Evaluatie inschakeling van externen door de gemeente Alkmaar

Transcriptie

1 Evaluatie inschakeling van externen door de gemeente Alkmaar Rekenkamercommissie Gemeente Alkmaar

2 Rekenkamercommissie gemeente Alkmaar Samenstelling Externe leden: R.M.C. Strijker RA (voorzitter) drs. H.J.M. Alders P.J. de Lange Mw. drs. M.C. Schouwstra Raadsleden: Mw. C.P. de Bruijn-Eriks Mw. J.C. de Bont Vacature Secretaris: Mw. J.F. Ningen Postadres: Postbus 53, 1800 BC Alkmaar Telefoon: Fax: Website:

3

4 Evaluatie inschakeling van externen door de gemeente Alkmaar INHOUDSOPGAVE 1. ACHTERGROND AANLEIDING DOEL VAN HET ONDERZOEK EN DE ONDERZOEKSVRAGEN AFBAKENING EN METHODIEK VAN HET ONDERZOEK TOETSINGSKADER CONCLUSIES UIT HET ONDERZOEK AANBEVELINGEN BELEID UITVOERING EN BEHEERSING REGISTRATIE INFORMATIEVOORZIENING AAN DE RAAD... 9 Bijlage 1: stappenplan (raam-)overeenkomsten Bijlage 2: bestuurlijk wederhoor en reactie rekenkamercommissie op bestuurlijk wederhoor Bijlage 3: onderzoeksrapport Significant B.V. Bijlage 4: reactie Significant B.V. op de ambtelijke wederhoor Rekenkamercommissie gemeente Alkmaar 1

5 Evaluatie inschakeling van externen door de gemeente Alkmaar Rekenkamercommissie gemeente Alkmaar 2

6 Evaluatie inschakeling van externen door de gemeente Alkmaar 1. Achtergrond De inschakeling van externen is al jaren onderwerp van discussie in de politiek, zowel op landelijk als op lokaal niveau. Vaak ligt hier de veronderstelling aan ten grondslag dat de inhuur toch wel wat minder zou kunnen, waardoor kosten kunnen worden bespaard of kennis binnen de eigen organisatie wordt opgebouwd. De terugdringing van de uitgaven aan externen is ook een speerpunt van het huidige kabinetsbeleid. In totaal wil de regering ruim 300 miljoen euro besparen op de inschakeling van externen door de rijksoverheid. 2. Aanleiding Bij diverse fracties binnen de raad was het gevoel aanwezig dat er frequent externen werden ingeschakeld binnen de gemeente Alkmaar. Op zich is dat niet ongewoon en kunnen er goede redenen zijn om externen in te schakelen, zoals voor het tijdelijk invullen van een vacature, het opvangen van een piekbelasting in de hoeveelheid werk, het door een onafhankelijke derde laten onderzoeken van een probleem of het inschakelen van specifieke expertise of competenties die niet aanwezig zijn in de eigen organisatie. Teneinde zicht te krijgen in de omvang en kosten van de inschakeling van externen heeft de rekenkamercommissie zelf informatie opgevraagd binnen de gemeente. De verkregen informatie gaf naar de mening van de rekenkamercommissie onvoldoende zekerheid over de omvang, aard en de kosten van de inschakeling van externen. 3. Doel van het onderzoek en de onderzoeksvragen De rekenkamercommissie acht het wenselijk de raad inzicht te verschaffen in de omvang en kosten die samenhangen met de inschakeling van externen, teneinde daarmee duidelijkheid te verschaffen over de door de gemeente hiertoe ingezette middelen. Tevens wil de rekenkamercommissie vaststellen of de regels en procedures voldoen en, voorzover mogelijk, beoordelen of deze worden nageleefd. Het zijn deze regels en procedures, de implementatie daarvan in de organisatie en het gebruik en naleving daarvan door de medewerkers die de raad het vertrouwen moet geven dat inschakeling van externen alleen dan plaatsvindt wanneer dat noodzakelijk is, daarmee bereikt wordt wat beoogd werd, tegen zo laag mogelijke kosten en in overeenstemming met wet- en regelgeving. Daartoe heeft de rekenkamercommissie de volgende centrale vraagstelling geformuleerd: In welke omvang worden externen ingeschakeld, welke regels en richtlijnen zijn daarbij van toepassing, voldoen deze en worden zij nageleefd? Is daarbij de noodzaak voor de inschakeling voldoende onderbouwd en is daarover correct gerapporteerd aan college en raad? Teneinde een antwoord op de onderzoeksvraag te vinden, is deze in een vijftal deelvragen gesplitst: wat is de aard en de omvang van de externe inhuur binnen de gemeente Alkmaar? zijn er gemeentebrede regels en procedures die gelden voor de inhuur van externen en borgen deze interne regels in voldoende mate een doelmatige, doeltreffende en rechtmatige inhuur van externen? worden in individuele gevallen interne en wettelijke regels nageleefd ten aanzien van rechtmatigheid? is er in individuele gevallen voldoende onderbouwing van de noodzaak tot inschakeling van externen wat betreft de doeltreffendheid en doelmatigheid daarvan? beschikken college en raad over voldoende informatie om hun kaderstellende en controlerende taken te kunnen vervullen? In mei 2000 heeft het college het 'Handboek inkoop- en aanbestedingsbeleid' vastgesteld. Rekenkamercommissie gemeente Alkmaar 3

7 Evaluatie inschakeling van externen door de gemeente Alkmaar Dit handboek is opgesteld naar aanleiding van het project 'naar een effectievere organisatie' dat eind jaren negentig binnen Alkmaar is uitgevoerd. Daarbij werd toen het volgende geconcludeerd: er is onvoldoende inzicht in het gemeentelijke inkoopvolume; er is een grote verscheidenheid en hoeveelheid leveranciers; de inkoop /bestelfunctie is erg versnipperd; er is geen centraal gemeentebreed inkoopbeleid. Naar aanleiding van het project heeft het college de belofte gedaan dat er voldoende ondersteunende middelen voor het inkoopproces zouden worden ontwikkeld. Voor wat betreft de inhuur van externen wordt in deze rapportage tevens een beeld gegeven van de huidige stand van zaken ten aanzien van voornoemde aspecten. 4. Afbakening en methodiek van het onderzoek Onder 'externen' wordt in deze evaluatie verstaan: derden die in opdracht van of onder aansturing van gemeentelijk personeel taken vervullen op het gebied van ondersteuning, onderzoek en advisering voorzover niet voortvloeiend uit wettelijke taken. Hieronder valt ook tijdelijk personeel, zoals uitzendkrachten, interim managers. Hieronder vallen niet uitbestede werkzaamheden facilitaire dienst. Het begrip rechtmatigheid heeft binnen dit onderzoek betrekking op de naleving van wet- en regelgeving die is vervat in de Europese aanbestedingsrichtlijnen voor overheidsopdrachten die een bepaalde waarde te boven gaan. Om hierover een oordeel uit te spreken is gekeken naar de inkoopdiagnose en naar een aantal concrete casussen. Het begrip doeltreffendheid heeft betrekking op de mate waarin het vooraf concreet bepaalde gewenste resultaat van de externe inhuur ook daadwerkelijk wordt gerealiseerd. Om hierover in dit onderzoek een oordeel uit te kunnen spreken is gekeken naar de fases van behoeftestelling, de uitvoering en naar de interne evaluatie van de inhuur. Het begrip doelmatigheid heeft betrekking op de prijs/kwaliteit verhouding van de externe inhuur. Het gaat erom de gewenste resultaten tegen een zo gunstig mogelijke prijs te realiseren. Om hierover een oordeel uit te kunnen spreken, is gekeken naar de verwervingsfase en (deels) naar de interne evaluatie van de inschakeling van externen. Het onderzoek heeft zich gericht op alle uitgaven (geboekte facturen) in 2005 volgens de inkoopadministratie. Van deze uitgaven is een inkoopdiagnose gemaakt op basis van de boekingsinformatie en informatie van vertegenwoordigers van de sectoren. Deze inkoopdiagnose geeft inzicht in de omvang, de uitgaven per sector en de verschillende soorten van inhuur (inkooppakketten). Er heeft een documentenstudie plaatsgevonden van aan het onderwerp gerelateerde documenten van de gemeente en er zijn interviews gehouden met betrokkenen. Deze documenten hebben inzicht gegeven in de bestaande regelgeving en procedures van de gemeente. De betreffende regels en procedures zijn getoetst tegen een vooraf opgesteld toetsingskader. Dit toetsingskader bevat de normen waaraan de regels en procedures normaliter, naar de mening van de rekenkamercommissie, zouden moeten voldoen. Op basis van de uitkomsten van de inkoopdiagnose heeft voor een zevental individuele inhuursituaties van een aantal grote inkooppakketten diepteonderzoek plaatsgevonden, teneinde voor die pakketten vast te stellen of voldaan is aan de eigen regels en procedures, het toetsingskader en de wet en regelgeving. Deze casussen geven met name een beeld van de wijze waarop grotere contracten in de praktijk worden afgesloten binnen de verschillende sectoren van de gemeente. Zij omvatten geen kleinere opdrachten en zijn daardoor niet representatief voor de inschakeling van externen als geheel. Het onderzoek is uitgevoerd door Significant B.V. uit Barneveld. Rekenkamercommissie gemeente Alkmaar 4

8 Evaluatie inschakeling van externen door de gemeente Alkmaar De feiten zoals weergegeven in het conceptrapport van Significant B.V. zijn voorgelegd aan de betrokken sectorhoofden. Hun reactie en de reactie van Significant B.V. daarop is als bijlage bij dit rapport gevoegd. Een concept van dit rapport is aan het college voorgelegd met het verzoek hierop te reageren. De reactie van het college ontvingen wij op 15 juni Deze reactie is met onze visie daarbij eveneens opgenomen als bijlage bij dit rapport. Vervolgens zijn de aanbevelingen opgesteld. 5. Toetsingskader Voor de bepaling van de omvang en de kosten is geen toetsingskader vastgesteld. Er is uitgegaan van een volledige analyse van alle geboekte inkoopfacturen 2005, teneinde een volledigheid van de basisgegevens te verzekeren. Er wordt geen oordeel uitgesproken over de omvang van de inhuur. Voor de overige onderzoeksvragen is iedere vraag opgedeeld in toetsbare subvragen. Voor deze subvragen zijn mede op basis van de expert opinion van de onderzoekers normen opgesteld waaraan de gemeente Alkmaar zou moeten voldoen. Dit toetsingskader is gehanteerd voor het opvragen van gegevens en voor de analyse van die gegevens. In bijlage A van het rapport van bevindingen is het toetsingskader nader gespecificeerd. 6. Conclusies uit het onderzoek Wat is de aard en de omvang van de externe inhuur binnen de gemeente Alkmaar? 3 % van de begroting, 8,6 miljoen, wordt uitgegeven aan inschakeling van externen. De uitgave voor externe inhuur kon pas na veel onderzoek vastgesteld worden, omdat de administratie ten aanzien van deze uitgave geen eenvoudig en betrouwbaar inzicht geeft. Na analyse en verrijking van de financiële informatie blijkt dat in 2005 ca. 8,6 miljoen is uitgegeven aan inschakeling van externen waarvan: 3,9 miljoen (45%) aan uitzendkrachten. Het gaat om in totaal 30 leveranciers, waarvan Randstad uitzendbureau met een volume van ruim 1,7 miljoen verreweg de grootste is. Daarnaast wordt bijna 1 miljoen uitgegeven aan de Politie Noord-Holland Noord, die voor de gemeente het parkeertoezicht verzorgt; 1,7 miljoen (20%) aan ingenieurs en milieudiensten. Het inkoopvolume binnen dit pakket is versnipperd over een groot aantal (55) verschillende leveranciers, waarvan Oranjewoud de grootste is; 0,5 miljoen aan accountants en financieel advies (6%). De gemeente beschikt momenteel niet over een operationeel centraal administratiesysteem voor afgesloten contracten. Ook de financiële registratie is niet zodanig ingericht en gecodeerd dat daaruit de inschakeling van externen betrouwbaar kan worden bepaald. De omvang van de inschakeling van externen is daarom alleen met grote moeite te bepalen. De conclusie uit het project 'naar een effectievere organisatie' dat er onvoldoende centraal inzicht is in het gemeentelijke inkoopvolume is hiermee, in elk geval wat betreft de externe inhuur, nog van kracht. Evenals eind jaren negentig is de verscheidenheid en hoeveelheid externen nog steeds groot. Als gevolg van het ontbreken van een helder centraal administratiesysteem loopt de gemeente de volgende risico s: een rechtmatigheidrisico met betrekking tot de naleving van de Europese aanbestedingsrichtlijnen. Deze schrijven immers voor dat soortgelijke producten en diensten gemeentebreed moeten worden opgeteld om te bepalen of de totale opdrachtwaarde boven het drempelbedrag voor Europees aanbesteden komt; dezelfde leverancier kan onder verschillende voorwaarden worden gecontracteerd; slecht presterende leveranciers kunnen op een andere plaats toch weer worden ingehuurd. Rekenkamercommissie gemeente Alkmaar 5

9 Evaluatie inschakeling van externen door de gemeente Alkmaar Zijn er gemeentebrede regels en procedures die gelden voor de inhuur van externen en borgen deze interne regels in voldoende mate een doelmatig, doeltreffende en rechtmatige inhuur van externen? De procedures voor de inhuur van externen zijn te beperkt. De naleving van de wel bestaande inkoop- en aanbestedingsregels is onvoldoende geborgd. Er is vooral sturing op basis van vooraf bepaalde budgetten. De doelmatigheid en doeltreffendheid van externe inhuur loopt daardoor gevaar. De in het 'Handboek inkoop- en aanbestedingsbeleid' aangegeven instrumenten en templates zijn onvoldoende ontwikkeld. De Centrale Eenheid Inkoop (CEI) beschikt over onvoldoende middelen om naleving van het inkoopen aanbestedingsbeleid te controleren. De gemeente loopt daarmee een rechtmatigheidrisico en er treedt versnippering op van de inkoopfunctie: door het ontbreken van een eenduidig toetsingskader maakt de integraal manager zelf de afweging voor de inschakeling van externen; de feitelijke rol en inschakeling van de CEI is te vrijblijvend; de verantwoordelijke managers worden vanuit de CEI onvoldoende ondersteund door de beschikbare instrumenten op het intranet. Deze zijn te beperkt en niet specifiek gericht op de inschakeling van externen; de CEI wordt niet bij alle Europese aanbestedingen ingeschakeld; de CEI heeft zelf onvoldoende informatie om het beleid te evalueren en te bewaken. In mei 2000 is het 'Handboek inkoop- en aanbestedingsbeleid' vastgesteld door het college. Er zijn daarbij geen gemeentebrede richtinggevende kaders voor de inschakeling van externen afgesproken die voorschrijven op welke wijze externen moeten worden ingehuurd, gelet op behoeftestelling, verwerving, uitvoering en evaluatie. Ook binnen de sectoren bestaan geen aanvullende richtlijnen of uitgangspunten voor het inhuren van externen. Daarmee is de sturing op doelmatigheid en doeltreffendheid niet gegarandeerd en vinden medewerkers binnen de sectoren vaak zelf het wiel uit. Door het ontbreken van eenduidige kaders en richtlijnen is onder andere niet vast te stellen of: gemeentebreed capaciteit of expertise niet toch aanwezig is; de behoeftestelling voldoende onderbouwd is; het programma van eisen voldoende kwaliteitseisen bevat; marktanalyse wordt uitgevoerd; contracten alle noodzakelijke bepalingen bevatten; ervaringen worden vastgelegd; evaluaties worden uitgevoerd; dossiervorming gestructureerd plaatsvindt; kennis en kunde door de organisatie zelf eigen wordt gemaakt. Worden in individuele gevallen interne en wettelijke regels nageleefd ten aanzien van rechtmatigheid? De onderzochte casussen voldoen aan de Europese richtlijnen, maar de beschikbare informatie over het uitvoeren van een Europese aanbesteding is niet volledig en niet actueel. Deze conclusie betreft het rechtmatigheidaspect van de onderzochte grotere casussen. Door het ontbreken van gemeentebreed inzicht in de omvang van de verschillende soorten inhuur is het risico aanwezig dat ten onrechte niet-europees wordt aanbesteed, waardoor financiële risico s gelopen worden. Is er in individuele gevallen voldoende onderbouwing van de noodzaak tot inschakeling van externen wat betreft de doeltreffendheid en doelmatigheid van die inhuur? Rekenkamercommissie gemeente Alkmaar 6

10 Evaluatie inschakeling van externen door de gemeente Alkmaar De inhoudelijke onderbouwing van de noodzaak om externen in te schakelen is vaak niet expliciet vastgelegd en het is niet duidelijk of er vooraf eerst een gemeentebrede capaciteit- of expertisetoetsing plaatsvindt. De specificatie van de gevraagde dienstverlening was bij sommige casussen onvoldoende. Beschikken college en raad over voldoende informatie om hun kaderstellende en controlerende taken te kunnen vervullen? De raad heeft niet aangegeven op welke wijze zij geïnformeerd wil worden. Het college ziet de inhuur als een bedrijfsvoeringaspect en acht de huidige wijze van informatievoorziening (budgetafwijkingen en programmabegroting) voldoende. 7. Aanbevelingen In het licht van vorenstaande komt de rekenkamercommissie tot de volgende voorstellen ter verbetering van het beleid voor de externe inhuur, voor de uitvoering en de beheersing daarvan in de praktijk en voor de informatievoorziening aan de raad. 7.1 Beleid Ontwikkel een eenduidig kader voor doelmatige en doeltreffende sturing. In aanvulling op het bestaande inkoop- en aanbestedingsbeleid heeft het prioriteit om een toetsingskader op te stellen voor de inschakeling van externen. Hierdoor kan beter worden gestuurd op doelmatigheid en doeltreffend van de externe inhuur, dan indien er alleen op (afwijkingen van) budgetten wordt gestuurd. Tevens geeft dit houvast voor de betrokken medewerkers binnen de sectoren. Elementen die in een dergelijk kader aan de orde horen te komen hebben betrekking op behoeftestelling, verwerving, uitvoering, evaluatie en control. Daarin hoort ook de vaststelling of gemeentebreed de capaciteit of expertise binnenshuis aanwezig is. In bijlage 1 is een mogelijk stappenplan opgenomen. 7.2 Uitvoering en beheersing Verstevig de planning en control op de naleving van inkoop- en aanbestedingsregels. De belangrijkste randvoorwaarde, waarin op korte termijn moet worden voorzien, is het versterken van de planning en control op de naleving van de Europese aanbestedingsrichtlijnen en het interne inkoop- en aanbestedingsbeleid, om rechtmatigheidrisico s bij de inschakeling van externen te beperken. Belangrijkste elementen hierin zijn het eenduidig beleggen van de controlfunctie in de organisatie, en een verbetering van de informatievoorziening. Versterk en verduidelijk de positie van de Centrale Eenheid Inkoop. De afdeling CEI is bij uitstek de plaats waar de expertise met betrekking tot inhuur moet zijn geconcentreerd. Vanuit die expertiserol verdient het aanbeveling dat de CEI in staat wordt gesteld de integraal managers te ondersteunen en te adviseren in hun inkoopproces. Bij het aangaan van raamcontracten en bij Europese aanbestedingen adviseren wij de CEI niet alleen een adviserende, maar ook de uitvoerende taak te geven. Borging daarvan moet plaatsvinden door aanpassing en implementatie van regels en procedures binnen de te stellen kaders en door de ontwikkeling en invoering van instrumenten en templates. Daarbij kan de CEI een duidelijke rol vervullen. De vaststelling van de naleving van de regels en procedures kan worden uitgevoerd door de concerncontroller, ondersteund door een verbeterde informatievoorziening en duidelijke kaders en procedures. Rekenkamercommissie gemeente Alkmaar 7

11 Evaluatie inschakeling van externen door de gemeente Alkmaar Wijs contractbeheerders aan. Maak een centraal administratiesysteem voor contracten operationeel. Om de naleving van raamcontracten te versterken wordt voorgesteld om in de toekomst contractbeheerders aan te stellen binnen de gemeente. Dit is met name van belang voor contracten die door meerdere sectoren worden gebruikt. Ondersteun de organisatie met instrumenten en templates. In de praktijk is aan de ontwikkeling van de in het 'Handboek inkoop- en aanbestedingsbeleid' toegezegde instrumenten en templates beperkt invulling gegeven. Om een doelmatig, doeltreffend en uniform inhuurtraject te stimuleren verdient het aanbeveling om de verdere ontwikkeling van dit instrumentarium voortvarend ter hand te nemen, met name voor de specificatie van de gevraagde dienstverlening, de wijze van selectie van de leverancier, de afspraken die in de overeenkomst moeten worden vastgelegd, voortgangsrapportages en evaluaties. Vergroot het institutionele geheugen van de gemeente door gestandaardiseerde dossiervorming. Door een standaard checklist voor een inhuurdossier te ontwikkelen, gekoppeld aan het hiervoor genoemde stappenplan en deze gemeentebreed verplicht te stellen, wordt structuur gegeven aan de dossiervorming. Hiermee kan tevens eenvoudiger toezicht worden gehouden op de volledigheid van dossiervorming en verslaglegging. Leer van afgeronde inhuurtrajecten. Het uitvoeren van evaluaties van uitgevoerde inhuurtrajecten en het toetsen van resultaten aan doelstellingen, vergroot het leereffect en het inzicht in de wijze waarop maximaal resultaat uit een inhuurtraject kan worden gehaald. Het 'Handboek inkoop- en aanbestedingsbeleid' uit 2000 voorziet in een leveranciers-managementsysteem waarin (onder andere) resultaten van evaluaties centraal kunnen worden geregistreerd en toegankelijk gemaakt. Het is van groot belang om deze belofte op korte termijn na te komen. Uit efficiencyoverwegingen verdient het aanbeveling om het leveranciersmanagementsysteem te koppelen aan een contractregistratiesysteem, zodat alle informatie overzichtelijk in één systeem is opgenomen. 7.3 Registratie Verbeter de informatievoorziening over de inschakeling van externen. Om de doelmatigheid, doeltreffendheid en rechtmatigheid van inhuurtrajecten te vergroten zou de informatievoorziening over de inschakeling van externen op korte termijn moeten worden verbeterd. Dit heeft in de eerste plaats betrekking op de omvang van de uitgaven aan externen, uitgesplitst naar relevante inkooppakketten. De wijze waarop uitgaven aan externen in de financiële administratie verantwoord worden, levert op dit moment geen betrouwbare managementinformatie op. Om in deze lacune te voorzien, zou aan elke leverancier een categoriecode toegekend moeten worden, zodat eenvoudig periodiek over de omvang van de uitgaven kan worden gerapporteerd, en over trends die hierin zijn te onderscheiden. Bovendien kan hiermee de compliance van (raam-)contracten (achteraf) worden getoetst. Naast informatie over de omvang van de uitgaven en de contractcompliance, verdient het ook aanbeveling om op langere termijn een systematiek te implementeren waarmee inzicht kan worden verkregen in afwijkingen van kaders en normen, de mate van concurrentiestelling, mislukte projecten (wegsturen van beperkt of slecht presterende externen), meer- en minderwerk per project en externen die langdurig worden ingehuurd. Rekenkamercommissie gemeente Alkmaar 8

12 Evaluatie inschakeling van externen door de gemeente Alkmaar 7.4 Informatievoorziening aan de raad Informeer de raad periodiek over omvang en werkwijze van inschakeling van externen op basis van het ontwikkelde kader. Nadat de hierboven genoemde aanbevelingen worden geïmplementeerd, is het eenvoudiger om managementinformatie te genereren over de uitgaven aan externen, de wijze waarop de inhuur plaatsvindt, de bruikbaarheid van de resultaten, en over afwijkingen van beleid en procedures. Het verdient aanbeveling dat raad en college in overleg treden over de inhoud en wijze van informatieverstrekking. Daarbij is het efficiënt om in de (eventueel nog te ontwikkelen) systemen de informatiebehoefte van de raad mee te nemen. Rekenkamercommissie gemeente Alkmaar 9

13 Bijlage 1

14 Stappenplan (raam)overeenkomsten Met betrekking tot het afsluiten van (raam-)overeenkomsten met externen zou gedocumenteerd een vast stappenplan doorlopen moeten worden. Deze stappen zouden kunnen zijn: I. Behoeftestelling 1. analyse van het vraagstuk en de impact daarvan op de organisatie; 2. motivatie waarom inhuur noodzakelijk is; 3. vraagspecificatie en raming van gevraagde inzet en kosten; 4. inventarisatie van risico's, randvoorwaarden en benodigde competenties; 5. wijze van projectmanagement door de gemeente; 6. inkoopstrategie en keuze voor selectie- en gunningscriteria. II. Verwerving 1. analyse van leveranciers die in principe voldoen aan het gezochte profiel en de gestelde eisen; 2. betrokken (interne) competenties; 3. wijze van aanbesteden en aanvragen van offertes; 4. wijze van beoordelen van offertes; 5. gemeentebrede toetsing op beschikbare capaciteit of expertise; 6. onderhandelingen over tarieven en contractvoorwaarden; 7. wijze van gunnen en besluitvorming hierover; 8. afsluiten van overeenkomst met de leverancier. III. Uitvoering 1. projectmanagement door de gemeente; 2. voortgangsrapportages en -besprekingen; 3. tussentijdse evaluaties; 4. voorkomen en wijze van (zonodig) toekennen van meerwerk. IV. Evaluatie 1. in hoeverre zijn de doelstellingen bereikt? 2. in hoeverre is dit binnen de gestelde tijd en kosten bereikt? 3. wat zijn de redenen van eventuele afwijkingen? 4. wat is de bruikbaarheid van het resultaat? 5. hoe was de opdrachtgever-opdrachtnemer-relatie (mate van klantgerichtheid, benodigde aansturing door opdrachtgever)? 6. wat kan worden geleerd uit het inhuurtraject bij een toekomstige inschakeling van externen?

15 Bijlage 2

16 Rekenkamercommissie gemeente Alkmaar Uw kenmerk Ons kenmerk Toestelnummer 2006/ Uw brief d.d. Behandeld door Bijlagen 22 mei 2006 D.Oostrom Onderwerp Evaluatie inschakeling externen, bestuurlijk wederhoor. Datum Geachte commissieleden, Met belangstelling hebben wij uw rapportage inzake de inschakeling van externen bij de gemeente Alkmaar gelezen en maken graag gebruik van de door u geboden mogelijkheid hierop bestuurlijk te reageren. Aanleiding voor het rapport was het gevoel binnen de raad dat er frequent externen worden ingeschakeld. De door de rekenkamercommissie in eerste instantie verzamelde informatie gaf aanleiding om verder onderzoek te doen naar de omvang en kosten van de inschakeling van externen, om daarmee duidelijkheid te verschaffen over de door de gemeente ingezette middelen. Dit heeft geleid tot het onderscheiden van een aantal deelvragen bij inschakeling derden zoals: wat is de aard en omvang, zijn er gemeentebrede regels en procedures, wordt er in individuele gevallen de interne en wettelijke regels nageleefd, is er voldoende onderbouwing van de noodzaak en beschikken raad en college over voldoende informatie om hun kaderstellende en controlerende taken te vervullen? Zoals ook al in de ambtelijke reactie van 28 april jl. is aangeven, bevat het rapport : een goede analyse van de knelpunten die er binnen de inkooporganisatie van de gemeente Alkmaar bestaan. Daar een groot deel van deze knelpunten voor ons herkenbaar zijn, is door de directieraad in maart 2006 opdracht gegeven aan de fungerend concerncontroller om een verbeteringsprogramma voor het inkoop- en aanbestedingsbeleid op te stellen. Dit heeft geleid tot de vaststelling van een startnotitie verbetering inkoop-en aanbestedingsbeleid op 10 mei jl. door de directieraad. Hierin zijn de belangrijkste opmerkingen van uw commissie meegenomen. Uw conclusies nog eens langslopend merken wij op: a. Bij de aard en omvang van inhuur externen wordt een omvang geconstateerd van 8,6 mln. en in vergelijking tot andere grote gemeenten is dit redelijk beperkt. Wij zijn het echter eens met uw stelling dat het niveau niet al te veel zegt. Uw constatering dat er geen operationeel centraal administratiesysteem voor afgesloten contracten voorhanden is, onderschrijven wij. Begin dit jaar hebben wij het programma E-size op basis van een pilot in gebruik genomen en dit wordt nu gevuld met de bij de afdeling inkoop bekende contracten, terwijl een stagiair is aangetrokken ter ondersteuning bij het inbrengen van alle contracten van de gemeente. Dit moet in het najaar kunnen worden afgerond. b. Bij gemeentebrede regels en procedures voor inhuur externen wordt opgemerkt dat er een toetsingskader ontbreekt en hoewel dit juist is, moet wel worden bedacht dat de inhuur van derden zo divers is dat een eenduidig (en werkbaar) kader niet zo eenvoudig valt op te stellen. Tevens

17 Vervolg brief d.d (blz. 2 ) geeft u aan dat de bestaande regels vanuit het handboek inkoop- en aanbestedingsbeleid onvoldoende worden geborgd en dit was voor ons nu juist de reden om een verbeteringsprogramma inkoop- en aanbestedingsbeleid te starten. Op basis van nader op stellen regels voor totale inkoop en aanbestedingsbeleid is het ook mogelijk de kaders voor het onderdeel inhuur externen te gaan aangeven. c. Bij de vraag of in individuele gevallen de wettelijke regels worden nageleefd ten aanzien van rechtmatigheid zijn er zeven grote casussen onderzocht en het doet ons deugd dat u vaststelt dat alle onderzochte casussen voldoen aan de Europese richtlijnen. Wel nemen wij uw opmerkingen over volledige en actuele informatie over Europese aanbestedingen ter harte en dit wordt meegenomen in het verbeteringsprogramma. Met name door het opstellen van een inkoopkalender, waar nu aan wordt gewerkt, verwachten wij meer grip te krijgen op de naleving van de Europese richtlijnen. d. Ten aanzien van de individuele gevallen niet expliciet vastgelegde onderbouwing van de behoefte aan externe inhuur lijkt het ons zinvol dit mee te nemen bij de aan het eind van punt b. genoemde op te stellen kaders. e. Het is juist dat het college de inhuur van externen als een onderdeel van de bedrijfsvoering ziet en voor wat betreft de informatievoorziening daarom zou kunnen worden volstaan met de in beraps/maraps en programmabegroting opgenomen informatie aan de raad. Op grond van het vorenstaande menen wij het belang van uw aanbevelingen voldoende te hebben onderkend en adequate maatregelen te hebben genomen. Niet in de laatste plaats ook om te voldoen aan de eisen gesteld vanuit de rechtmatigheid. In dit verband achten wij het van belang dat vanuit de per 1 maart 2006 nieuw ingestelde (nog te formaliseren) functie Concerncontroller, de inkoopfunctie wordt aangestuurd, inclusief het op te stellen verbeteringstraject. Met andere woorden zowel organisatorisch als inhoudelijk zijn inmiddels de nodige maatregelen genomen om het inkoop- en aanbestedingsbeleid te verbeteren. Tenslotte hechten wij eraan te benadrukken dat inhuur van externen niet slechts als een kostenfactor dient te worden beschouwd maar met name bedrijfsmatig bezien besparingsmogelijkheden oplevert dan wel efficiency betekent. De manier waarop dit middel wordt ingezet door de afdeling ART is hier een goed voorbeeld van. Overigens wordt dergelijke inhuur voor een belangrijk deel bekostigd vanuit bestaande vacatureruimte. Voor wat betreft externe advisering, is het eveneens van belang te bedenken dat vanuit een gemeentelijke regiefunctie er goede argumenten zijn om tot externe inhuur te komen. Naast de procedures die terzake van belang zijn achten wij het dan ook van belang te kijken naar de inhoudelijke redenen van inschakeling van externen. Wij zijn voornemens deze aspecten beleidsmatig nader uit te werken zodat nut en noodzaak steeds helder in beeld zijn. Hoogachtend, Het college van burgemeester en wethouders van Alkmaar, Burgemeester Mw. Drs. M. van Rossen Secretaris, Drs. J.C.M. Cox

18 VERTROUWELIJK Het college van burgemeester en wethouders van de gemeente Alkmaar Postbus BC ALKMAAR Rekenkamercommissie Uw kenmerk Ons kenmerk Toestelnummer 2006/ Uw brief d.d. Behandeld door Bijlagen E.J. Kroon Onderwerp Evaluatie inschakeling externen Datum Geacht college, Wij danken u hartelijk voor uw reactie op ons concept-eindrapport. Uw reactie heeft ons geen aanleiding gegeven ons eindrapport aan te passen. In onze vergadering van 28 juni 2006 is het eindrapport dan ook definitief vastgesteld. Dit definitieve eindrapport zal op 6 september om uur aan de gemeenteraad worden aangeboden. Hoogachtend, namens de Rekenkamercommissie Alkmaar, R.M.C. Strijker, voorzitter! " # $ " # $

19 Bijlage 3

20 * % +, + +" & -./0+0 #12, ,716 28!"! #"! $%!"! #"!& ' (( )# &

21 *39! " # $! "! " % & ' ( ) ($ & * +% '! $ & ( +%,-. / +$$% 0 *39 "

22 .++ : , ;* +% <8<< 988<=*< => 33%" 93+ % 9 3A<38 < B7* 9+<833,8 31C392 3<838 %+ 33++% <8 38 %9 D <E < % <E 39 +< 33 9 < < 3 83%9+, <.++

23 *! ++, +< % 38<+38 3<< 3<< 99 < %9+988< " 33%<939 F , +8 9 " #33%3 8<+<98< 12 E<+C3% B 12 E 88 + / '! (72 +3 G* +% <8<< 988<=*< => # * %-(73 +B *!

24 12 %93 % 8< = 12 1%29398<9 33% B % < 8<+++33%B <+3 33= & E33% H%9+< %E3 33% %3=E %9< 386I: B 12 F33% 9D <8 %9+=D<+ 99<33=DJ39 += 12 K9 <839 9+=F< B <889< % 9A K < F8< + 3%8< "2 12 F5E+, +9<333 %= * #

25 12 F5", 33%+3= 12 F5D8<+933 %= 12 F5!*L+8 %= ) % F"5D 388<+ 833%= 12 F"5"F <8 939= 12 F"5F <8 38L993= 12 F"5!D 93<8<981 2= 12 F"5#M<C31+293<9 9= 12 F"5&M<93<9+ 998<89= 12 F"5M<93<939 %8< 8< <9 92= !2 12 F5D< = 12 F5"D<8 3< %= 12 F5D<8 3<+ = F838 %3E !2 12 F!5*+31 NN2= 12 F!5"D<3 %= * &

26 #2 12 F#5D <+87 - %= 12 F#5"M<8<<8 3= 12 F#5*< %= 12 F#5!M<@- +8 %= " < 8 < + 8+D 98+3=D <9 38 %39<=: N+N3 *<,99N N9+! ' 9N%NG 93+< < E << E 3 8+> 6,((H- 6,((H. $*H** *+19<52++ << 9++3 " :5+, 8+9< < ! K8 << # *73 9*7+9+ & O : ) *35+3 *333+3,3,3LA. F33 9 " :*33% *33<8PP9 /<+ 99 *

27 ! *8 33%<+, +33 A E3 8 38! ' # L18<, & F < * N 9N183 "2B B 12, $A+ 7 * 92 " F 9+ ++A@B %8< 8< 9<@ < 98+< 99 +-%' *3 "+#8 933 < <8E3 & <89+, + % 33< < " M<78@ <9+ *8< * )

28 " :+ % " *3 + %" # 998+9LA+ +, E < " #B 12 E< %29 988< + 38<B 12 E <! B 12 EL % " " < % D+8 +8< < %9 A +F3 9++ " * F5E+, +9<333 %= 12 F5", 33%+3= 12 F5D8<+933 %= 12 F5!*L+8 %=! KL E3 339 #?8 :+ %

29 12 3 $!$$ "4 "! 333)&+<3" #? * 338<39 K33" # : 48 4: 6I:.: RR 7333< $I* 49< $ R 6KM, Q " Q Q Q Q ) Q Q & Q # Q # Q # Q! Q! Q Q" # # " "# $33 K33" #91+< !$$ " -! $4 " # F<93+33%" # 38 # *35+3 +C3399, # :38 6H5EH <+<3 :+ %

30 K 33" # K8 *35+3,3 38 *753 O38 :5+ *5@ *+19< :*33%. Q # Q! Q! Q! Q Q Q Q " Q " Q Q Q # # " "# #! $33"K33" # <32 " & * E3< : <<49<7333< 38 <<9 4.: K8 Q!#"") *35+3 Q") 38 Q"!" K8 Q#"# *35+3 Q"!! *+19<52++ Q))&) 7333< 46I: K8 Q&& :5+ Q""") *+19<52++ Q! -@ Q#"&) :*33% Q)",3 Q! R 463M,3 Q& ) K8 Q#""# 38 Q!"&& 38 Q))# K8 Q),3 Q"# 4: 44 *35+3 Q! )! K8 Q)"#) K8 Q"#!! *35+3 Q,3 Q& " -@ Q# 4RR 44: *35+3 Q"") *35+3 Q"&! O38 Q! K8 Q!)!) Q!""! 38 Q ) " 4$I* 44MD *753 Q" K8 Q##& K8 Q!" *753 Q") :5+ Q#&" -@ Q##)& 4$ 449< *+19<52++ Q# "# K8 Q") " :5+ Q! *35+3 Q #& K8 Q"& :5+ Q" & " :+ %

31 12 5 '%!!$$ "4 " F D 99 = 12 D3+ <8= 12 E8<< )? 93+= 12 E8< 99<= 12 D = * 99 K8 *35 +3,3 R - :<3 K833 F3+ Q"5 Q 5 Q!)#5, & # < )? 93+ ## ) R Q)!&#5 Q &5 Q&# 5 (+ 99 " ) " #!!? , <8 H"#? +9 86H5EH?<383349H5E 1&#?2(L1#?2 " : :<31"? 93+2 :<39$3 9<3S:E393E ##2 :+ % "

32 " 3A7&"? , H '!! "4 " +, L < 9 8< , < & "" -< L * <8< & 83 T-998 L +" #+, +T1IU3")3" &2 :+ %

33 -93 % * < 9 % " E < % < 3L F"5D 388<+ 833%= 12 F"5"F <8 939= 12 F"5F <8 38L993= 12 F"5!D 93<8<981 2= 12 F"5#M<C31+293<9 9= 12 F"5&M<93<9+ 998<89= 12 F"5M<93<939 %8< 8< <9 92=! * %!

34 12 5 $' '% '!$$ "4 # +, %9+< 98< < <9< +< D3 & *+" NE * 95N7 ID 99<NH N<, +3< 3 ) 12 ;8+< 93+B 12 B B ; K < 3 ++< 935 <8<K T33TR++ +< ) E V 9 9 NE * 95,N88 1)+" 29N63+N+9* 98< ++ 3 ) K<94$ -93 % #

35 < <97* 917*2< 8 $< 9B 12 RV FL9 9 1<< *B PP. 8<< L9 9*99+9 <7* < 9< 39 33% < <9< +<33 88<E < +3 33% 3<98 38<<97* + 8< 95+ %9 : 3<393 + %889*73 3$A% %9 + 98: 3% + < <% < < * % < 8 83+,8 39 < % 8<E3< -93 % &

36 EE * 95+7* 9 17* < 91; 9333;2K 3< 99 < 9 97* : 7*83< " : <93 + <+ 38 8<33 K L7*3" < +<3< L+ ++ +<3<33 %93 *76L1*76,2$A *+8 "!8 3 39<< *< 3 <9838<9 95<< *76,! M < +93<8+3% 9A+* < PP A N+N9< <38 9 +<$$I*+86I:8< 9373*993 9 < -93 %

37 # <E9+9< E3 <39; 939 ; & < < PP <9 E <<9< *+ $3+9 +%3++7 $A*+8-7 " 12! 1 7$!% '! 7$ 4 ) E < <+ <89+3<1<. +M L +" # +, +IU3")3" &;8 99; " HID8 WF9 +T"+" & -93 % )

38 EE * 95" :9+8< < *:9+93N <3" & + 8<L+ < +<3 12! 1 7$!% ' $'! 6 $4 " E <8 3893F <9 3! B 12.3<93 " 3B 12 :9+8<93" 339+9B 12 :95993 # 1392< " *99+38<< <9< F" &83 95! N8< 3 # +N5993N39 H+49 L <++ ++<9933 < <9-93 %

39 "" * " 8 3+9"5" 95 39<+ +339< $!% '% ' 8 9!4 "! 3< +<8 < +<3 3 < %F <3%9 8<+ +< +9 <+3 "# 8<+93< %3 ++<+ ++ 8<N.< 9N & D 129<9 9<9 9+ "& 8<< : 8<9D < +9933%7* " 9 %9 E 33 3L+ & 8<1#+" "2< # 3# "# 7ID -93 % "

40 < &2 :% ;$ 89 $!%! -4! ") H++%9%9 < 339* <99 95 " 8<+<3+ L53 <9<: % EE * L < + * D +9< 9< +8<8<+ < +9* 9%9+ 3 8<< 9< " +, +8<< < E* 95<3< 1 2 9%97* 9+ < 98<< %9<3%92 +<3< % "

41 " H%9 ++89<8 <8<+ 12, <<8 93+8< +B <B 12 E9+8< ! +, + 98< 9 933%8<+ + 33%E * D % # 8<+< + 9 <8++9<<8: +<< F <C3++< +*76,L +9+ 1)2 :% $!%!!< '% '!!4 & <39<% + 9<++<9 99<3 R3 < F <+9+98<< B 12 :913523B -93 % ""

42 12 6<N++ 8<8 +< + 9<+ <33<*+* E F389 8<< ) < : < <8 < :% $!%! $! - " '%!< '% '!!!4 E339<<9 9++8% % 9 39K3 98++M < 3283+A3 8++! 8<, +<333<D 9< < E3+3 M+ +++L E * 95 8EN+N+ < % "

43 ! * %9 <! %9398<933% < 12 E 95+B < %18 332B 12 -<+! ". < % , +8<< <8< <8933%9 < ! % C3928< <89 9 < + F << 38 +3<< ##+<3< <8 * %9 < "!

44 !! 8 8< F5D< = 12 F5"D<8 3< %= 12 F5D<8 3<+ = 12 F!5*+31 NN2= 12 F!5"D<3 %= 12 5< % '! $<! 1 4 #! # E 95<V <83 PP8 +*3V <<< 9+++%98<9 8< +<3! & <3V + 7* < *37* 9 +* 8+%9<3+8 3* 37*+93* 9%9<33+ 13< 9+2*37*! *3 3:8 +8<8<8 9<7*D9 <839<+ * %9 < "#

45 <97*R *< <! ) 73 7*9 < < 958+ << 93! F<888<39< < ! <3+39 9<8< ! * 3< , +E +9H5EH98< 8 8<8< 9H5EH 393<+8 3 F !" : , L98N5N 39<+8+D L9 99<3< ++ 3! <83< A2< +++9 * %9 < "&

46 12 5< % '! $<!%! " 4!! M8<9< %* B 12 FB 12 KB 12 3!# :9<8!5!& <5 95 9E K83 933< < + 9A B 12 *++L+3 < %9<+ 33<38< 3B 12 *3++97*98<9 3 8< 338<< <8+T8<B 12 << ! <899<++<83 39*9 < +999<3 < +99<8 * %9 < "

47 83NE8< !),9 + 9+< <999 #! <893< <+9 + <833 K83< <9 8< < 9+ ) 12 5< % '! $<!% 4!" <83PP< +<183 23< 9 9 # 5 12! $ -! 4!" 3< <3% +68 < +<3 < 9A61< <2+9<+3< +< 33%+<38 < !"" << < + ) 833* * %9 < ")

48 < 8++38< <3!" H963 < < <9, 33 38< + 83< 9< < 38+!"! < <F 8<9 381< <8%9* %! $-! "4!"# F < ++ %B 12 8B 12 C3+9!"& <83+3< ++ %8<338<8++% < 12 1<< <<+38 2B 12 %9 +B B 12 D< 91<<32!" K+-< +38 3<+E8 3<8< <833< +3+ * %9 < "

49 !") D ; +9; : ; <;!" < *PP8 9+9! +A+ +< < L 2,99;R+, +$%-E-6<+"! * %9 <

50 # *+87- # 33< +8 % 9 12 E73+D333+B 12 + # " * <+87- %F <3<88<@+:9<3< <+ 7-8<< 8< + +3 C3 33E 8 3+< 3$A # F#5D <+87 - %= 12 F#5"M<8<<8 3= 12 F#5*< %= 12 F#5!M<@- +8 %= &12 5!% ' (! "4 #! 43 +, F <99 33%-33 *+87-

51 # # M833%3 ++9+< < <9 # & < <9+33< 8<< % 7-+@+9 3% " # D8<399++< ++%9<933+ &12 :% '!% % ' $ 4 # ) E<8<+8 7-:7-@+ < 33< N33< N 38 # <83< 37 <*+< <<9 * 8<933 <3@+ 9<913523M+3 1< 528< < " : R @+ *+87- "

52 # -<3.+ 8< *- <3+ *33+3+< 9< 833+ # &12 -% -!$! ( $ - '! "4 #" E79@+13233% < 88<3< 3+< # * < 33< <E<8< <9 8 %9+33 < 98+9<3< 9 : < < 7 #! %++91A2<3 E<+8-+33% +< &12 :%,- - '! " <+ *+87-

53 3 +8 8<3- %++ #& M83% F %E33% 9+< C39 33%83-@ 8+ <3%393A E+ 83<< 9< # << 2+ 33%39+ +8<+ <333 3<1<38 < <1528 #) : %+ 8933<833% < 33 +8< # A33% 8 < <9 9<B9 9< 8 399<993 *+87-!

54 & 73 & < 98 8<3 33<8 ;* +% <8<< 988<=*< => & " 33%" < %33 3 B 12 F< B 12 H 959 B 12 /+B 12 H8 %<33B /!! "!$$ < $ $ & +, < 33%9+< 7% %9 +9 8,87 958< <<9 <8% E 9 < %33 +90% < #

55 % $ $ &! % <M 9+ +8<<3< < < +33+NA 39 -%!$$ - $! $ & # +< 8<9 9 9<83+ L * 9 3+8< %89 < 3 E *9<NHN183 2 < " & & *9 < + 8NN38<3 < : +33< " *89< %F %8 3 " &

56 = 1 & *8< < 95 E NHN 90399< + 8<83 933% "# & ) 7* 9 95 < 9< 9<+ < 97* 9 <39 9( : + %3 + 7*9+< 8< "# & 7* < *9 < 99 97* : 7*3< 3+++< H+8 N39N 7*7*33P38<+ ++ 3P 8< <* I7L3+ 73

57 & & 78+3%3 < <8983A+ 339<NHN8 +< 93++E ++ 39< 8<++< & < 9<<<3+ + C &" : +L+ + +%8< < + - # & + ++L+< E ' &! +33<933< 339+<3 3E<8C C < )

58 &# E+839< <933< + < +<395 && 8 + +<8+33<98 39<83+A3++ 9< 1 28<9+8 <8+ < + < :+8 9 3< 8< ='! " % $ $- & 8 8<++31C3928 <838 %+ 33++% <8 38 %9: ++++P9 %9 &) 9< E9+<3 < < <38 < <%98< 7 $ ' & 8< %: 93+1< A

59 &" K8 < -7 3<8 +8E7+33% < < <3% <- 73!

60 , 8< 8+ L N+N +, +83+: +< ++?33+ 9* +8+99%99 8 +E 33!$$ " "F933% 9 8++< $! " :8 + H+ F"5D 388<+ 833%= C3+<5+ R+8< %= 83 % 33 D<+ 8< < %= + 8+< 3 33< =*9= D< < 9 + 9<3 = :9 <8 93< = :9 < %= D 95 -<8= +98+< 9++ NN +983< 33%*+ ++9< < 93 8< :93<8 A+ 9333% F"5"F 95+39<8 939 = * 95<<8-< 398-<"!0)0R ( <"!0)0R= (++<++-< "!0)0R= +98<< <8<< +-<"!0)0R !

61 F"5F 95+39<8 38L9 93= (+93 95* <8<+ +39<= -<"!0)0R F"5!D 93<8<9812= D <8<+ 3 33= D <8<+ 9 = M<9 = D1532 9% = 333< < N <399 C39 F"5#M<C31+293<99= D+ 35L3+ * = D<%3 + + *++ +8%= + D +903 < < %9 * 9%9+ 38< <332= D<<+ 3+ += E3 + ++<<< ++ D<<+, <<8+8< <<8= M<+ 9 = D <8<+ 3+ += D <8<+ 9= < E39%9<++ 98< E F"5&M<93<9+998<89 = *99< *9< 99<3 < 9 = M<<99= F <N2 F9< M<< + =, << 3 F"5M<93<939%8< 8< <9 92= *339= 39<99+ < < *39 339= *33 339= < 32 *93+9= 3+1 2<33% !"

62 = $! " :8 + H+ F5D<8 3 95= *33<< 9<3< << 2 9+ <8= 3 D<3931 < + *33< L992= 9 D<33= *33< EA++8 3 F5"D<8 3< %= M<<1928 E9 %+< 38+ = 8888< F5D<8 3<+= D < 3++ = M< = ++8< $- '! " :8 + H+ F!5*+31NN2= *C3 99= * 9+++3< < <8<+3.+9<8< 31<8 92 M<1C9<2 +3= 3< 8<+ 8+< 3< F!5"D<3 %= *3< <1<2 = +192 *8= *C3+9=,8<8 38% < A8<-++ 39<!

63 ' ( :8 + H+ F#5D <+87- %= D 0<< @ %<8= D 0<-9+< <@ %<8= F#5"M<8<<8 3= <333<8 F-07+8< <+9<33< 3-0 7= F#5*< %= *@3 143<23<3< 3 +8= +<89+9 F#5!M<@-+8 %= M<@ +8= 143<2<3< 3 +<89+9!!

64 /<+83 '! $,8 8<838+ < %9 < 98838<8 8+< 99 < 8< ++9##+<3 "38<8 12 4$AI*+85,3 12 /B 12 :+) 5B 12, B *72 12 /*B 12 :+&# 5B 12, B 12 4+RR35,$73+, +5 H 12 /-,B 12 :+#&) 5B 12, B 12 46I:5K8 12 /-3 "" B 12 :++<39<B 12, B /6H5EHB 12 :+ 59<B 12,93 3B "" F 99 K /<+83!#

65 *3$313:2 12 /:<3B 12 :+&&!!# 5B 12, B :39-12 /XHB 12 :+#!! 5B 12,93+3 (!!$ <9B 12 FL338 < 9 B 12 *9 8 + B 12 F LB 12* 95B 12 F+3+B <07:9B <07:9B B B B 12 F9 B 12, B ++0++B 12 R33B 12 D<8339B 1<2 3< < /<+83!&

66 * 8 8<9@ $17* 92B 12..5$8/, +B $A*+81*+82B 12 O7%5R+B RR31F2B 12,3+5$87,B 12.R(L544 1F IF2B 12 O(3+9546I:1+52B 12 O( 5B 1<2 OH544M D 1$+ M 2B 1 2 :+54$AI*+812B 12 -: +954$17* 92B 1+2.,-35O544 1F IF2B 12.(F 5441,- 2B 12,F54$AI*+81$2B 192 OF <++2B 1C2 7F5D3$AB 12,D54$AI*+81*76,L2B 12 7M54$17* 92 /<+@!

67 /33< < " 12,99TR+, +$%T-E-6<+"!B 12,+ 91" <3" #2B 12, +, +199)3" &2B 12 <94$ B <9 9 F* 96+" " B 12 TH:T+B 12 E * 95)+" B 12 *< I.+, +1 9 * 9I,2 <3" B 12 ( +, +")<3" #B 1<2.< 913+2B 1 2 HID8 W6 9T" " #B 12 HID8 WF9 +T"+" &B 1+2H8 T-+ +++T <3" #B 12 H8 W43T#+" #B 12 :++< B 192 :8 % " B 1C2 6++" &B "!B 12 -W +3T) " #B 12 -WF9 +T""+" #B L +" #+, +IU3")3" &B T/< 83T1 2"!+" B 12 F99(.7")<3" #B 1%2 F " # " : < /33<!)

68 Bijlage 4

69 * % +, + +" & -./0+0 #, ,726 38!"! #"! $%!"! #"!& ' (( )# &

70 *19! " # $ *19 "

71 : *9;1++" & ;89 % +, "9" & < ;8 + 9 ; 99<9") ; 98 8;888; ;81,1 +$=*+8$6> < A+ * ; ".2.3+9;4 9A ; A99* 1 " ; 1++ :

72 ?; C;+D1% 88 + EF98 ;; C* +% ;8;; 988;G*; GE H ;8;88 *++ %988BBB1B 18 +; 8;+ <+ 19BD1B % ;8 9+ %16 ; D1%8; " H998+98I 91 9+, +; 1 ; ;91 J 9+++;" & ;1+99I ; )99H9++; ?;8!

73 9189 ; ; 19;8H; I +, + +89;1; 588 8K9L599 1 "+#9998 ; 8H1 ";9+ 1%H1 &8; # ; < B1 &!.9 9+ ;18$ 1 91; 9 ;+ 8; ;19 9 8; +11H 8 8; +;881*111 ; B$1B+; # ;91& 98!8+9++, <99"992!38 +, ;9911% &1 +H818;8& ;8M? 9 ++8;;1 ; ;8+M?;8 #

74 & 8; +;; 9 98" ; ;+?;8 &

75 "?;8 9A ",)<;1 9%;&+ +<:*,+?19 8 9%9;8 1 9+;8<98;+1 8; +B+1 B + " ",<;1;8990 0"! H * 958;;8H 95988;8 " 8889" &9 "," N11L9 9%9 1;1+;?" %98;+9; 1 "!,! " CE1918; 9%; 11 7 O CE P5 8; I H81+; (+++9! ; H 9911;+; +9BB 11% 9< ; 1H8;;8; 9% ;; ; ; 81?;8 9A

76 " #,! #:98128!38; 8; 98;1 A1; 91; ; 8 8;+9+ ;1 9 A 91*++; 97* 9 27*3; 7*;A 9+ 1*! # A 9@ 95 " &,!&.; 1 + 9G7*; L1 8 8; ;; ; 8 1 *1+; 9;81 11D ",!&/+ ;1 ++I+.1 ;9 ; + 8+; QQ 8 9+;+ ++I ; ;9+88; 8+; 1 + " ),B& ">& 9+ +% 11 1 QQ ;+1 F82!"&311+?;8 9A )

77 ++11; A1181A1 ; 16>< ; + +%11 9 ; +119+, ;+; + ; +11? 1+ < ;11?;8 9A