Ambitie en organisatie Plan Na de bloei komen de vruchten

Transcriptie

1 Ambitie en organisatie Plan Na de bloei komen de vruchten Status: definitief Versie 9 d.d. 15 november 2011

2 Aanleiding & samenvatting Betuwse Bloem (paraplu met haar vijf pacten) heeft in de afgelopen vijf jaar een goede start gemaakt met de versterking van het tuinbouwcluster in het Gelders Rivierengebied. Na het ontstaan van het initiatief in 2005 (opgesteld vanuit private en publieke kennisorganisaties) heeft de Provincie in 2006 het plan omarmd en de rol van aanjager opgepakt, met steun en bijdragen van vele stakeholders. Daarbij zijn inmiddels vele ondernemers aangehaakt (veelal koplopers). De Provincie heeft, bij monde van de nieuwe gedeputeerde van Dijk, op 25 mei 2011 opgeroepen om met een ondernemersgedreven- plan voor te komen. Aan deze oproep geven we via dit document invulling: een gezamenlijk plan waarin ambitie, inhoud en organisatie inclusief voorstel voor financiering is uitgewerkt. Op 13 oktober 2011 hebben de voorzitters van het ondernemersinitiatief en de vijf pacten, alsmede Provincie, LTO, Wageningen UR en KvK hun gemandateerd intentioneel commitment uitgesproken op dit plan. 2

3 1. Historie, resultaten, vertrekpunten toekomst 3 2. Inhoudelijk werkprogramma Besturing en financiering 29 Bijlagen 42 3

4 Ontstaan 2006: Tuinbouwprogramma in Gelders Rivierengebied (initiatief Provincie) met ambitie als 6e Greenport in Nederland cq volwaardige partij in Nederlandse tuinbouwclusters. 4

5 Bijlage Belang (1) Mondiale ontwikkelingen: Bevolkingsgroei en vergrijzing Klimaatverandering Economische en sociale ongelijkheid Verstedelijking Voedseltekorten, leidend tot migraties, conflicten en honger Sense of urgency: Duurzaamheid in land- en tuinbouw, energie, water, etc. Voedselzekerheid, voedselveiligheid, gezondheid en geluk Krimp of groei regio: demografische verschuivingen en bijbehorende verschuivingen in Europa en regio s Regio s realiseren oplossingen door nauwe samenwerking tussen ondernemers, overheden, onderwijs- & onderzoeksinstellingen en hun omgeving. 2011: Tuinbouw 1 van de 9 economische topsectoren, Gelderse tuinbouw draagt bij aan de zes thema s 5

6 Bijlage Belang (2) Economie Werkgelegenheid Landschap in het Gelders Rivierengebied Regionale belang en ontwikkelingen: 670 mln toegevoegde waarde bedrijven ha ruimtebeslag medewerkers 10% van de Nederlandse tuinbouw Tuinbouw in Gelderland groeit harder ( ) dan in rest NL Tuinbouw is één van de krachtige economische clusters van Gelderland Een sterk en volwaardig economisch cluster met ontwikkelingspotentie Bron: Evaluatie Betuwse Bloem (LEI, 2010) en Positiebepaling tuinbouwcluster Betuwse Bloem (BCI, 2011) 6

7 Bijlage Kansen voor de regio Mondiaal sterk toenemende vraag naar voedsel en groen Veel regiobedrijven behoren tot de (internationale) top-3 in hun marktsegment Primaire sector is sterk verankerd in de regio Veel bedrijven kennen historische binding met regio Bedrijven vinden dat regionale binding beter kan Bedrijven vinden ook dat de clustervorming beter kan Er zijn volgens de ondernemers veel kansen (ook internationaal) De rol van Betuwse Bloem om dit aan te jagen is belangrijk Alle betrokkenen in Betuwse Bloem willen door, ook externe evaluaties bevelen continuering aan Bron: Evaluatie Betuwse Bloem (LEI, 2010) en Positiebepaling tuinbouwcluster Betuwse Bloem (BCI, 2011) 7

8 Provincie Gelderland en topsectoren Health Food Energie Milieu Technologie Tuinbouw = N.B. Tuinbouw is door de Provincie Gelderland (nog) niet geadopteerd als topsector, wij bevelen aan dit alsnog te doen! = cross-over te realiseren 8

9 Overzicht thema s en projecten , zie Bijlage Betuwse Bloem: netwerkorganisatie Toekomst: nog meer projectmatige en ondernemersgedreven aansturing Decentraal wat kan, centraal wat slim is Paraplu Organisatie Projecten Ondernemersgedreven projecten via pacten, Betuwse Bloem initieert visionaire- én pactoverstijgende projecten Pacten Financiering Organisatie Projecten ondernemers Lopend 37 Afgerond 44 overheid 9

10 De hefboom werkt Investeren in faciliterende organisatie leidt tot (significant grotere) investeringen door ondernemers en stakeholders, via projecten die bijdragen aan de ambities van de Betuwse Bloem. Getallen als voorbeeld uit Fruitpact

11 Hoe verder: (1) Continueren van de succesvolle formule van de afgelopen jaren: 1. Focus op doen via ondernemers-gedreven projecten (bottom-up) 2. Beweging in het netwerk realiseren (communityvorming), ondernemers verbinden en afstemmen van publiek-private initiatieven via communicatie en netwerkbijeenkomsten 3. Netwerk-denken en open innovatie insteek is uitgangspunt 4. Hefboom laten werken (organisatie ten dienste aan ondernemers-bijdragen) 5. Decentraal via pacten wat kan, centraal via paraplu wat slim is: Decentraal: ondernemersgedreven projecten, community-building, bestuurlijk draagvlak, etc. Met respect voor fase-verschillen pacten en verschillen in prioriteiten en tempo van de ondernemers. Centraal: visionaire projecten, pact-overstijgende projecten, profileren naar Provincie, Greenport Nederland, etc. 6. Voortbouwen op de investering: bestaande ervaring, competenties en dragende mensen van afgelopen vier jaar 7. Beperkte organisatietijd per pact en op paraplu niveau: veel delegeren aan het netwerk, werken in projecten, etc. 8. Zuinigheid en vlijt Realiseren van rendement op investeringen 11

12 Hoe verder: (2) Maar ook versterken door: Meer ondernemersgedreven regie Niet alleen koplopers, maar ook (grote) middengroep mobiliseren Kansen benutten om meer tuinbouwbedrijvigheid naar de regio te krijgen Evenwichtigere bijdragen van alle stakeholders Aandacht voor quick win projecten blijft nodig, maar ook grensverleggende / visionaire projecten durven te initiëren Vierjarenplan ( ) ipv jaar tot jaar Structureel eigen geld voor projecten Intensiveren van samenwerking tussen pacten (leren van elkaar) andere regionale initiatieven, zoals Foodvalley en Healthvalley (leren van elkaar & samenwerken) met Greenport Nederland / Holland Aangescherpte besturing Prioriteit: ondernemers mobiliseren En dus niet: topdown bedenken van projecten, structuurdiscussies, nieuwe instituten, etc. 12

13 Meer ondernemersgedreven koplopers middengroep Prioriteit: ondernemers mobiliseren NB. Percentages in aantallen, in volume geldt regel 13

14 Wat doen we in de pacten De Pacten zullen zich daarbij per cluster richten op: Ondernemers betrekken, verbinden, uitdagen (tbv projecten) en in beweging brengen; niet alleen koplopers maar ook de middengroep Visie (blijven) ontwikkelen Opstellen en bewaken uitvoeringsagenda Initiëren en uitvoeren projecten Communicatie op clusterniveau Vermarkten van de regio Bestuurlijk overleg, draagvlak en besluitvorming in het pact organiseren Participatie van de programmamanager in paraplu (pactoverstijgende afstemming in de werkorganisatie) Bestuurlijke participatie in overkoepelende bestuur Betuwse Bloem 14

15 Wat doen we in de paraplu De primaire taken van de overkoepelende organisatie betreffen: Het profileren van het Gelderse tuinbouwcluster (lobby en positionering) Het helpen onderhouden en uitbouwen van het netwerk Het volgen en naar de regio vertalen van landelijke en internationale ontwikkelingen en nationale middelen Relaties leggen met Foodvalley, HealthValley, Greenport Nederland/Holland, Topteam Tuinbouw, etc. Het ondersteunen van de pacten (programmamanagers), actief ervaringen en synergiekansen benoemen en benutten Het initiëren en uitvoeren van visionaire projecten en thema s alsmede projecten die slimmer/efficiënter pact-overstijgend uitgevoerd kunnen worden. Het aanjagen van initiatieven die bijdragen aan de (randvoorwaarden voor) realisatie van ons ambitieprogramma De communicatie en PR van Betuwse Bloem als geheel, met support naar pacten Organiseren van de pactoverstijgende afstemming in de werkorganisatie De voorbereiding van bestuur en ondernemersinitiatief Betuwse Bloem 15

16 1. Historie, resultaten, vertrekpunten toekomst 3 2. Inhoudelijk werkprogramma Besturing en financiering 29 Bijlagen 42 16

17 Ambitie Doelen - Strategie Ondernemersgedreven projecten Economie Werkgelegenheid Landschap In het Gelders Rivierengebied Paraplu SMART- doelen Nieuw Doorlopend Netwerk activeren 17

18 Ambitie (1) Behoud en kwalitatieve verbetering van de werkgelegenheid Een mooi landschap, waarin de tuinbouw is verbonden met haar omgeving Gezonde inkomens in de Gelderse Tuinbouwclusters* Verdubbeling van toegevoegde waarde tot 1,5 miljard (in 2020) Miljoenen investeringen in duurzame tuinbouw in het Rivierengebied 18 * De Nederlandse (inclusief Gelderse) tuinbouw zit al jaren in zwaar weer, maar stilzitten en stoppen met Betuwse Bloem is geen optie!

19 Ambitie (2) Onze ambitie is dat de Betuwse Bloem in 2020: In de top vijf van Europese tuinbouwregio s op gebied van concurrentie-kracht en vernieuwing hoort Voorloper is op het thema duurzaamheid (én profit én planet én people) Ingebed is in de leefomgeving en breed draagvlak heeft van regionale partijen en burgers/maatschappij Sterke relaties heeft met andere sectoren, zoals voedingsindustrie, energie, logistiek, mode, zorg, recreatie&toerisme, cultuur, etc. Leidend is op het thema arbeidsmigratie (culturele diversiteit/ kennisimport) Nationaal leidend is op het vlak van co-modaliteit (weg, water, rail) en haar logistieke ligging optimaal benut Haar bruto toegevoegde waarde heeft verdubbeld tot 1,5 miljard, met welvarende ondernemers met gezonde inkomens (bestaande en aangetrokken) in een goed vestigings- en ondernemersklimaat. Het gelders tuinbouwcluster is (inter)nationaal bekend, heeft een duurzaam en goed imago en de spelers zijn meer trots op hun bedrijf en cluster. 19

20 Samen investeren Daarvoor is het nodig dat wij met zijn allen investeren in: Verbeteren van het vestigings- en ondernemersklimaat in de regio, met fysieke en hoogwaardige uitbreidingsruimte en met aandacht voor het zoeken naar meer toegevoegde waarde; Versterking van de publiek-private samenwerking binnen en tussen de vijf tuinbouwclusters; Verduurzaming van de tuinbouw door verduurzamen energievoorziening en grondgebruik, CO2 neutraal opereren, benutting kansen biobased economy, valorisatie van producten en afvalstromen en terugdringen milieubelasting; Aanjagen van innovaties door verbetering samenwerking bedrijfsleven, kennisinstellingen en onderwijs; Valorisatie van producten en kennis door overschakeling op een ander verdienmodel; van het produceren van goede producten tegen lage kosten naar marktgerichte productie tegen hogere opbrengsten (conform advies Topteam Tuinbouw). Hier liggen kansen bij samenwerking tussen Betuwse Bloem en de Gelderse topsectoren; Verbetering van de kwaliteit van het ondernemerschap, de arbeid en het arbeidsaanbod via (bij)scholing en opleidingen; Benutting en uitbouw van de logistieke positie van het Rivierengebied voor de tuinbouw (benutting Waal en Betuweroute, doorgetrokken A15); Verbetering van de ruimtelijke structuur en beperking van de landschappelijke impact (door herstructurering, concentratie van solitaire glastuinbouwbedrijven, verkaveling etc.); Vergroten betrokkenheid en ondersteuning van tuinders en MKB bij de internationalisering, transities en werkgeverschap. 20

21 Doelen Thema Markt Ondernemen en onderwijs Innovatie Duurzaam Infra en logistiek Ruimte Leefomgeving Arbeid Internationalisering Wat willen bereiken Glastuinbouwpact Arnhem-Nijmegen Vergroten grip op markt en samenwerking Versterken marketing van bedrijven Symbiose KAN Leergang ondernemersvaardigheden Netwerkprogramma Opzetten Chystal Palace Faciliteren van innovatie Biobased economie Realisatie geothermieproject Realisatie BioEnergieBergerden MVO-scans Logistieke hotspot Doortrekking A15 Ontwikkeling Bergerden Realisatie van herstructurering Bedrijfsverplaatsing naar betere locatie Uitgifte van Agropark II Toepassing Social Media Local for local Onderwijs/arbeidsmarkt betrekken bij tuinbouw Internationale contacten Promotie Bergerden Gebiedsbranding Doelstelling 2015 Afzetorganisatie KAN-plant heeft 25 ondernemers gebundeld in afzetketen 25 ondernemers hebben cursus gevolg 10 ondernemers innoveren samen met ontwerpers 25 van telers hebben dit gevolgd (grote en middelgrote bedrijven) (25 in 10) 70% ondernemers neemt deel aan netwerk(activiteiten) Chystal Palace is in opbouw, businesscase is gereed en investeerders aanwezig Omgeving scheppen voor innovatie op bedrijven (netwerken/bijeenkomsten) 1 samenwerkingsketen opgezet Bergerden heeft geothermische bron in gebruik (ca. 5 MW th. vermogen) Biogas en groene CO2 worden geproduceerd en toegepast 20 van ondernemers heeft meegedaan aan MVO scan 1 logistieke hotspot is in voorbereiding en/of in opbouw Doortrekken is in uitvoering/realisatie 170 ha is ingericht en 70 % van grond is uitgegeven 30% van het gebied (360 ha) is geherstructureerd 2-3 bedrijven zijn verplaatst 60% van het plangebied uitgegeven aan agro gerelateerde bedrijvigheid 50 kwekers past social media toe in communicatie (grote+middelgrote bedr.) Er is 1 locale afzetketen ontwikkeld 25 tuinders betrekken onderwijs en arbeidsmarkttrajecten in het bedrijf Er zijn links gelegd met 2 internationale netwerken Bergerden is nationaal en internationaal bekend 21 Tuinbouwgebied is internationaal hoog aangeschreven en locaal gewaardeerd

22 Doelen Thema Wat willen bereiken Doelstelling 2015 Markt Vergroting toegevoegde waarde boomteelt met 33% Versterking beschikbaarheid personeel (kwaliteit, kwantiteit) Stabielere en sterkere afzetpositie Afnemers (architecten etc.) beter binden aan Laanboomcentrum Ruimte Ondernemen Innovatie Duurzaam Internationaal Intensivering samenwerking buurgemeenten Opzetten Agro Business Centrum (belangrijk als landmark ) Extra productieruimte (intergemeentelijk) creëren Strategisch ondernemerschap versterken door leergang Ondernemersnetwerk: Laanboomlounge Laanboomacademy (ism studieclub) met internationale uitstraling Telen uit de grond (pot en containerteelt, gotenteelt etc.) Intelligente boomteelt keten (RFID, diktemeting etc.) Versterken (markt)innovatiekracht cluster (o.a. werkgroep innovatie) Precisie boomteelt (o.a. gewasbescherming) is de norm Transitie naar duurzame energie bronnen MVO rapportage op clusterniveau stap voor stap ontwikkelen Aanpassing boomsoorten aan klimaatverandering Kennis van internationale laanboomclusters Internationale meertalige website gekoppeld aan events, beurs etc. Deelname in internationale clusters 100 miljoen (is nu 75) Behoud 800 arbeidsplaatsen 3 nieuwe afzetconcepten Jaarlijks een event/ontvangst Gezamenlijke strategische visie Gebied ingericht/2 bedrijven actief Uitbreiding met 20% tot 1700 ha 50% telers heeft die gevolgd 50% lidmaatschap 30% stakeholders betrokken 30% telers teelt uit de grond 20% telers past technologie toe 5 nieuwe ideeën per jaar 50% teelt past technologie toe 20% energieverbruik duurzaam Vanaf 2015 MVO jaarverslag 20% bedrijven assortiment aangepast Onderzoek/samenwerking 3 clusters Operationeel vanaf % kwekers buitenlandse vestiging 22

23 Doelen Thema Wat willen bereiken Doelstelling 2015 Markt Afzet Ondernemen Onderwijs Innovatie Duurzaam Ruimte Leefomgeving Vergroten toegevoegde waarde fruitcluster (LEI: nu 145 mio) Versterking en vernieuwen afzet Verwaarding MVO naar klant/consument Leergang ondernemersvaardigheden uitrollen Leergang strategisch ondernemerschap initiëren Fruitacademie (vraagsturing in onderwijs) draait Intelligente teelt (productie) Nieuwe rassen/merken (in hardfruit én zachtfruit) Innovaties in bewaring/energie Duurzame fruitteelt verder ingevuld via watermanagement, nieuwe teeltmethoden, duurzame gewasbescherming inclusief residuvrije teelt Duurzaamheid gecommuniceerd naar omgeving en markt Fruit Business Centre Geldermalsen Ruimte voor fruit Fruittelers verbreden activiteiten Recreatie&Toerisme Fruitbeleving Lokale imago gemeenschap verbeterd 200 mio toegevoegde waarde 4 nieuwe afzet/ketenconcepten (waaronder regio en MVO) 200 fruittelers hebben deelgenomen (van de 500) 50 fruittelers doen mee 50% stakeholders Rivierenland betrokken Autonoom spuiten en oogstrobot praktijkrijp 3 nieuwe rassen/merken met potentie 5 baanbrekende innovaties gelanceerd 10 pilotprojecten met duurzame fruitteelt, 4 pilots worden in praktijk overgenomen Vanaf 2014 MVO jaarverslag regio FBC Geldermalsen is geopend Gezamenlijke strategische visie, goed verankerd in Provinciale structuurvisie 20 fruittelers hebben R&T-tak Fruitbelevingscentrum is operationeel Minimaal 5 keer per jaar evenement met zichtbare band fruitcluster: Fruitcorso, Bloesemtocht, fruitwandelen, Betuws Buffet, etc. 23

24 Doelen Branding van Maasdriel als Paddenstoelencentrum is gerealiseerd Paddenstoelencluster Maasdriel is de duurzaamste in haar sector Op het gebied van technologie, innovatie loopt het cluster voorop Alle ondernemers in het pact werken volgens Fair Produce Toegevoegde waarde in ten opzichte van 2010 is met 20% toegenomen Het pact blijft als netwerk bestaan zonder financiële ondersteuning van Gemeente en provincie 24

25 Doelen Thema Wat willen bereiken Doelstelling 2015 Afzet & Logistiek Infrastructuur & Verkeersveiligheid Ondernemen Toekomstgericht telen: Water Toekomstgericht telen: Energie Arbeidsvoorziening & huisvesting Leefomgeving / communicatie Vergroten toegevoegde waarde glastuinbouw door: Versterking en vernieuwen afzet Optimalisatie (daghandel)logistiek Product innovatie Oplossen infrastructurele knelpunten en verhoging verkeersveiligheid LZV problematiek aanpakken Solide elektrische ontsluiting Bommelerwaard Leergang ondernemersvaardigheden Leergang strategisch ondernemerschap met andere sectoren (masterclass) Opzetten ondernemersnetwerk/glastuinbouwacademy Duurzaam ondernemen & innovatie stimuleren Terugdringing emissie naar oppervlaktewater Chrysant uit de grond Oplossingsgericht samenwerken Stabilisering energiekosten CO2-vooziening als basis voor verduurzaming Programma gericht op versterking arbeidsmarkt Uitvoering verantwoord Huisvestingsbeleid Opvoeren aandacht voor leefomgeving Omgeving meer betrekken Communiceren over werkgelegenheid Van 250* mln. Euro naar autonoom + 10 % 2 nieuwe afzet/ketenconcepten Strategische visie vaststellen Vergroten assortiment / creëren twee extra outlets Gezamenlijk met gemeenten en PBHB opstellen en in uitvoering nemen van knelpunten-agenda LZV regelgeving is vastgelegd Kwetsbaarheid van electra-net is opgelost 60% telers heeft die gevolgd 30 % telers heeft die gevolgd 50% stakeholders betrokken Duurzaam Ondernemen is een wezenlijk onderdeel van de uitvoeringsagenda 1 afgerond gebiedsproject Vertaling van onderzoek naar praktijk 1 regioproject uitgevoerd Vastgestelde integrale energievisie en uitvoering van 2 deelprojecten Aanpak & uitvoering CO2-voorziening Jaarlijks jongerenprogramma/migratie Vaststelling huisvestingsbeleid alsmede uitvoering & handhaving hiervan Jaarlijks project gericht op leefomgeving 2 projecten gericht op omgeving opgestart In combinatie met thema arbeidsvoorziening 25

26 Paraplu Doelen 26

27 Intrernationaal Ondernemers Markt&afzet Ondernemen /onderwijs Innovatie Duurzaam Infra& logistiek Ruimte Leefomgeving Arbeid/ goed Werkgevers. Internationalisering Procesmgt. & comm. Landelijk (w.o. Greenport) : extra thema s * * * Paraplu Onderzoek & onderwijs Maatschappelijke & Branche org. Gemeenten & regio 27

28 Overzicht projecten , zie Bijlage : meer projecten Lopend 37 Afgerond 44 ±80 Nieuw Doorlopend 37 Realisatie doelen via ondernemersgedreven en dus vraaggestuurde- projecten Het vliegwiel van de projecten is op gang gekomen, nu snelheid maken. Er zijn al ±80 projectideeen verzameld (zie bijlage), echter vertaalslag naar ondernemers die er concreet mee aan de slag willen moet uiteraard nog gemaakt worden. 28

29 1. Historie, resultaten, vertrekpunten toekomst 3 2. Inhoudelijk werkprogramma Besturing en financiering 29 Bijlagen 42 29

30 Besturing (1) Bestuur Betuwse Bloem: Voorzitters vijf pacten (momenteel allen gemeente) + ondernemersinitiatief Ondernemer (op persoonlijke titel), per pact + ondernemersinitiatief Zetel voor gedeputeerde (namens Provincie), WUR (namens onderwijs/onderzoek), LTO (namens primaire sector), KvK, etc. Vergadert 2 keer per jaar Duo-voorzitterschap door voorzitter ondernemersinitiatief en gedeputeerde Provincie Takenpakket: stellen van kaders voor pacten en paraplu (via jaarplannen), vaststellen & verantwoording realisatie jaarplannen (obv doelstellingen en dashboard), goedkeuring en financiering totaal Betuwse Bloem (jaarlijks) Per pact een eigen stuurgroep, met voorzitter en ondernemer als dubbele linking pin. Autonoom in bemensing, aantal en verdeling. Autonoom in realisatie doelen obv jaarprogramma (wel afstemmen met collega-pacten in bestuur). NB1 Overwogen kan worden uit het bestuur een compact dagelijks bestuur te formeren. NB2 Overwogen kan worden om jaarlijks een Betuwse Bloem afstemming te houden, bestaande uit algemeen 30 bestuur plus alle stuurgroepleden van de pacten plus alle leden ondernemersinitiatief (±40 pers.)

31 Besturing (2) Ondernemersinitiatief: Bewaakt het ondernemersbelang, zorgt voor binding met ondernemers Bewaakt vanuit visie- synergie over pacten Adresseert / initieert pactoverstijgende (visionaire & strategische) thema s en projecten en bewaakt de uitvoering (stuurgroep-rol voor de paraplu-projecten) Voorzitter ondernemersiniatief is ook co-voorzitter bestuur Betuwse Bloem en boegbeeld voor alle tuinbouwclusters Levert ondernemer als adoptant en aanspreekpunt per pactoverstijgend thema Bestaat vooral uit ketenpartijen (toeleveranciers, afnemers, dienstverleners, etc.) die het Gelders tuinbouwcluster compleet maken Speelt rol in communicatie en PR Vergadert 4 5 keer per jaar NB Ondernemersinitiatief heeft daarmee belangrijke inhoudelijke aansturingsrol naar de werkorganisatie/kernteam 31

32 Besturing (3) Ondernemers -initiatief Voorzitter + ondernemer Voorzitter + thematrekkers Voorzitter + ondernemer vert. vert. Voorzitter + ondernemer Bestuur Betuwse Bloem Voorzitter + ondernemer Voorzitter + ondernemer vert. vert. 32

33 Kerntaken werkorganisatie* Missie werkorganisatie: het faciliteren (=optimaliseren én verder ontwikkelen) van het Betuwse Bloem netwerk, opdat ambitie en doelstellingen van Greenport Betuwse Bloem gefundeerd op de vijf pacten- gerealiseerd worden. Kerntaken van de werkorganisatie: Ondernemersgedreven projecten initiëren en uitvoeren Profileren Communiceren Organiseren Resultaten uit het verleden geven voor Betuwse Bloem wel degelijk perspectief voor de toekomst! * Werkorganisatie Betuwse Bloem bestaat uit de bemensing voor de vijf pacten, het ondernemersinitiatief en de paraplu. 33

34 Spelconcept werkorganisatie Decentraal via pacten wat kan, centraal via paraplu wat slim is Takenpakket wordt bewust beperkt gehouden: alleen dat doen wat nog (in meer of mindere mate) ontbreekt Flexibel inspelen op nieuwe ontwikkelingen Spelverdelers: Geen directeur erboven, geen structuurdiscussies, maar verbonden door spelverdeler(s) zonder sterallures ertussen: dat geldt voor programmamanagers per pact en ondernemersinitiatief en voor de coördinator Betuwse Bloem Uitnodigen én wegzetten: Steeds de make or buy beslissing nemen, rekening houdende met minimale kern die nodig is om daadwerkelijk beweging te veroorzaken Periode van vier jaar met vast commitment van mensen en middelen (uiteraard met tussen-evaluatiemomenten met go-nogo beslissingen) Maakt gebruik van verbindingsofficieren voor de verbindingen naar belangrijke stakeholders in het netwerk (LTO, Provincie, Oost NV, WUR, Regio Rivierenland, KvK, Syntens, etc.) In netwerkteams wordt uitgegaan van gelijkwaardigheid, transparantie, initiatief nemen en over de barrières van bestaande structuren en domeinen gaan. 34

35 Bemensing (1) Bemensing van de werkorganisatie is een afspiegeling van de besturing: Coördinator Betuwse Bloem ( ertussen ), zorgt voor: Faciliteren voorzitter en bestuur Faciliteren en voorzitten kernteam Dagelijks aanspreekpunt voor programmamanagers Uitvoeren van profilering, communicatie, vertegenwoordiging paraplu, concretiseren samenwerking met andere initiatieven (zie volgende sheet) Programmamanager per pact + ondernemersinitiatief * Ondernemersgedreven projecten initiëren en laten uitvoeren door projectleiders Faciliteren voorzitter(s) en stuurgroep Organiseren eigen operatie (bv projectteam, projectleidersoverleg, etc.) Uitvoeren van profilering, communicatie, vertegenwoordiging pact In kernteam komen programmamanagers en coördinator samen voor werkoverleg. Per vergadering kunnen op uitnodiging Provincie, één of meerdere projectleiders / thematrekkers van pactoverstijgende activiteiten, etc. aanschuiven. Competenties staan centraal * Overwogen kan worden om de programmamanagementtaken ondernemersinitiatief te combineren met coördinatie Betuwse Bloem 35

36 Bemensing (2) Ondernemers -initiatief PM PM Coördinator Kernteam PM PM PM PM 36

37 Bijlage Concretiseren samenwerking.... Energie Milieu Technologie 37

38 Commitment stakeholders Stakeholders in de regio kunnen op vijf manieren hun bijdrage leveren: 1. Bestaande taken/mensen in bestaande context inbrengen (uren, kennis) 2. Investeren ( ) in out of pocket kosten van de (werk)organisatie 3. Adoptie van project(en) op de projectenkalender (individueel of collectief, in pact en/of paraplu), met inzet (bv projectleider) en/of investeringen 4. Bestuurlijke deelname, aan bestuur (paraplu) en/of stuurgroep pact(en) 5. Snel schakelen mogelijk maken door aanwijzen en faciliteren interne verbindingsofficieren die operationele lijntjes met coördinator en programmamanagers onderhoudt Heldere relatie tussen financieren en besturen (wie betaalt, bepaalt) Maar wel vanuit netwerk-denken (succesvolle formule) 38

39 Hefboom Begroting (4 jaar) Organisatie: 2660K coördinatie Betuwse Bloem & programmamanagement (5 pacten+ondernemersinitiatief) uur stakeholders + budget & oormerk voor projecten Projecten (>100) 8.000K cash ondernemers (en stakeholders) uur ondernemers (en stakeholders) Ambitie: Profit: Gezonde inkomens in de Gelderse Tuinbouwclusters Profit: Verdubbeling van toegevoegde waarde tot 1,5 miljard (in 2020) Profit: miljoenen investeringen in duurzame tuinbouw in het Rivierengebied People: Behoud en kwalitatieve verbetering van werkgelegenheid Planet: Een mooi landschap, waarin de tuinbouw is verbonden met haar omgeving 39

40 Begroting en financiering in detail in afzonderlijk document (vertrouwelijk) Organisatie Begroting & financiering Projecten Effect 860K 1800K Provincie 6200K Provincie 1800K Hefboom 1:3 200 Hefboom 1:veel uren Totale begroting 15 miljoen (bij een normtarief van 100/uur) 40

41 Dashboard Naast het sturen op realisatie van de doelen zijn er ook prestatie-indicatoren op de middelen die actueel gemonitord dienen te worden: cash projecten Uren projecten # projecten # ondernemers in projecten cash organisatie Uren organisatie subsidie funds # ondernemers in netwerk 41

42 1. Historie, resultaten, vertrekpunten toekomst 3 2. Inhoudelijk werkprogramma Besturing en financiering 29 Bijlagen 42 42

43 Bijlagen Samenvatting evaluatie Betuwse Bloem (LEI) Samenvatting evaluatie Betuwse Bloem (BCI) Kern Topsector Tuinbouw & Uitgangsmaterialen Overzicht projecten Betuwse Bloem Overzicht projecten Betuwse Bloem Overzicht gevoerde commitmentgesprekken Colofon 43

44 Bron: Economische ontwikkeling en kracht tuinbouwclusters, Betuwse Bloem, LEI februari

45 Bron: Economische ontwikkeling en kracht tuinbouwclusters, Betuwse Bloem, LEI februari

46 LEI conclusies-1 Bron: Economische ontwikkeling en kracht tuinbouwclusters, Betuwse Bloem, LEI februari

47 LEI conclusies-2 Bron: Economische ontwikkeling en kracht tuinbouwclusters, Betuwse Bloem, LEI februari

48 LEI conclusies-3 Bron: Economische ontwikkeling en kracht tuinbouwclusters, Betuwse Bloem, LEI februari

49 Bron: Positiebepaling Tuinbouwcluster Betuwse Bloem, BCI 5 juli

50 Bron: Positiebepaling Tuinbouwcluster Betuwse Bloem, BCI 5 juli

51 TUINBOUW & UITGANGSMATERIALEN - TOPSECTOR Bron: Wageningen UR Tuinbouw & Uitgangsmaterialen is met recht een topsector WEZEN VAN WELZIJN 1) EN WELBEVINDEN VISITEKAARTJE VAN NEDERLAND WELZIJN WELBEVINDEN MERK / IMAGO KENNIS / INNOVATIE WERELD EPORT / HANDEL Percentage toeristen dat bloemen als eerst noemt op de vraag waar zij aan denken bij Nederland[%] # 1 en #3 in patentaanvragen in het MKB zijn bedrijven uit Tuinbouw & Uitgangsmaterialen #1 in sierteelt Frankrijk 25% 4 bedrijven uit Tuinbouw & Uitgangsmaterialen staan in de Nederlandse Top-20 van R&D uitgaven #1 in bloembollen TUINBOUW & UITGANGSMATERIALEN Duitsland 5% Groot-Brittannie 14% Verenigde Staten 13% ~80% van de glastuinbouw innovaties wereldwijd komen uit Nederland WUR publicaties in de glastuinbouw hebben gemiddeld 70% meer citaties dan het wereld gemiddelde WUR Horticulture Production Chain publicaties hebben gemiddeld 40% meer citaties dan het wereld gemiddelde #1 in zaden #3 in voedingstuinbouw AGRO-FOOD > Waarde van verwerkte voedingstuinbouwproducten ~EUR 900 mln INDIRECT INDIRECT > Glastuinbouw is goed voor ~10% van nationale aardgasverbruik > Glastuinbouw levert ~15% van het huishoudelijk gebruik aan elektriciteit in Nederland ENERGIE DIRECT > 1.4% van BNP > EUR 16 mld export > 450,000 FTE LOGISTIEK > Schiphol en Haven van Rotterdam belangrijke Europese hubs voor de tuinbouw > 1 op de 6 vrachtvliegtuigen door Schiphol vervoert tuinbouwproducten en totale doorvoerwaarde door Rotterdam is EUR 5.2 mld INDIRECT INDIRECT > Productiewaarde van kassenbouw en high-tech installaties ongeveer EUR 1 mld HIGH TECH MATERIALEN & SYSTEMEN Voedingstuinbouw Uitgangsmateriale n GROTE ECONOMISCHE IMPACT EN SPILL-OVER ONBETWIST WERELDLEIDER 1) Inclusief gezondheid en voedselzekerheid Bron: Productschap Tuinbouw, Flowers & Food; NBTC; Octrooicentrum Nederland; WUR; UN Comtrade; Schiphol; Port of Rotterdam Presentatie Zomercongres Greenport Holland.pptx Sierteelt BEDRIJFS- NAAM PRODUCT / DIENST Klimaat-en procesbeheersing in de glastuinbouw sector Coating van zaden Sierteelt veiling Biologische gewasbescherming en natuurlijke bestuiving Sierteelt handel Veredeling van zaden voor verscheidenheid aan tuinbouw gewassen WERELDWIJDE POSITIE

52 TUINBOUW & UITGANGSMATERIALEN - TOPSECTOR Bron: Wageningen UR Topsector Tuinbouw 52

53 Presentatie Zomercongres Greenport Holland.pptx 53 TUINBOUW & UITGANGSMATERIALEN - TOPSECTOR Bron: Wageningen UR De agenda bestaat uit 7 actielijnen 1. Verdubbelen groei toegevoegde waarde door nieuw verdienmodel 2. Wereldleider in internationaal ondernemerschap 3. Internationaal topcentrum voor kennis, onderzoek en onderwijs 4. Meest duurzame sector Tuinbouw & Uitgangsmaterialen ter wereld 5. Optimale ruimte en infrastructuur voor de gehele keten 6. Een sterk imago en sterk internationaal merk 7. Een slagvaardige en verantwoordelijke sectororganisatie

54 TUINBOUW & UITGANGSMATERIALEN TOPSECTOR zes thema s Bron: Wageningen UR Speelveld Uitvoering actieagenda T&U Board Greenport Holland Overheidskolomoverleg Kennisinstellingen overleg Operationeel comité ( = trio s 6 thema s + adviseurs) Ruimte & bereikbaarheid Uitvoerings groep: Internatinali sering Uitvoerings groep: Uitvoerings groep: Kennis, innovatie, onderwijs Uitvoering sgroep: Duurzaamheid Gezondheid Uitvoeringsg roep: Holland Branding Uitvoeringsg roep: T&U-board = Topteam + secr. Bedrijfsleven en Overheid = stuurgroeprol = besluitvormend Operationeel team = trio-trekkers + adviseurs (PT VZ + dir. Agro&Food EL&I) = afstemmingsoverleg Uitvoeringsgroep = ter ondersteuning: bedrijfsleven. Kennisinstellingen en (Rijks)overheid Greenport Holland, Kennisinst-overleg en Greenportoverhedfen: ingezet om af te stemmen met driehoek Programma-team = secretarissen plus experts uit PT, Kennisinstellingen, Overheden, overige. Mede voor de verbinding tussen actieagenda en met innovatiecontracten, human capital agenda en Holland Branding.

55 Intrernationaal Ondernemers Markt&afzet Ondernemen /onderwijs Innovatie Duurzaam Infra& logistiek Ruimte Recreatie & toerisme Procesmgt. & comm. Landelijk (w.o. Greenport) * * * Paraplu Onderzoek & onderwijs Maatschappelijke & Branche org. Gemeenten & regio 55

56 Markt&afzet Ondernemen /onderwijs Innovatie Duurzaam Infra& logistiek Ruimte Recreatie & toerisme Resultaten: Sinds 2005 Greenport Arnhem-Nijmegen Sinds 2011 Glastuinbouwpact A-N 14 projecten Vz Gem.Lingewaard 1. Duurzame energievisie Afgerond 2. Kanplant samenwerking Loopt 3. Crystal Palace Loopt 4. Symbiose KAN Loopt 5. Promotie en DvD Bergerden Afgerond 6. Leergang ondernemersvaardigheden Loopt 7. Ontwikkeling Bergerden/werving Loopt 8. Herstructurering Afgerond 9. Bedrijfsverplaatsing Loopt 10. Stad en land verbonden Afgerond 11. Aardwarmte/geothermie Loopt 12. Gebiedsbranding Afgerond 13. Strategische visie Afgerond 14. Workshop verduurzaming Afgerond * * Deze activiteiten zijn ondergebracht in het projectbureau herstructurering glastuinbouw Huissen Angeren 56

57 Markt&afzet Ondernemen /onderwijs Innovatie Duurzaam Infra& logistiek Ruimte Recreatie & toerisme Resultaten: Sinds projecten Vz Gem.Neder-Betuwe 1. Agro Business Centrum (ABC) x Loopt 2. Kavelruil Afgerond 3. Ontsluiting x Afgerond 4. Ruimtelijk beleid x Loopt 5. Hbh kenniscentrum Laanboomteelt x Loopt 6. Marktonderzoek Duitsland Afgerond 7. Ketensamenwerking Afgerond 8. Promotie Loopt 9. Productstromen On hold 10. Leergang Ondernemersvaardigheden Afgerond 11. Jongeren Loopt 12. Duurzaam ondernemen Afgerond 13. Duurzaam rooien en opslaan Gereed voor 1/1/ Duurzame onkruidbestrijding Gereed voor 1/1/ Hbh kringloopondernemen Gereed voor 1/1/ Boomkwekerijbedrijf v/d toekomst x On hold 17. Precisie Boomteelt Loopt 18. Intelligente boomteeltketen x Loopt 19. Werkgroep innovatie Loopt 57

58 Markt&afzet Ondernemen /onderwijs Innovatie Duurzaam Infra& logistiek Ruimte Recreatie & toerisme Resultaten: Sinds projecten Vz Gem.Buren&Geldermalsen 1. Fruitvlekken in het Rivierenland x Gereed voor 1/1/12 2. Duurzame energie in koeling x Loopt 3. Binnenvaart halte Rivierenland x Afgerond 4. Fruitstraat Ingen Afgerond 5. Fruit leeft, ook voor u! x Afgerond 6. Leergang ondernemersvaardigheden Loopt 7. Landelijk afzetplan conference/elstar Loopt 8. Regelgeving teeltondersteunde voorz. Afgerond 9. MVO-scan Afgerond 10. Fruit Business Centre Geldermalsen x Loopt 11. Intelligente teelt (robotisering) x Loopt 12. Duurzame gewasbescherming Loopt -b KWH-spuit x Gereed voor 1/1/12 -c Residuvrije teelt conference x x Afgerond -d Ozon On hold 13. KICK x Loopt 14. Werkfruit x Afgerond 15. Afdekking hagelschaderisico Afgerond -b Fruithagelradar On hold 16. Handreiking huisvesting Loopt 58

59 Markt&afzet Ondernemen /onderwijs Innovatie Duurzaam Infra& logistiek Ruimte Recreatie & toerisme Resultaten: Sinds projecten Vz Gemeente Maasdriel 1. Businesscase Paddenstoelencluster Afgerond 2. Hergebruik afvalwater Afgerond 3. Laag- en hoogwaardige warmtestromen Afgerond 4. Champost verbranding x Loopt 5. Neutrale energievoorziening Loopt 6. Alternatieven champost bewerking en verwerking x Loopt 7. Samenwerkingsmogelijkheden keten On hold 8. Aanwas en opleiden medewerkers x Loopt 9. Ondernemersvaardigheden Loopt 10. Masterclass ondernemen Loopt 11. Pilot champostboot x Afgerond 12. Afzet champost in Duitsland x x Afgerond 13. Hbh agrologistiek haven Hedel x x Loopt 14. Branding paddenstoelensector x On hold * * Deze activiteiten zijn ondergebracht in het projectbureau herstructurering tuinbouw Bommelerwaard 59

60 Markt&afzet Ondernemen /onderwijs Innovatie Duurzaam Infra& logistiek Ruimte Recreatie & toerisme Resultaten: Sinds 2011 Projecten in opstart Vz Gemeente Zaltbommel * Het Glastuinbouwpact Bommelerwaard e.o. is het jongste pact en gestart in het voorjaar Het doel is om in 2012 een minimum van 10 projecten opgestart te hebben. De jaren daarna (2013 en 2014) steeds 5 projecten afronden en 5 nieuwe projecten opstarten. Inmiddels wordt gewerkt aan de totstandkoming van een uitvoeringsprogramma/innovatieagenda voor het Glastuinbouwpact Bommelerwaard e.o.. De enthousiaste aanhaking en betrokkenheid van partijen schept een goede basis voor het uitvoeringstraject. * Deze activiteiten zijn ondergebracht in het projectbureau herstructurering tuinbouw Bommelerwaard 60

61 Markt&afzet Ondernemen /onderwijs Innovatie Duurzaam Infra& logistiek Ruimte Recreatie & toerisme Resultaten: Sinds 2006 Overkoepelende projecten Kernteam Betuwse Bloem coordineert Ondernemersinitiatief opgericht Breed bestuurlijk overleg geinstalleerd Paraplu 1. Innovatie-impuls (Transforum) Crystal Palace x Afgerond ABC Opheusden x x Afgerond DPC Kerkdriel x Afgerond Kenniscentrum Randwijk x Afgerond 2. Biomassa Afgerond 3. Herstructurering glastuinbouw Arnhem-Nijmegen Afgerond Bommelerwaard Afgerond 4. Visie en investeringen MIRT Loopt 5. Landelijke pilot agrologistiek Afgerond 6. Opbouw multimodale knooppunten Loopt 7. Groen onderwijs x x Afgerond 8. Oprichting RCT Rivierenland Afgerond 9. Landschapvisie / mooi Nederland x Afgerond 10. Energievisie x Afgerond 61

62 Intrernationaal Ondernemers Markt&afzet Ondernemen /onderwijs Innovatie Duurzaam Infra& logistiek Ruimte Leefomgeving Arbeid/ goed Werkgevers. Internationalisering Procesmgt. & comm. Landelijk (w.o. Greenport) * * * Paraplu Onderzoek & onderwijs Maatschappelijke & Branche org. Gemeenten & regio 62

63 Markt&afzet Ondernemen /onderwijs Innovatie Duurzaam Infra& logistiek Ruimte Leefomgeving Arbeid/ goed Werkgevers. Internationalisering Ambitie : Succesvol afronden lopende projecten en nieuwe (vraaggestuurde) projecten, zoals * Kanplant samenwerking Crystal Palace Symbiose KAN Leergang ondernemersvaardigheden Ontwikkeling Bergerden/werving Herstructurering Bedrijfsverplaatsing Aardwarmte/geothermie Netwerkprogramma Marketing Logistieke hotspot/centrum Promotie Bergerden Social media en bedrijfspromotie Gebiedsbranding Biomassa/BEB MVO-scans Local for Local Activiteiten onderwijsinstellingen Crystal Palace Samenwerking creatieve sector 63

64 Markt&afzet Ondernemen /onderwijs Innovatie Duurzaam Infra& logistiek Ruimte Leefomgeving Arbeid/ goed Werkgevers. Internationalisering Ambitie : Succesvol afronden lopende projecten en nieuwe (vraaggestuurde) projecten, zoals Agro Business Centrum (ABC) x Ruimtelijk beleid x Hbh kenniscentrum Laanboomteelt x Promotie Productstromen Jongeren Boomkwekerijbedrijf v/d toekomst x Precisie Boomteelt Intelligente boomteeltketen x Werkgroep innovatie Onderzoek laanboomclusters (o.a. Italië) x x Ontwikkeling nieuwe afzetconcepten Internationale website/beurs x Laanboomlounge (ondern. Netwerk) Laanboomacademy (o.a. jongeren) x Nieuwe teelttechnieken (goten, pot, etc) Innovatiewerkgroep/agenda Kenniscentrum x Duurzaam grondgebruik MVO rapportage Laanboomcluster x Duurzame energietransitie Verbeteren verkaveling x Intergemeentelijke Strategische visie Haalbaarheid samenwerking recreatie/toerisme Visie/Haalbaarheid nieuwe logistieke concepten 64

65 Markt&afzet Ondernemen /onderwijs Innovatie Duurzaam Infra& logistiek Ruimte Leefomgeving Arbeid/ goed Werkgevers. Internationalisering Ambitie : Succesvol afronden lopende projecten en nieuwe (vraaggestuurde) projecten, zoals Duurzame energie in koeling x Leergang ondernemersvaardigheden Landelijk afzetplan conference/elstar Fruit Business Centre Geldermalsen x Intelligente teelt (robotisering) x x KICK x Fruithagelradar Handreiking huisvesting x Steun grote teelten elstar & conference x Nieuwe rassen/merken x x Regioproducten x Fruitacademie (relatie onderwijs) Innovaties in bewaring / energie x Nieuwe teeltmethoden (biobased) x x x Watermanagement x Duurzame gewasbescherming en bestuiving x Residuvrije teelt appels en ander fruit x Verwaarding MVO naar klant/consument x x x Lokale imago gemeenschap x Logistieke hotspot Rivierenland Afvoer fruit via water x Input structuurvisie Meer samenwerking met R&T-sector x Fruit beleving / Floriade 2022 Handreikingen in regio 65

66 Markt&afzet Ondernemen /onderwijs Innovatie Duurzaam Infra& logistiek Ruimte Leefomgeving Arbeid/ goed Werkgevers. Internationalisering Ambitie : Succesvol afronden lopende projecten en nieuwe (vraaggestuurde) projecten, zoals Champost verbranding x Neutrale energievoorziening Alternatieven champost bewerking en verwerking x Samenwerkingsmogelijkheden keten Aanwas en opleiden medewerkers x Ondernemersvaardigheden Masterclass ondernemen Hbh agrologistiek haven Hedel x x Branding paddenstoelensector x Verduurzamen Paddestoelencluster x x Biobased economy Versterken imago x Versterken communicatie x Educatie Fair produce x x x MVO x x Innovatieagenda * 66

67 Markt&afzet Ondernemen /onderwijs Innovatie Duurzaam Infra& logistiek Ruimte Leefomgeving Arbeid/ goed Werkgevers. Internationalisering Ambitie : Succesvol aan de slag met (vraaggestuurde) projecten, zoals * Productinnovatie Meer TW creëren in het gebied x Leergang ondernemersvaardigheden Netwerkprogramma Nieuwe teeltstrategieën x Glasbedrijf van de toekomst Energie:CO2, aardwarmte, vergisting-biomassa Water: integrale waterkwaliteit & management Ontsluiting & verkeersveiligheid Nieuwe logistieke concepten x x Imago/communicatie met samenleving Verwaarding MVO x Implementatie verantwoord huisvestingsbeleid Ander type werknemers aantrekken/boeien/binden x 67

68 Markt&afzet Ondernemen /onderwijs Innovatie Duurzaam Infra& logistiek Ruimte Leefomgeving Arbeid/ goed Werkgevers. Internationalisering Ambitie : Succesvol afronden lopende projecten en nieuwe (vraaggestuurde) projecten, zoals Paraplu Visie Logistiek en Investeringen MIRT x Opbouw Multi modale knooppunten x Masterclass Strategisch ondernemen x PR toestroom jongeren x Stimuleren plaatsing oudere werknemers x Bio Based Economy/Realisatie Biomassawerven x Huisvesting buitenlandse werknemers x Samenwerking RCT Kenniscentrum Randwijk x x Formuleren beeldmerk Internationale profilering Logistiek Hotspot Rivierenland x Structuurvisie Rivierengebied Uitvoering en coördinatie kennisagenda Ontwerpen opslagloodsen (voorbeeldboek) PR langs infra (gebruik geluidsschermen) Mapping 68

69 Datum augustus Commitment-gesprekken Met wie Stuurgroep Paddenstoelenpact Maasdriel 1 september Breed bestuurlijk overleg Betuwse Bloem 8 september Stuurgroep Laanboompact 14 september Stuurgroep Glastuinbouwpact Bommelerwaard 19 september LTO 21 september Stuurgroep Fruitpact 21 september Ondernemersinitiatief Greenport Betuwse Bloem 22 september KvK 23 september Regio Rivierenland, Programmaraad Welvarend 27 september Wageningen UR 28 september Stuurgroep Glastuinbouwpact Arnhem-Nijmegen 6 oktober Provincie Gelderland 13 oktober Breed bestuurlijk overleg Betuwse Bloem: gemandateerd intentioneel commitment op plan uitgesproken 69

70 Colofon Dit plan is tot stand gekomen in nauwe samenwerking door de volgende partijen: Ondernemersinitiatief Betuwse Bloem Stuurgroep glastuinbouwpact Arnhem Nijmegen Stuurgroep Laanboompact Stuurgroep Fruitpact Stuurgroep Paddenstoelenpact Maasdriel Stuurgroep glastuinbouwpact Bommelerwaard Provincie Gelderland Oost NV LTO+ (LTO Noord, ZLTO, NFO, Boomkwekersvereniging kring Opheusden) Wageningen UR Regio Rivierenland Kamer van Koophandel (Midden-Nederland & Centraal Gelderland) Regie en samenstelling door de Kamer van Koophandel Midden-Nederland Frank Engelbart & Leonie Schuur 70