestaa twee soorte gloeilampe : de klassieke gloeilamp e de halogeegloeilamp DE KLASSIEKE GLOEILAMPEN Deze lampe worde veelvuldig gebruikt voor residetiële toepassige e zij beschikbaar i verschillede vorme e afmetige (afbeeldige 8, 9 e 10). 10

12 Afb. 8 Bolvormige gloeilamp. Afb. 9 Kaarsvormige gloeilamp. Afb. 10 Gloeilampspot. Het werkigspricipe Waeer er stroom door ee wolfraamgloeidraad wordt gestuurd, begit deze op te warme e licht uit te strale. De gloeidraad bevidt zich i ee luchtledig of met ee specifiek gas gevuld lampomhulsel. Het vermoge e de lichtstroom De klassieke gloeilampe bestaa i ee breed vermogesbereik, gaade va 25 tot meer da 100 W. Hu lichtstroom ka variëre va 200 tot meer da 1900 lm. De lichtefficiëtie e de eergie-efficiëtieklasse De efficiëtie va gloeilampe is erg zwak e ligt tusse 5 e 19 lm/w. Hiermee behore ze tot de eergie-efficiëtieklasse E tot G. De kleurtemperatuur e de kleurweergaveidex Gloeilampe strale ee warm wit licht uit (2700 K) e hebbe bovedie ee uitstekede kleurweergave-idex (Ra = 100). De levesduur De levesduur va gloeilampe is relatief kort (1000 h) e hagt i grote mate af va de spaigsvariatie va het elektriciteitsetwerk. De izamel- e recyclagepute I België bestaa er gee specifieke izamel- e recyclagepute voor gloeilampe. Doordat gloeilampe metale oderdele bevatte, moge ze iet i de glascotaier worde gegooid e moete ze bijgevolg behadeld worde zoals gewoo huishoudelijk afval. De voor- e adele Gloeilampe hebbe ee uitstekede kleurweergave-idex e bestaa i verschillede vorme e afmetige. Bovedie zij ze ook makkelijk te dimme. Het eergieredemet va gloeilampe is echter heel zwak : bija 95 % va de eergie die ze verbruike, wordt omgezet aar warmte terwijl slechts 5 % wordt omgezet i licht. We wille er ook op wijze dat deze lampe ee korte levesduur hebbe HALOGEENGLOEILAMPEN Sids ekele jare zit het gebruik va halogeelampe i woige i de lift. Deze lampe kue oderverdeeld worde i drie verschillede categorieë : de spots (230 V of 12 V), die erg gewaardeerd worde omwille va hu kleie omvag e makkelijke ibouwbaarheid (afbeeldig 11, p. 12) de capsulelampe, die meer e meer gebruikt worde dakzij hu kleie omvag (afbeeldig 12, p. 12) de miibuize met twee fittige, die verkrijgbaar zij i hoge vermoges e meestal gebruikt worde voor buiteverlichtig i de vorm va spots e als idirecte staade armature voor bieverlichtig (afbeeldig 13, p. 12). Het werkigspricipe Het werkigspricipe va halogeelampe is bija idetiek aa dat va de klassieke gloeilampe. Het grote verschil zit i het halogeegas dat werd igebracht i het lampomhulsel. Dit gas zorgt ervoor dat het vrijgekome wolfraam va de gloeidraad (dat verdampt oder ivloed va warmte) opieuw af- 11

13 Afb. 11 Halogeespot. Afb. 12 Halogeelamp va het capsuletype. Afb. 13 Miihalogeebuis met twee fittige. gezet wordt op de gloeidraad. Dit proces verhoogt iet allee de levesduur va de lamp, maar belet ook het zwart worde va het lampomhulsel e de ermee gepaard gaade lichtstroomverlieze. Sids ekele jare zij er ook halogeelampe met ee ifraroodcoatig (IRC ifrared coatig) op de markt verschee. Bij deze lampe werd er ee speciale coatig op het lampomhulsel aagebracht die de ifraroodstralig (warmte) aar de gloeidraad terug leidt, zodaig dat er mider eergie odig is om die op temperatuur te krijge. Het redemet va deze halogeelampe ligt hoger da dat va ee klassieke halogeelamp (ogeveer 20 tot 30 %). Het vermoge e de lichtstroom Het vermoge va halogeelampe varieert va 5 W tot 500 W (miibuis) e de uitgestraalde lichtstroom ligt tusse 50 e meer da lm. De levesduur De levesduur va halogeelampe is afhakelijk va het type e varieert tusse 2000 e 5000 h. Halogeelampe die op zeer lage spaig (12 V) werke, vertoe meestal ee lagere levesduur da halogeelampe die op hogere spaig (230 V) werke. De izamel- e recyclagepute Net zoals voor de klassieke gloeilampe bestaa er i België gee specifieke izamel- e recyclagepute voor halogeelampe. Deze lampe moge iet i de glascotaier gegooid worde e diee behadeld te worde zoals gewoo huishoudelijk afval. De voor- e adele De lichtefficiëtie e de eergie-efficiëtieklasse Net zoals de gloeilampe bezitte halogeelampe ee goede kleurweergave-idex e zij ze gemakkelijk te dimme. De efficiëtie va halogeelampe ligt ee stuk hoger da deze va klassieke gloeilampe, hoewel ook bij dit lamptype het meredeel va de verbruikte eergie omgezet wordt aar warmte. Het redemet varieert va 10 tot 12 lm/w voor ee stadaardlamp e ligt rod 30 lm/w voor ee halogeelamp met ee ifraroodcoatig. Deze lampe behore tot de eergie-efficiëtieklasse G tot B. Door het feit dat ze ook beschikbaar zij i capsulevorm, zij deze lampe zeer gegeerd voor toepassig i kleiere lichtbroe. Halogeespots worde eveees sterk gewaardeerd omwille va hu richtbare karakter, waardoor ze bepaalde voorwerpe of ruimte kue late opvalle. Halogeelampe vertoe echter, et zoals de gloeilampe, ee zwak verlichtigsredemet e hebbe doorgaas ee redelijk korte levesduur (op ee aatal uitzoderige a). De kleurtemperatuur e de kleurweergaveidex GASONTLADINGSLAMPEN De kleurtemperatuur va halogeelampe ligt om e bij de 3000 K (eutraal wit). De kleurweergaveidex is uitsteked (Ra = 100). Ee tweede techiek om licht uit te strale, is door middel va ee gasotladig. Dit lichtproductiepricipe wordt oder meer aagewed i fluores- 12

14 Afb. 14 Lieaire otladigslamp (TL-buis). Afb. 15 Cirkelvormige otladigslamp. cetielampe e compacte fluorescetielampe voor bieverlichtig FLUORESCENTIELAMPEN De fluorescetielamp wordt sids het begi va de 20 ste eeuw gebruikt voor idustriële e residetiële verlichtigstoepassige. Hoewel ze i het verlede doorgaas i hu ruwe vorm (aakt) toegepast werde e ee weiig comfortabel groeig licht uitstraalde, hebbe de fluorescetielampe e hu hulpapparatuur de afgelope jare ee sterke evolutie geked. Zo werde de meeste adele weggewerkt e werd het productgamma voor de residetiële sector sterk uitgebreid. Het werkigspricipe Het werkigspricipe va ee fluorescetielamp is gebaseerd op het dempe va ee elektrische otladig i ee buis die kwikdampe oder lage druk bevat. Dit gebeurt door ee spaig tot stad te brege tusse twee elektrode die zich aa weerskate va de buis bevide. Dit veroorzaakt iet allee ee ioisatie va het kwik, maar ook botsige tusse de elektrode die va de kathode aar de aode versprige eerzijds e de gasioe aderzijds. De eergie die door deze botsige vrijkomt, wordt omgezet aar zichtbaar licht door het fluorescetiepoeder dat zich aa de biewad va de buis bevidt. Om ee gasotladigslamp te late brade, is er hulpapparatuur odig die de otladig ileidt e deze eveees beperkt e cotroleert. Oorsprokelijk bestod deze hulpapparatuur uit ee ferromagetisch ballast dat rod ee ijzerhoudede ker gewikkeld werd e ee starter die zorgde voor de ileidig va de otladig. De fuctie va het koppel ballast/starter ka tegewoordig echter ook verzekerd worde door ee elektroische ballast. Deze recete techologie heeft heel wat voordele te biede : het verlichtigsredemet va de lamp verbetert ee werkig bij hogere frequeties ka de storede flikkerig die vaak vastgesteld wordt bij ferromagetische ballaste wegwerke de specifieke vorm is compatibel met ee dimmer e de mogelijkheid bestaat om de lichthoeveelheid die door de lamp uitgestraald wordt precies te regele. Er bestaa drie grote klasse va fluorescetielampe : lieaire T8-buislampe (met ee diameter va 8/8 of 26 mm) lieaire T5-buislampe (met ee diameter va 5/8 of 16 mm) die verplicht gebruikt diee te worde i combiatie met ee elektroische ballast cirkelvormige buislampe (meestal met ee diameter va 5/8 ). Bepaalde oudere istallaties zij uitgerust met lieaire T12-buislampe (met ee diameter va 12/8 of 37,5 mm). Deze lichtbroe hebbe ee zwakker verlichtigsredemet alsook ee mider goede kleurweergave-idex da T8-buislampe. Bovedie moge ze iet meer toegepast worde e worde ze dus best systematisch vervage. Het vermoge e de lichtstroom Het vermoge va de meeste otladigslampe voor woige is begrepe tusse 14 e 58 W e hu legte varieert aargelag va het vermoge. De geleverde lichtstroom ligt tusse 1300 e 5000 lm. De lichtefficiëtie e de eergie-efficiëtieklasse Fluorescetielampe bezitte ee erg goed verlichtigsredemet (va 60 tot 105 lm/w) e behore meestal tot de eergie-efficiëtieklasse A. 13

15 De kleurtemperatuur e de kleurweergaveidex De kleurtemperatuur va otladigslampe is afhakelijk va het gebruikte fluorescetiepoeder. Voor huishoudelijke toepassige ka de kleurtemperatuur variëre va warm wit (2700 K) tot koud wit (6700 K). Het lichtspectrum dat uitgestraald wordt door de otladigslampe is discotiue, de kleur va het uitgestraalde licht wordt bepaald door de belagrijkste eergiestrale. Omwille va de eigeschappe va de otladig e het poeder is het tot op hede og iet mogelijk geweest om ee volledig cotiu kleurespectrum te creëre. De kleurweergave-idex is dus iet perfect, maar is iettemi redelijk (meestal tusse 80 tot 95). We wille er wel op wijze dat er ook lampe met ee zwakkere kleurweergave-idex (60 tot 70, vaak idustrieel wit of 133 geoemd) bestaa. Deze worde best iet toegepast i woige. doorlope. Ze moete immers beschouwd worde als behored tot de categorie klei gevaarlijk afval (KGA). I de cotaierparke werde er specifieke izamelpute voor dit lamptype igericht. Daaraast is er door de ivoerig va het Recupel-Lightsysteem bij elke aakoop va ieuwe buislampe u ook ee terugameplicht voor de hadelaars. De voor- e adele De twee belagrijkste voordele va fluorescetielampe zij hu hoge eergie-efficiëtie e hu aazielijke lichtstroom. Gelet op hu grote omvag worde ze i de residetiële sector echter slechts zelde toegepast. Voor de huishoudelijke verlichtig wordt vaker teruggegrepe aar cirkelvormige otladigslampe omdat deze veel compacter zij. De levesduur SPAARLAMPEN OF COMPACTE FLUORESCENTIELAMPEN (CFL) De levesduur va ee fluorescetielamp is zowel afhakelijk va het type voorschakelapparatuur als va het otstekigstype. Lampe die uitgerust zij met ee ferromagetische of elektroische ballast met koude otstekig vertoe ee levesduur va 8000 tot uur, afhakelijk va het aatal aa/uit-cycli. De levesduur va buislampe die gecombieerd worde met ee elektroische ballast met voorverwarmig is lager. Deze ka oplope tot uur aagezie de elektrode opgewarmd worde vóór het ileide va de otladig, waardoor hu slijtage sterk beperkt wordt. De izamel- e recyclagepute Gelet op het feit dat otladigslampe kwik bevatte, diee ze ee specifiek recyclageproces te Het tweede type otladigslampe dat beschikbaar is op de markt va de bieverlichtig zij de compacte fluorescetielampe. Het gaat hier i feite om ee geboge miiatuurversie va de traditioele fluorescetielampe. Dit lamptype wordt vooramelijk toegepast ter vervagig va gloeilampe. Het werkigspricipe Me ka de volgede types compacte fluorescetielampe oderscheide : lampe met ee igebouwd voorschakelapparaat die dezelfde fittig hebbe als gloeilampe, waardoor deze laatste gemakkelijk vervage kue worde compacte fluorescetielampe met ee exter voorschakelapparaat die ee specifieke lampvoet vertoe e ee exter voorschakelapparaat odig hebbe om te kue werke. Afb. 16 Compacte fluorescetielampe met ee igebouwd voorschakelapparaat (va liks aar rechts : aakte buislamp, bolvormige lamp, spot). 14

16 bewegigsdetector of ee ader systeem e zij vooral geschikt voor situaties waarbij de lampe frequet aa- e uitgeschakeld worde. De izamel- e recyclagepute Afb. 17 Compacte fluorescetielampe met ee exter voorschakelapparaat (va liks aar rechts : aakte buislamp met ekele pi e aakte buislamp met dubbele pi). Het vermoge e de lichtstroom Het vermogesgamma is erg breed e varieert va 3 tot 23 W voor lampe met ee igebouwd voorschakelapparaat e va 5 tot meer da 80 W voor lampe met ee exter voorschakelapparaat. De beschikbare lichtstrome ligge tusse 100 lm e meer da 6000 lm. De lichtefficiëtie e de eergie-efficiëtieklasse Compacte fluorescetielampe hebbe ee goede lichtefficiëtie (va 35 tot 80 lm/w) e behore hierdoor meestal tot de eergie-efficiëtieklasse A. De kleurtemperatuur e de kleurweergaveidex Net zoals voor de traditioele fluorescetielampe varieert de kleur va compacte fluorescetielampe tusse warm wit (2700 K) e koud wit (6500 K). Ze bezitte ook ee hoge kleurweergave-idex die meestal tusse 80 e 90 ligt. De levesduur De levesduur va compacte fluorescetielampe met ee igebouwd voorschakelapparaat ligt ogeveer achtmaal hoger da bij gloeilampe (va 6000 tot uur tegeover 1000 uur voor gloeilampe). De compacte fluorescetielampe met ee exter voorschakelapparaat hebbe ee og lagere levesduur (va 8000 tot uur). Net zoals bij de fluorescetielampe va het TL-type is de levesduur va dit lamptype sterk afhakelijk va het aatal aa/uit-cycli. Er bestaa echter ook specifieke lampe die iet of slechts weiig gevoelig zij voor deze parameter. Deze laatste kue bijvoorbeeld bedied worde met behulp va ee Compacte fluorescetielampe moete op dezelfde maier behadeld worde als TL-lampe. Door het feit dat ze ekele milligram kwik bevatte, moge ze iet beschouwd worde als klassiek huishoudelijk afval, maar behore ze tot de categorie klei gevaarlijk afval. I de cotaierparke werde er specifieke izamelpute voor gebruikte fluorescetielampe (TL-lampe e compacte fluorescetielampe) igericht. Daaraast is er door de ivoerig va het Recupel-Lightsysteem bij elke aakoop va ieuwe compacte fluorescetielampe ee terugameplicht voor de hadelaars va kracht. De voor- e adele Compacte fluorescetielampe hebbe drie grote voordele te biede : ze hebbe ee goede lichtefficiëtie, zij compact e bestaa i verschillede vorme waardoor ze ee perfect alteratief vorme ter vervagig va gloeilampe. Bepaalde compacte fluorescetielampe hebbe echter het adeel dat ze wat tijd odig hebbe bij het opstarte om de totale lichtstroom te levere e dat ze ook ee zekere kleurvariatie (colorshift) vertoe. Compacte fluorescetielampe worde vaak i ee slecht daglicht gesteld omdat de erdoor uitgestraalde elektromagetische stralig schadelijk zou zij voor de mes. Verschillede studies hebbe echter aagetood dat er gee ekel gevaar is bij ee cotiue blootstellig aa otladigslampe, voor zover de afstad tot de lamp groter blijft da 30 cm ELEKTROLUMINESCENTIE- LAMPEN Elektrolumiescetie is ee lichtproductieproces dat reeds meerdere jare bestaat. Deke we hierbij maar aa de groee e rode cotrolelampjes va oze elektrische toestelle. Het is echter pas door de otwikkelig va de blauwe led (light emittig diode) dat het mogelijk werd wit licht te producere e bijgevolg ook de toepassig va leds voor bie- e buiteverlichtig mogelijk werd. 15

17 Afb. 18 Lichtdiodes (leds). Het werkigspricipe De led is ee semi-geleider die bestaat uit twee materiale waarva het ee ee teveel aa elektroe e het adere ee tekort aa elektroe vertoot. Waeer deze verbidig ee spaigsverschil odergaat, verplaatse de elektroe zich va het materiaal met ee elektroeoverschot aar de zoe met ee elektroetekort, alwaar ze vervolges ieuwe verbidige aagaa. Deze recombiatie veroorzaakt ee stralig waarva de kleur afhakelijk is va de materiale (zie tabel 1). Wit licht komt tot stad door de combiatie va de kleure rood, groe e blauw of door coversie dakzij ee fluorescered poeder. Dit gebeurt volges ee pricipe dat vergelijkbaar is met dat va de fluorescetielampe. I dit laatste geval wordt het witte licht geproduceerd met ee blauwe led, waarva ee deel va de stralig aar geel licht wordt omgezet, terwijl de rest ogewijzigd blijft. De combiatie va geel e blauw geeft wit licht. Het is belagrijk erop te wijze dat leds op gelijkstroom werke. Het is bijgevolg oodzakelijk om ze te verbide met ee trasformator-gelijkrichter, die al da iet igebouwd ka zij. Het vermoge e de lichtstroom Odaks het feit dat de ledlamp al geruime tijd beschikbaar is op de verlichtigsmarkt, is dit lamptype og steeds i volle otwikkelig. Tegewoordig variëre de beschikbare vermoges va 0,007 tot 15 W e ligt hu lichtstroom tusse 1,5 e 400 lm. Er diet opgemerkt te worde dat de lichtstroom va leds sterk afhakelijk is va de temperatuur. Hoe hoger de temperatuur, hoe zwakker hu lichtstroom (e dus ook hu redemet). De lichtefficiëtie e de eergie-efficiëtieklasse De lichtefficiëtie va leds is sterk productgebode, maar ket wel ee gestage stijgig. Op dit momet zij er op de markt leds te vide die wit licht uitstrale e ee redemet behale va 20 tot 30 lm/w. Niettegestaade het feit dat leds door hu gerige vermoge buite het toepassigsgebied va de eergie-effciëteklasse voor lichtbroe valle, zoude ze opgeome kue worde i de klasse B tot D. De kleurtemperatuur e de kleurweergaveidex De leds die tegewoordig op de markt beschikbaar zij, hebbe ee kleurtemperatuur die varieert va warm (2700 K) aar koud (6500 K). Bij koude kleure vertoot ledverlichtig echter wel ee beter redemet. Hu kleurweergave-idex varieert va 50 tot 80. De levesduur De levesduur va leds is sterk afhakelijk va de omgevigstemperatuur e de toegepaste spaig e schommelt tusse 5000 e meer da Tabel 1 De lichtkleur die uitgestraald wordt door ee led aargelag va de opbouw va de verbidig. Verbidigselemete Afkortig Kleur va het uitgestraalde licht Alumiium-Gallium-Arsee AlGaAs Rood Alumiium-Idium-Gallium-Fosfor AlIGaP Rood, oraje, geel Gallium-Arsee-Fosfor GaAsP Rood, oraje, geel Idium-Gallium-Stikstof IGaN Groe, blauw 16

18 uur. Het grootste voordeel va ledverlichtig is dat ze weiig schokgevoelig is. is dus iet correct of vergelijkbaar met deze va adere lampe. De izamel e recyclagepute BESLUIT Leds, die zeldzame metale bevatte (Idium, Gallium,...), diee ee specifiek recyclageproces te doorlope. Ze moete immers beschouwd worde als behorede tot de categorie klei gevaarlijk afval. I de cotaierparke werde er specifieke izamelpute voor dit lamptype igericht. Daaraast is er door de ivoerig va het Recupel-Lightsysteem bij elke aakoop va ieuwe lampe u ook ee terugameplicht voor hadelaars. De voor- e adele Leds vertoe iet allee ee lage levesduur e goede schokbestedigheid, maar zij bovedie heel klei, gemakkelijk combieerbaar met ee optiek e eevoudig te plaatse. Ze kue ee idrukwekked gamma va verzadigde kleure producere e biede - mede door hu elektroische bedieig - de mogelijkheid om ee dyamische verlichtig met wisselede kleure te creëre. De veralgemeede toepassig va leds wordt vooralsog afgeremd door hu zwakke absolute lichtstroom, waardoor het fuctioele gebruik erva als bieverlichtig moeilijker wordt. Odaks hu hoge prijs zij leds vaak terug te vide i specifieke toepassige zoals sigalisatie, buiteverlichtig e architecturale verlichtig. De techologie va de leds ket evewel ee razedselle otwikkelig, waardoor er voortdured ieuwe toepassige op de markt verschije. We wille er eveees op wijze dat er tot op hede gee ekele echte meet- of prestatieorm bestaat voor leds. Deze situatie zorgt soms voor verwarrig : de levesduur va leds is iet altijd duidelijk vermeld e het is oodzakelijk om iformatie i te wie over de lichtstroom op het eide va hu levesduur het is ook iet ogewoo om i het gamma va mider betrouwbare fabrikate bie eezelfde partij lichtstroomverschille va maar liefst 20 % terug te vide. Tot op hede is er immers gee ekele orm voorhade die de fotometrische meetvoorwaarde va leds specificeert bepaalde fabrikate vermelde iet de lichtstroom va de bradede lamp, maar wel de iitiële lichtstroom erva. Deze daalt echter met 5 tot 10 % a de eerste secode bij het otsteke va de lamp. De aldus opgegeve waarde Uit dit overzicht va de lichtbroe blijkt dat de fluorescerede otladigslampe met ee exter elektroisch voorschakelapparaat de voorkeur geiete idie me ee efficiëte verlichtig west te realisere (lieaire lampe, cirkelvormige lampe of compacte fluorescetielampe). I tweede istatie kue ook de compacte fluorescerede otladigslampe met ee igebouwd voorschakelapparaat toegepast worde (bv. bij de vervagig i ee reeds bestaade armatuur). Halogee- e gloeilampe zij daaretege af te rade omwille va hu zwakke lichtefficiëtie. Idie het gebruik va halogeelampe overmijdelijk is, rade we aa om lampe met ee ifraroodcoatig (IRC) te gebruike. Deze hebbe immers ee hoger redemet da de klassieke halogee- e gloeilampe. Ledverlichtig wordt tegewoordig vooral gebruikt voor sigalisatie-, decoratie- e buiteverlichtigsdoeleide. Vadaag de dag wordt er echter ook volop gewerkt aa ledtoepassige voor bieverlichtig, zodat dit verlichtigstype i de abije toekomst ook aagewed zou kue worde als hoofdverlichtig i woige. 3.3 ARMATUURKENMERKEN Alvores we va start gaa met ee beschrijvig va de armature die bestemd zij voor residetiële verlichtig, geve we hieroder ee defiitie va hu vooraamste eigeschappe HET ARMATUURRENDEMENT Odaks het feit dat de hoofdfuctie va ee armatuur eri bestod om de efficiëte lichtverdelig i de ruimte te waarborge, vormt ze hierbij zelfs ee grote belemmerig. Elke armatuur absorbeert immers overmijdelijk ee deel va de lichtstralig va de bro die ze behuist. Het is de kwaliteit va de optiekelemete die de hoeveelheid geabsorbeerd - e dus verlore - licht bepaalt. Om deze rede is het optische hoofdkemerk va ee armatuur zij lichtredemet (LOR light output ratio). Deze grootheid ka omschreve worde als de verhoudig tusse de door de armature uitgestraalde lichtstroom e de lichtstroom die uitgestraald wordt door de lampe, hetzij : LOR = φ φ armatuur lamp [-]. 17

19 Afb. 19 De lichtverdelig va armature. Extesieve verdelig Itesieve verdelig Asymmetrische verdelig Afb. 20 Directe verlichtig. Ee bijkomed oderscheid wordt gemaakt op basis va de richtig waaraar de armatuur licht uitstraalt. Bepaalde armature strale immers ee deel (of de totaliteit) va hu licht aar bove uit. Me diet met adere woorde zowel rekeig te houde met het redemet va de armatuur aar bove als aar oder toe. Deze redemete worde gedefiieerd als de verhoudig tusse de aar oder uitgestraalde lichtstroom of de aar bove uitgestraalde lichtstroom te opzichte va de totale lichtstroom va de lichtbro(e) DE LICHTVERDELING VAN DE ARMATUUR Ee va de take va armature bestaat eri om de lichtverdelig va de lichtbro aar de ruimte toe te waarborge. Ee beschrijvig va deze verdelig is daarom oodzakelijk. I de techische catalogi va de armaturefabrikate worde deze parameters vermeld aa de had va ee polair diagram dat de verdelig i ee vlak loodrecht op e evewijdig met de hoofdas va de armatuur weergeeft. Er worde drie lichtverdeligstypes gedefiieerd : de extesieve verdelig waarbij de lichtbudel breed is e ee relatief uiforme verlichtig uitstraalt de itesieve verdelig waarbij de lichtbudel redelijk smal is e zodoede ee accetverlichtig veroorzaakt de asymmetrische verdelig die gebruikt wordt om verticale oppervlakke zoals mure e schilderije te verlichte. De beschrijvig va de ruimtelijke verdelig va de lichtstroom is voor de professioele armature vaak beschikbaar i elektroisch formaat. Deze fotometrische fiches make de modellerig va ee verlichtigsistallatie met behulp va specifieke soft- ware mogelijk, maar zij i de praktijk vaak ekel toepasbaar op de armature die gebruikt worde i de tertiaire sector VERLICHTINGSTYPES Naargelag va de gebruikte armature e hu plaatsig ka me verschillede verlichtigstypes oderscheide DE DIRECTE VERLICHTING Het pricipe va de directe verlichtig bestaat eri om het licht rechtstreeks op het te verlichte elemet te projectere. Hierdoor zij de geïstalleerde vermoges die oodzakelijk zij om ee goed visueel comfort te waarborge meestal laag. Naargelag va de positie va de armature moet me echter vaststelle dat het risico op verblidig groter is e dat de lichtverdelig i de ruimte erg oregelmatig ka zij DE INDIRECTE VERLICHTING Bij idirecte verlichtig wordt het licht aar ee bepaald oppervlak (meestal het plafod) gestuurd om vervolges i de ruimte gereflecteerd te worde. Op deze maier wordt er ee redelijk uiforme lichtverdelig bereikt die het risico op verblidig beperkt e aldus ee hoog visueel comfort ka waarborge. Afb. 21 Idirecte verlichtig. De lichthoeveelheid die verkrege wordt i de ruimte is echter sterk afhakelijk va de reflectiecoëfficiët va de wade die gebruikt worde als reflectieoppervlak. De oodzakelijke vermoges kue bijgevolg sterk verschille va geval tot geval. Bovedie kue er bij gelijke verlichtigssterkte veel grotere 18

20 vermoges bereikt worde da bij istallaties met directe verlichtig. Er diet opgemerkt te worde dat dit type verlichtig gee schaduw of cotrast veroorzaakt, waardoor er ee mootoe ruimte gecreëerd wordt e de driedimesioale waaremig va voorwerpe moeilijker wordt. Te slotte moet hier og aa toegevoegd worde dat de armature voor idirecte verlichtig als gevolg va hu vorm erg gevoelig zij voor ophopige va stof e ader vuil, waardoor hu efficiëtie sel vermidert DE GEMENGDE OF DIRECT-INDI- RECTE VERLICHTING Bij de gemegde verlichtig worde de twee voorgaade verlichtigstypes met elkaar gecombieerd. De directe verlichtig verzekert eerzijds de basisverlichtig e zorgt aderzijds voor het creëre va cotraste e reliëf i de ruimte. De idirecte verlichtig verbetert op haar beurt de uiformiteit va de verlichtig. Hoewel deze combiatie iet i staat is om de beperkige die eige zij aa elk verlichtigstype uit te sluite (risico op directe verblidig, sterke afhakelijkheid va de reflectiecoëfficiët va de wade, ), ka ze deze echter wel aazielijk verzwakke. Afb. 22 Gemegde verlichtig DE VERLICHTING MET TWEE COM- PONENTEN I het geval va ee verlichtig met twee compoete worde er twee verschillede armatuurgroe- pe gebruikt om de verlichtig te verzekere. De eerste groep staat i voor de algemee verlichtig va de ruimte, terwijl de tweede groep armature moet zorge voor de bijverlichtig op de plaats waar de visuele taak uitgevoerd wordt. Dit verlichtigstype biedt het voordeel dat het iet allee het gebruik va verschillede armature mogelijk maakt, maar ook ee vermiderig va het geïstalleerde vermoge met zich meebregt. Het eige adeel is dat het aazielijke cotraste e schaduwe ka veroorzake idie de taakverlichtig otoereiked of iet eevormig is. Afb. 23 Verlichtig met twee compoete DE MECHANISCHE EIGEN- SCHAPPEN VAN EEN ARMA- TUUR Hoewel de armature - e da vooral de optiek - het licht sture, heeft de behuizig ook ee rol te spele bij de beschermig va de lamp e het elektrische systeem. I deze cotext werd er ee classificatiesysteem voor armature otwikkeld e uitgedrukt aa de had va ee beschermigsidex (IP) tege het biedrige va vaste voorwerpe (tabel 2) e vochtigheid (tabel 3, p. 20). Voor wat de residetiële toepassige betreft, wordt er vooral voor de badkamerverlichtig meldig gemaakt va de beschermigsidex. Zo wordt er i het Algemee Reglemet op de Elektrische Istallaties (AREI) voor badkamers ee oderscheid gemaakt Tabel 2 Beschermigsidex va armature tege het biedrige va vaste voorwerpe. Beschermigsidex Beschermig va persoe Beschermig va de armatuur IP1X IP2X IP3X IP4X IP5X IP6X Beschermig tege de toegag tot de gevaarlijke dele met de rug va de had Beschermig tege de toegag tot de gevaarlijke dele met de viger Beschermig tege de toegag tot de gevaarlijke dele met ee gereedschapsistrumet Beschermig tege de toegag tot de gevaarlijke dele met ee draad Beschermig tege vaste vreemde voorwerpe met ee diameter groter da of gelijk aa 50 mm Beschermig tege vaste vreemde voorwerpe met ee diameter groter da of gelijk aa 12,5 mm Beschermig tege vaste vreemde voorwerpe met ee diameter groter da of gelijk aa 2,5 mm Beschermig tege vaste vreemde voorwerpe met ee diameter groter da of gelijk aa 1,0 mm Beschermig tege stof Stofdicht 19

21 Tabel 3 Beschermigsidex va armature tege het biedrige va vloeistoffe. Beschermigsidex IPX1 IPX2 IPX3 IPX4 IPX5 IPX6 IPX7 Beschermig va de armatuur tege vloeistoffe Beschermig tege verticaal vallede regedruppels Beschermig tege waterdruppels met ee maximale ivalshoek va 15 Beschermig tege besprekelig oder de vorm va rege Beschermig tege waterprojecties Beschermig tege waterstrale Beschermig tege krachtige waterstrale Beschermig tege de effecte va oderdompelig tusse verschillede zoes waari er - aargelag va hu beschermigsidex - al da iet bepaalde armature gebruikt moge worde. De badkamer wordt i vier hoofdzoes (afbeeldig 24, p. 20) verdeeld, aargelag va de abijheid va het saitaire elemet (douche of bad) : i het volume 0 moete de verlichtigsapparate die gevoed worde door ee spaig kleier da of gelijk aa 12 V ee beschermigsidex va miimum IPX7 bezitte. Er is gee beschermigsidex (IPXX) vereist voor apparate die gevoed worde met ee spaig va mider da 6 V i het volume 1 moete de verlichtigsapparate die gevoed worde door ee spaig groter da of gelijk aa 12 V ee beschermigsidex bezitte va meer da IPX4. Net zoals bij het volume 0 is er gee ekele beschermigsidex (IPXX) vereist voor apparate die gevoed worde met ee spaig va mider da 6 V i het volume 2 moete de verlichtigsapparate die gevoed worde door ee lage spaig ee beschermigsidex va miimum IPX4 bezitte. De verlichtigsapparate die iet gevoed worde door zeer lage spaig (apparate va 230 V) moete geplaatst worde op ee miimale hoogte va 1,6 m i het volume 3 moete de verlichtigsapparate ee beschermigsidex IPX1 bezitte als ze gevoed worde met de etspaig (230 V). Idie ze gevoed worde met zeer lage spaig is er gee ekele beschermigsidex vereist. I het AREI zij ook ee aatal eise betreffede de bedradig e de beschermig va de elektrische circuits opgeome, maar deze worde i dit documet iet besproke. 3.4 DE VERSCHILLENDE ARMA- TUURTYPES I woige kue er verschillede armatuurtypes toegepast worde : plafodlampe, lusters of hagarmature, wadarmature, spots e dowlights, lijlampe, staade armature, vrijstaade armature e decoratieve lampe. Al deze types worde i het vervolg va dit documet uitgebreid behadeld DE PLAFONDLAMP De plafodlamp is ee va de meest gebruikte armature voor de verlichtig va woige. Bij dit type armatuur zij de lamp of lampe meestal afgeschermd door ee diffuus glas dat het licht breed i de ruimte verspreid. Plafodlampe worde meestal gebruikt als algemee verlichtig e dit, i alle mogelijke ruimte (afbeeldig 25) DE LUSTER OF DE HANG- ARMATUUR Ook lusters e hagarmature worde veel toegepast i woige. Ze spele vaak ee belagrijke decoratieve rol i de ruimte die ze verlichte e wor- Afb. 24 Afbakeig va de verschillede volumes i ee badkamer. 2,25 m (A < 0,15 m) 2,25 m (A > 0,15 m) A 2,4 m 0,6 m Volume 1 Volume 0 Volume 2 Volume 3 0,6 m 2,4 m 2,25 m (A < 0,15 m) 2,25 m (A > 0,15 m) 2,4 m A 0,6 m Volume 1 Volume 0 0,6 m Volume 2 Volume 3 2,4 m 20