De zzp er en zijn oudedagsvoorziening in fiscaal perspectief

Transcriptie

1 Master thesis Fiscaal recht De zzp er en zijn oudedagsvoorziening in fiscaal perspectief Welke fiscale mogelijkheden heeft de zzp er voor de opbouw van zijn oudedagsvoorziening en zijn er verbeteringen mogelijk? Naam: Inge te Boekhorst ANR: S Faculteit: Tilburg Law School Begeleider: mr.drs. M.R. Visser Tweede lezer: prof. dr. G.J.B. Dietvorst Afstudeerdatum: 16 september 2013

2 Inhoudsopgave Inleiding... 4 Hoofdstuk 1 De zzp er Algemene definitie Fiscale definitie Werknemer Ondernemer Resultaatgenieter Hoofdstuk 2 De huidige opbouwmogelijkheden voor de zzp er Verplichtgestelde beroeps- en bedrijfstakpensioenregeling Beroepspensioenregeling Bedrijfstakpensioenregeling Vrijwillige voortzetting Fiscale oudedagsreserve Lijfrente en banksparen Overige oudedagsvoorzieningen Hoofdstuk 3 Waarom bouwen zzp ers weinig tot geen pensioen op? Zzp er Gebreken huidige opbouwmogelijkheden beroeps- en bedrijfstakpensioenregelingen vrijwillige voortzetting Fiscale oudedagsreserve Lijfrente Overige mogelijkheden Conclusie Hoofdstuk 4 Eventuele oplossingen De premiepensioeninstelling voor de zzp er De premiepensioeninstelling Kenmerken PPI Waarom een PPI? Rangregeling en vermogensscheiding Toezicht Fiscale aspecten Nationaal Internationaal PPI voor zzp er Voor- en tegenargumenten Het Arbeidsvormneutraal pensioenkader

3 4.2.1 Commissie Kappelle De opbouwfase binnen een nieuw fiscaal stelsel De uitkeringsfase binnen een nieuw fiscaal stelsel Vervallen oudedagsreserve en pensioen in eigen beheer Werkgroep ANP Waarom ANP-kader? Voorstel ANP Voor- en tegenargumenten Conclusie Literatuurlijst

4 Inleiding Zelfstandigen zonder personeel (hierna: zzp ers) zijn hot. Het aantal zzp ers is de afgelopen tien jaar met toegenomen. 1 In 2011 groeide het aantal zzp ers in Nederland naar Oorzaken die hiervoor genoemd worden zijn veranderingen in de structurele economie, zoals verschuiving van werkgelegenheid van de primaire en secundaire naar de tertiaire en quartaire sector en de opkomst van nieuwe vormen van dienstverlening. 2 Daarnaast spelen ook de veranderingen bij potentiële opdrachtgevers een rol. Door hun flexibiliteit en specifieke kennis vervullen zzp ers een belangrijke positie op de Nederlandse arbeidsmarkt. 3 Zelfstandigen in de werkzame beroepsbevolking, 15 tot 65 jaar Het is dan ook zorgwekkend dat deze groeiende groep zzp ers weinig tot geen pensioen opbouwt, omdat ze het dan vanaf pensioendatum alleen nog met een AOW- uitkering moeten doen en geen aanvullende oudedagsvoorziening genieten. Uit onderzoek is gebleken dat jaarlijks ongeveer de helft van de zzp ers geld opzij zet voor de oudedag. 4 Bij werknemers is dit aantal alleen al binnen de tweede pijler 91 %. 5 Hierbij wordt doorgaans gestreefd naar 70 tot 80 % van het middelloon. Uit de cijfers van het EIM- panel blijkt dat slechts ongeveer een derde van de zzp ers na pensionering op ten minste 70 % van het gemiddelde bruto jaarinkomen uitkomt. De mogelijkheden voor de zzp er om in de tweede pijler pensioen op te bouwen door middel van de vrijwillige voortzetting na dienstverband, de verplichte beroepspensioenregelingen en bedrijfstakpensioenregelingen zijn maar voor een beperkte groep zzp ers toegankelijk. De 1 CBS, toename aantal zelfstandigen, mei 2012 < 2 EIM & Bureau Bartels, Zelfstandigen zonder personeel, Zoetermeer: EIM Kamerstuk: Kamerbrief, Eenduidige definitie zzp ers, Ministerie van Financiën N.E. de Vries & P.J.M. Vroonhof, Ondernemen voor de toekomst, Zoetermeer: EIM CBS, Witte vlek op pensioengebied 2010, Den Haag: CBS

5 mogelijkheden om aanvullend pensioen in de derde pijler op te bouwen worden beperkt benut. 6 De vraag is of de oorzaak hiervan ligt bij de zzp er zelf of bij het ontbreken aan voldoende aanbod van pensioenproducten. Zes op de tien zzp ers menen dat zij onvoldoende oudedagsvoorzieningen opbouwen. 7 Een aantal zal hier misschien bewust voor kiezen, maar het is ook mogelijk dat er een onvervulde behoefte bestaat aan een aanvullend pensioen. En welke rol speelt de fiscaliteit hier in? Mijn probleemstelling luidt: Welke fiscale mogelijkheden heeft de zzp er voor de opbouw van zijn oudedagsvoorziening en zijn er verbeteringen mogelijk? Allereerst bespreek ik in hoofdstuk 1 de zzp er zelf. Wat zijn de kenmerken van een zzp er en hoe wordt hij fiscaal behandeld? De zzp er heeft op dit moment al een groot aantal mogelijkheden om een oudedagsvoorziening op te bouwen. Voor mijn scriptie zijn enkel de fiscaal gefacilieerde opbouwmogelijkheden van belang, maar ter volledigheid zal ik ook kort de overige mogelijkheden bespreken. Deze (fiscaal gefacilieerde) mogelijkheden zal ik nader toelichten in hoofdstuk 2. Toch bouwt slechts de helft van de zzp ers een oudedagsvoorziening op. In hoofdstuk 3 bekijk ik of de oorzaak bij de zzp er zelf ligt of aan het feit dat de huidige fiscaal gefacilieerde opbouwmogelijkheden niet voldoen aan de behoefte van de zzp er. In hoofdstuk 4 bespreek ik twee eventuele oplossingen voor de beperkte pensioenopbouw van de zzp er. Het gaat hier om een nieuw product in de tweede pijler en een overkoepelend initiatief om de fiscale opbouwmogelijkheden van de werknemer en ondernemer gelijk te trekken. Allereerst bespreek ik een aangekondigd initiatiefwetsvoorstel om de premiepensioeninstelling (PPI) ook open te stellen voor zzp ers. Hierbij vraag ik me af of dit de opbouw van een oudedagsvoorziening bij de zzp er zal bevorderen. Tot slot bespreek ik nog het door de commissie Kappelle en de werkgroep Arbeidsvormneutraal fiscaal pensioenkader (hierna: werkgroep ANP) voorgestelde arbeidsvormneutrale pensioenkader, waarbij ondernemers fiscaal dezelfde mogelijkheden krijgen voor hun pensioenopbouw als werknemers. In mijn conclusie zal naar voren komen welke mogelijkheden de zzp er op dit moment heeft om fiscaal gefacilieerd een oudedagsvoorziening op te bouwen en of het probleem van de beperkte pensioenopbouw van de zzp ers hier gezocht moet worden. Vervolgens kijk ik of de genoemde voorstellen een verbetering zullen zijn of dat er toch naar een andere oplossing gekeken moet worden. 6 F. van der Lecq & A. Oerlemans, Zelfstandigen zonder pensioen (paper Netspar), Tilburg: L. Vaerndal, Tussen willen en kunnen, de zzp er en zijn pensioen, Pensioen Advies, mei

6 Hoofdstuk 1 De zzp er 1.1 Algemene definitie Zzp ers zijn ondernemers, maar lijken soms ook wel wat op werknemers. Dit komt doordat een groot deel van de zzp ers voornamelijk arbeid aanbiedt. 8 Daardoor lijken de werkzaamheden die zij uitvoeren vaak op die van werknemers. Zzp ers onderscheiden zich van werknemers doordat zzp ers ondernemersrisico lopen en werknemers niet. Dit onderscheid kan van groot belang zijn, omdat de rechten en plichten op grond van het arbeidsrecht, het fiscale recht en het sociale zekerheidsrecht van werknemers enerzijds en ondernemers anderzijds in grote mate kunnen verschillen. Het is dan ook lastig dat er nog altijd geen eenduidige definitie van het begrip zzp er bestaat. Toch is er in verschillende onderzoeken geprobeerd een definitie van het begrip zzp er te geven. In het onderzoek van EIM en Bureau Bartels luidt deze definitie van een zzp er als volgt 9 : een zzp'er werkt voor eigen rekening en risico als zelfstandige of directeur-grootaandeelhouder, heeft geen personeel in loondienst of zakelijke partners en verkoopt vooral zijn eigen arbeid. Daarin onderscheiden zij vereisten om als zzp er beschouwd te worden en redenen om niet als zzp er beschouwd te worden. De vereisten om als zzp er beschouwd te kunnen worden zijn: geen personeel in dienst, voeren van het bedrijf voor eigen rekening en risico, persoonlijke onderneming en verkoop van eigen arbeid. Binnen een persoonlijke onderneming onderneemt de zelfstandige of directeurgrootaandeelhouder alleen. Kennis, ambacht en vaardigheden zijn vormen van eigen arbeid. Daarnaast zijn er nog redenen om niet als zzp er beschouwd te worden: resultaatgenieters, vrije beroepen, gezamenlijk eigenaarschap (CV, VOF, deel BV s) en verkoop van producten/diensten. Ze geven aan dat deze definitie ook niet helemaal sluitend is, er blijven toch nog altijd twijfelgevallen bestaan en zijn er verschillende visies mogelijk op wat nu precies een zzp er is. In het onderzoek naar zzp ers in de crisis dat door EIM eind 2009 is uitgevoerd, wordt ook een definitie voor zzp ers gegeven. 10 In dat onderzoek werd iemand tot zzp er gerekend, als die persoon: zelfstandig ondernemende activiteiten uitvoert, geen personeel in dienst heeft, geen medeondernemer heeft, geen ondersteuning van familieleden heeft die bestaat uit dezelfde vakmatige activiteiten en die een substantieel deel uitmaakt van de omzet en aangeeft arbeid (ambacht, vaardigheden, kennis, capaciteit, etc.) als het voornaamste product van de onderneming 8 Kamerstuk: Kamerbrief, Eenduidige definitie zzp ers, Ministerie van Financiën EIM & Bureau Bartels, Zelfstandigen zonder personeel, Zoetermeer: EIM N. de Vries, K. Bangma en P. Vroonhof, Een kwestie van ondernemen; zzp ers in de crisis, Zoetermeer: EIM

7 te beschouwen en niet goederen. In een later onderzoek is nog toegevoegd dat iemand minimaal 15 uur per week aan de onderneming moet besteden. 11 Met deze definitie wordt de groep die wat betreft arbeid met werknemers kan worden vergeleken in beeld gebracht. 12 Ook in het advies zzp ers in beeld van de SER komt het verlangen naar een definitie naar voren door middel van een voorstel voor een definitie om de duidelijkheid te vergroten. 13 De definitie die de SER voorstelt luidt: een zzp er is een ondernemer die geen personeel in dienst heeft, waarbij voor de vaststelling of er sprake is van een ondernemer de volgende criteria gelden, zoals ook gehanteerd wordt door de Belastingdienst in het kader van de inkomstenbelasting: zelfstandigheid bij de inrichting van de eigen werkzaamheden en het uitvoeren daarvan, het voor eigen rekening en risico verrichten van werkzaamheden, het gericht zijn op en het perspectief hebben van het maken winst, bekendmaking van het ondernemerschap en het streven naar meerdere opdrachtgevers. Grotendeels komen de verschillende definities die gebruikt of voorgesteld worden wel overeen. De directeur- grootaandeelhouder (DGA) valt binnen mijn scriptie buiten deze definitie, omdat ik de zzp er wil uitlichten, die eigenlijk op een werknemer lijkt, maar geen aanspraak kan maken op dezelfde pensioenfaciliteiten. 1.2 Fiscale definitie In de fiscaliteit kennen we het begrip zzp er niet. Hierdoor is de afbakening van de doelgroep lastig. Het is dan ook belangrijk voor een zzp er te weten hoe hij fiscaal gekwalificeerd wordt. Fiscaal worden er namelijk drie arbeidsrelaties onderscheiden: de werknemer, de resultaatgenieter en de ondernemer. 14 Voor ieder van hen gelden andere belastingregels. De definities zijn nader uitgewerkt door de rechtspraak en belangrijk daarbij is dat de feiten en omstandigheden daarbij doorslaggevend zijn en niet de arbeidsrelatie die partijen zelf graag zien. Hierbij kan nog wel eens wat onduidelijkheid ontstaan, omdat de zzp er van mening is dat hij toch echt ondernemer is, terwijl dit uit de feiten niet altijd blijkt. Vaak is er dus een fiscale toets door de Belastingdienst of een adviseur noodzakelijk, om de arbeidsrelatie te kwalificeren. Dit is door de complexe en gedetailleerde regelgeving voor de belastingplichtige zelf haast niet mogelijk. Om zekerheid te hebben kan de Belastingdienst gevraagd worden een Verklaring Arbeidsrelatie (VAR) af te geven. 11 N. E. de Vries & P.J.M. Vroonhof, Stand van zaken zonder personeel, Zoetermeer: EIM N.E. de Vries & P.J.M. Vroonhof, Ondernemen voor de toekomst, Zoetermeer: EIM SER, Zzp ers in beeld; een integrale visie op zelfstandigen zonder personeel, G.J.B. Dietvorst & M.R. Visser, Pensioen zzp-er is niet zo bijzonder!, Tilburg:

8 1.2.1 Werknemer Wat onder een werknemer wordt verstaan blijkt uit artikel 2 lid 1 Wet op de loonbelasting 1964 (Hierna Wet LB 1964), namelijk de natuurlijke persoon die tot een inhoudingsplichtige in privaatrechtelijke of in publiekrechtelijke dienstbetrekking staat of van een inhoudingsplichtige loon geniet uit een vroegere privaatrechtelijke of publiekrechtelijke dienstbetrekking van hemzelf of van een ander, dan wel uit een bestaande privaatrechtelijke of publiekrechtelijke dienstbetrekking van een ander. Daarnaast kan er ook nog sprake zijn van een fictieve dienstbetrekking. Hiervan is sprake wanneer een arbeidsverhouding niet met zekerheid als privaatrechtelijke of publiekrechtelijke dienstbetrekking aangemerkt kan worden, maar waarbij de wetgever de loonbelasting toepast. Een zzp er is een opdrachtnemer. Deze kan enkel en alleen aan de loonbelasting onderworpen zijn wanneer hij te beschouwen is als een werknemer in de zin van artikel 2 lid 1 Wet LB Zoals uit dat artikel blijkt moet er sprake zijn van een dienstbetrekking, ofwel een arbeidsovereenkomst. Hiervan is geen definitie opgenomen in de Wet LB 1964 en de wetgever heeft dan ook gekozen om aan te sluiten bij het civielrechtelijke begrip van de arbeidsovereenkomst die opgenomen is in artikel 7:610 lid 1 BW. Deze definitie luidt: de overeenkomst waarbij de ene partij, de werknemer, zich verbindt in dienst van de andere partij, de werkgever, tegen loon gedurende zekere tijd arbeid te verrichtten. Uit deze definitie volgen drie voorwaarden waaraan cumulatief voldaan moet zijn: er moet sprake zijn van een gezagsverhouding tussen werknemer en werkgever, waarbij de werkgever is verplicht loon te betalen en de werknemer verplicht is gedurende een zekere tijd persoonlijk arbeid te verrichten. Naast de arbeidsovereenkomst vinden we nog twee overeenkomsten in het Burgerlijk Wetboek waarbij de ene partij zich verplicht om voor de andere partij tegen betaling arbeid te verrichten en die veelal van toepassing zijn op de zzp er. Dat zijn de overeenkomst van opdracht en de overeenkomst van aanneming van werk. De overeenkomst van opdracht is te vinden in artikel 7:400 lid 1 BW. Het gaat daarbij om een overeenkomst waarbij de opdrachtnemer zich jegens de opdrachtgever verbindt, anders dan op grond van een arbeidsovereenkomst, waarbij is vereist dat de opdrachtnemer niet in dienst is van de opdrachtgever en de arbeid niet bestaat in de vervaardiging of de bewerking van een stoffelijk voorwerp. Het verschil met de dienstbetrekking is dat bij de overeenkomst van opdracht concreet wordt afgesproken welke prestatie of dienst moet worden verricht, zonder dat daarbij een beschikbaarheid van arbeid gedurende een bepaalde tijdsduur wordt bedongen. Bij de dienstbetrekking stelt de werknemer zijn arbeid gedurende een zekere tijd ter beschikking van de werkgever. De overeenkomst tot aanneming staat gedefinieerd in artikel 7:750 lid 1 BW. Dit is een overeenkomst waarbij de aannemer zich jegens de opdrachtgever verbindt om 8

9 buiten dienstbetrekking, een werk van stoffelijke aard tot stand te brengen en op te leveren tegen een door de opdrachtgever te betalen prijs in geld. De definitie van de overeenkomst tot aanneming sluit de arbeidsovereenkomst niet uit, dit in tegenstelling tot de overeenkomst van opdracht. Een arbeidsverhouding kan dus zowel kenmerken van een arbeidsovereenkomst als kenmerken van een overeenkomst van aanneming van werk hebben. In artikel 7:610 lid 2 BW is geregeld dat wanneer deze overeenkomsten conflicteren, de bepalingen van de arbeidsovereenkomst voorrang hebben. Zzp ers hebben de bedoeling om zich te vestigen als ondernemer, maar in een aantal gevallen bestaat de mogelijkheid dat zelfstandigen niet worden gezien als ondernemers, maar als werknemers en dus in dienstbetrekking zijn. Aangezien 91 % van de werknemers een pensioen opbouwt, denk ik dat het probleem moet worden gezocht bij de zzp ers die als ondernemer kwalificeren Ondernemer De wettelijke definitie van het fiscale ondernemersbegrip is te vinden in artikel 3.4 Wet inkomstenbelasting 2001 (hierna: Wet IB 2001) en luidt: de belastingplichtige voor rekening van wie een onderneming wordt gedreven en die rechtstreeks wordt verbonden voor verbintenissen betreffende die onderneming. Uit deze definitie volgen twee voorwaarden. De eerste voorwaarde is dat de onderneming voor rekening van diegene wordt gedreven en de tweede voorwaarde is dat deze persoon rechtstreeks verbonden is voor verbintenissen betreffende de onderneming. De Hoge Raad heeft geoordeeld dat de begrippen verbonden en verbintenissen afkomstig zijn uit het civiele recht en dan ook op deze wijze te dienen worden uitgelegd. 15 Voordat men winst kan genieten, moet er eerst worden vastgesteld of er sprake is van een onderneming. Het ontbreekt echter in de Wet IB 2001 aan een definitie van het begrip onderneming. De wetgever heeft hier bewust voor gekozen, zodat de inhoud van het begrip mee kan blijven bewegen met de invulling die daar in het maatschappelijk verkeer aan wordt gegeven. 16 Deze begripsomschrijving volgt uit de jurisprudentie. 17 De omschrijving die hieruit volgt is: een onderneming is een duurzame organisatie die er op is gericht met behulp van arbeid en kapitaal deel te nemen aan het maatschappelijke productieproces met het oogmerk om winst te behalen, waarbij deze winst ook redelijkerwijs moet zijn te verwachten. Daarbij dient gelet te worden op de feiten. Het gaat hierbij om een objectieve vaststelling en de bedoeling van de ondernemer is in het algemeen niet van belang. 18 In artikel 3.5 lid 15 HR 14 juli 2006, BNB 2006/ Kamerbrief, Eenduidige definitie zzp ers, Ministerie van Financiën Kamerstukken II 1998/99, 26727, nr. 3, blz HR 21 mei 1958 nr , BNB 1958/212. 9

10 1 Wet IB stelt de wetgever het zelfstandig beroep gelijk aan de onderneming, maar geeft daarbij geen definitie van het begrip zelfstandig beroep. De Hoge Raad heeft geoordeeld dat wanneer de belastingplichtige de werkzaamheden zelfstandig en voor eigen rekening verricht en daarbij ondernemersrisico loopt er sprake is van een zelfstandig uitgeoefend beroep. 19 Het is daarbij niet noodzakelijk dat er debiteurenrisico wordt gelopen, aangezien er ook sprake kan zijn van ondernemersrisico vanwege de kans dat de belanghebbende geen opdrachten krijgt. 20 Een cruciaal verschil met de onderneming is dat het zelfstandig beroep kan worden uitgeoefend zonder investering in materiële of immateriële activa. 21 De nadruk bij beroepsbeoefenaren wordt dus gelegd op de persoonlijke bekwaamheid van de belastingplichtige. Het begrip van de ondernemer die valt onder de Wet Inkomstenbelasting 2001 is echter wel een andere dan de ondernemer die belastingplichtig is voor de omzetbelasting. Wanneer een ondernemer belastingplichtig is voor de omzetbelasting blijkt uit artikel 7 van de Wet op de omzetbelasting Hierdoor kan een ondernemer niet belastingplichtig zijn op grond van de Wet IB 2001, maar wel op grond van de Wet op de Omzetbelasting 1968 en andersom. Het begrip van de ondernemer dat we nu kennen is geïntroduceerd bij de belastingherziening van Het doel bij de invoering van dit ondernemersbegrip was om onderscheid te maken tussen de beleggers die als commanditaire vennoot winst uit de onderneming genieten en de echte ondernemers. Voorheen werden commanditaire vennoten ook als ondernemer aangemerkt. Onder het huidige ondernemersbegrip vallen uitsluitend belastingplichtigen die rechtstreeks worden verbonden voor verbintenissen betreffende die onderneming. Commanditaire vennoten zijn met invoering van de nieuwe wet als belegger aangemerkt. Zij genieten inkomen uit sparen en beleggen. Wanneer ondernemers gebruik willen kunnen maken van regelingen die mede tot doel hebben het ondernemerschap fiscaal te bevorderen, dienen ze aan dit ondernemersbegrip te voldoen. Hierbij willen ze de startende, doorgroeiende ondernemer en de ondernemer met grote ambities ten aanzien van innovatie en groei stimuleren. IB- ondernemers hebben dus het recht op fiscale ondernemingsfaciliteiten en kunnen de reële bedrijfskosten in aftrek nemen. Werknemers kennen deze fiscale voordelen niet. Dit verschil in fiscale behandeling kan worden gerechtvaardigd, doordat ondernemers een andere positie hebben dan werknemers. Een ondernemer kan te maken krijgen met periodes waarin er minder winst wordt gemaakt of zelfs verlies wordt geleden. De 19 HR 16 september 1992, nr , BNB 1992/ HR 6 september 1995, nr , BNB 1995/ HR 7 februari 1996, nr , BNB 1996/ Kamerstukken I 2008/09, , nr. D, p

11 inkomensontwikkeling van een werknemer is normaal gesproken veel gelijkmatiger. Daarnaast onderscheidt de ondernemer zich door zijn zelfstandigheid. 23 De ondernemer beslist in tegenstelling tot de werknemer zelf over het werk dat hij aanneemt en de wijze waarop hij dit uitvoert. Hij is voor zijn afzet afhankelijk van de marktconditie en heeft geen gegarandeerde afname. Winstinkomen heeft in tegenstelling tot looninkomen de functies van consumeren, investeren en reserveren. Er wordt verondersteld dat winstinkomen niet volledig verteerbaar is, omdat het mede moet dienen voor bedrijfsfinanciering. 24 Daarom zijn er voor ondernemers fiscale regelingen in het leven geroepen, zoals de fiscale oudedagsreserve. Deels dienen de faciliteiten ook ter stimulering van het investeren en de economische bedrijvigheid in het algemeen. Ik vind het gerechtvaardigd dat een ondernemer fiscaal anders wordt behandeld dan een werknemer. Een werknemer heeft veel meer zekerheid wat betreft zijn inkomen dan een ondernemer. Ik denk dat het in het maatschappelijk belang is dat een ondernemer in bepaalde mate risico s neemt en het gerechtvaardigd is dat dit fiscaal gestimuleerd wordt Resultaatgenieter Bij de resultaatgenieter is er geen sprake van een arbeidsovereenkomst en hij heeft ook geen beschikking over een zodanige organisatie van kapitaal en arbeid dat er sprake is van een onderneming. 25 De inkomsten kunnen op grond van de rangorderegeling niet worden aangemerkt als winst uit onderneming of als loon uit dienstbetrekking. Deze resultaten uit overige werkzaamheden zijn in de memorie van toelichting bij de Wet IB 2001 benoemd tot restcategorie. 26 In deze memorie van toelichting moet onder een werkzaamheid worden verstaan: het verrichten van enige vorm van arbeid in het economische verkeer, die is gericht op het behalen van een geldelijk voordeel en niet is aan te merken als winst uit onderneming of loon uit dienstbetrekking. Daarnaast worden er ook enkele voorbeelden gegeven van resultaatgenieters: het geven van lezingen, het verrichten van freelance werkzaamheden, het geven van incidentele adviezen en het vervullen van een politieke functie zoals het lid zijn van een gemeenteraad. In de wet is het resultaat uit overige werkzaamheden vastgelegd in artikel 3.94 Wet IB Hierin wordt het begrip resultaat uit overige werkzaamheid uitgelegd: Resultaat uit overige werkzaamheid 23 Th. Groeneveld & R.E.C.M. Niessen, Het ondernemersbegrip in de inkomstenbelasting, Deventer: Kluwer H.P.A.M. van Arendonk, Wegwijs in de inkomstenbelasting, Amersfoort: Sdu Fiscale & Financiële Uitgevers Kamerstukken II 2009/10, 31311, nr. 32, p Kamerstukken II 1998/99, 2627, nr. 3, p

12 (resultaat) is het bedrag van de gezamenlijke voordelen die, onder welke naam en in welke vorm ook, worden behaald met een werkzaamheid. Vervolgens staat in artikel 3.95 Wet IB 2001 dat het resultaat uit overige werkzaamheden wordt bepaald overeenkomstig de regels die gelden voor de winst uit onderneming. Resultaatgenieters kunnen net zoals ondernemers en in tegenstelling tot werknemers hun kosten aftrekken, maar zij kunnen geen gebruik maken van de ondernemersfaciliteiten. Een onderneming wordt gekenmerkt door een duurzame organisatie van arbeid en kapitaal, terwijl bij een resultaatgenieter doorgaans sprake is van het meer incidenteel aanbieden van arbeid. Bij een resultaatgenieter gaat het volgens mij vaak om klussen naast het duurzame inkomen. Zonder een duurzaam inkomen is het naar mijn mening niet mogelijk een adequate oudedagsvoorziening op te bouwen. Een zzp er verricht zijn activiteiten doorgaans wel duurzaam en het gaat voor de opbouw van een oudedagsvoorziening dus om de vraag of een ondernemer kwalificeert als werknemer of als ondernemer. Ik vind dat voor de activiteiten die als resultaat uit overige werkzaamheden kwalificeren de verantwoordelijkheid voor de opbouw van een oudedagsvoorziening bij de zzp er zelf zou moeten liggen, omdat het (bijna) altijd gaat om activiteiten die naast een dienstbetrekking of onderneming worden uitgevoerd. 12

13 Hoofdstuk 2 De huidige opbouwmogelijkheden voor de zzp er Zzp ers hebben net zoals alle anderen die de AOW-leeftijd hebben bereikt en in Nederland wonen of hebben gewoond recht op AOW. 27 Buiten de AOW zijn zzp ers veelal zelf verantwoordelijk voor de opbouw van hun aanvullend pensioen. 28 Hoeveel geld en de wijze waarop zij geld opzij zetten voor later bepalen ze zelf. Er zijn verschillende pensioenopbouwmogelijkheden voor zzp ers, zowel in de tweede als in de derde pijler. In de tweede pijler kan een zzp er vallen onder een verplichtgestelde beroeps- en bedrijfstakpensioenregeling. Voorbeelden hiervan zijn huisartsen, notarissen en schilders. Daarnaast geldt voor zzp ers die voorheen werknemer waren soms een mogelijkheid tot het vrijwillig voortzetten van de pensioenregeling. Binnen de derde pijler kan er een oudedagsvoorziening opgebouwd worden bij een verzekeraar of bank of door middel van de fiscale oudedagsreserve (FOR). Daarnaast kan er ook nog sprake zijn van algemene vermogensopbouw. Daarbij kan bijvoorbeeld zelf gespaard of belegd worden voor een oudedagsvoorziening of wordt de waarde van de eigen woning of het bedrijf als oudedagsvoorziening beschouwd. Dit valt noch onder de tweede noch onder de derde pijler. 2.1 Verplichtgestelde beroeps- en bedrijfstakpensioenregeling Er bestaat een mogelijkheid dat zzp ers verplicht kunnen worden gesteld om binnen de tweede pijler pensioen op te bouwen, namelijk via een beroepspensioenregeling of bedrijfstakpensioenfonds. 29 In artikel 1.7, tweede lid, onderdeel b, van de Wet IB 2001 worden zulke regelingen aangemerkt als pensioenregeling in de zin van die wet. 30 Deze kwalificatie heeft volgens artikel 3.13, eerste lid, onderdeel b, Wet IB 2001 als gevolg dat de aanspraken op grond van deze pensioenregelingen niet tot de winst behoren. Daarnaast komen de verplichte bijdragen van de deelnemer als bedrijfskosten in aftrek. Daar tegenover staat dat volgens artikel 3.100, eerste lid, onderdeel d, Wet IB 2001 uitkeringen op grond van verplicht gestelde deelnemingen aan de beroepspensioenregelingen en bedrijfstakpensioenregelingen aangemerkt worden als belastbare periodieke uitkeringen en verstrekkingen. Het Witteveenkader bevat de fiscale begrenzingen die worden gesteld aan de pensioenopbouw van 27 Artikel 7 Algemene Ouderdomswet. 28 F. van der Lecq & A. Oerlemans, Zelfstandigen zonder pensioen (paper Netspar), Tilburg: Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Pensioen van zelfstandigen; onderzoek naar de oorzaken van beperkte pensioenopbouw van zelfstandigen en mogelijke oplossingsrichtingen hiervoor, G.J.B. Dietvorst & M.R. Visser, Pensioen zzp-er is niet zo bijzonder!, Tilburg:

14 werknemers. 31 Per 1 januari 2015 zullen deze begrenzingen ook voor de pensioenopbouw van IBondernemers gelden die verplicht deelnemen in een beroeps- of bedrijfstakpensioenregeling. Dit is in 2005 geregeld in de Wet aanpassing fiscale behandeling VUT/prepensioen en introductie levensloopregeling (Wet VPL). Het belastingplan 2013 voorziet in aanvullende wetgeving, waardoor IB- ondernemers die verplicht aangesloten zijn bij een beroepspensioenregeling ook toegang krijgen tot de normeringen en begrenzingen uit het Witteveenkader die gericht zijn op pensioenregelingen van werknemers en directeur- grootaandeelhouders. 32 Op dit moment bouwen er zo n beroepsgenoten pensioen op bij dergelijke beroepspensioenfondsen. 33 Deze beroepsgroepen en bedrijfstakken hebben de mogelijkheid om verplichtstelling te verzoeken van deelname in een beroepspensioenregeling of bedrijfstakpensioenfonds. Voorwaarde hiervoor is wel dat er draagvlak moet zijn binnen de betreffende beroepsgroep of bedrijfstak Beroepspensioenregeling De voorwaarden voor een dergelijke verplichtstelling voor beroepsgroepen zijn te vinden in de Wet verplichte beroepspensioenregeling (Hierna: Wvb). 34 Het betreft hier een aantal vrije beroepsbeoefenaren, namelijk openbare apothekers, dierenartsen, fysiotherapeuten, huisartsen, medisch specialisten, loodsen, verloskundigen, tandartsen en tandartsspecialisten, zelfstandige kunstenaars, roeiers in de Rotterdamse haven en notarissen. 35 Op grond van deze wet is het mogelijk voor een groep zelfstandige beroepsgenoten bij de minister van SZW een verplichtstelling van hun pensioenregeling aan te vragen voor alle beroepsgenoten die werkzaam zijn in een bepaald beroep. 36 Het is daarbij belangrijk dat aangetoond wordt dat een belangrijke meerderheid van de beroepsgenoten de verplichtstelling steunt. Dit wordt aangenomen wanneer ten minste 60% van de beroepsgenoten lid is van een beroepspensioenvereniging. In bijzondere gevallen kan ook 55% voldoende zijn. Het is daarbij noodzakelijk dat de omvang van de beroepsgroep bekend is. Dit is lastig bij zzp ers, omdat zij vaak geen vorm van registratie kennen. Een aantal zaken bepaalt de beroepspensioenvereniging zelf, zoals wie wel en niet onder de beroepsgroep valt en de 31 Kamerstukken II 2012/09, , nr. 3, p Stb. 2012, Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Pensioen van zelfstandigen; onderzoek naar de oorzaken van beperkte pensioenopbouw van zelfstandigen en mogelijke oplossingsrichtingen hiervoor, Wet van 6 oktober 2005, Stb. 2005, SER, Zzp ers in beeld; een integrale visie op zelfstandigen zonder personeel, M. Sanderse, Zzp ers en pensioen, Tijdschrift voor pensioenvraagstukken, 2007 nr

15 werkingssfeer van de verplichtstelling. In de praktijk maakt er maar een beperkt aantal groepen van zelfstandige beroepsgenoten van de Wvb gebruik Bedrijfstakpensioenregeling Voor sommige bedrijfstakken is dit geregeld in de Wet verplichte deelneming in een bedrijfstakpensioenfonds Hierbij krijgen de zelfstandigen dezelfde regeling als werknemers. 38 Deze regeling is van toepassing op schilders en dan in het bijzonder het schilders- afwerking- en glaszetbedrijf en op degenen die als zelfstandige werkzaamheden verrichten op het gebied van de Afbouw of het Natuursteenbedrijf, ook wel stukadoors. Dit zijn de bedrijfstakpensioenfondsen schilders en bouw. 2.2 Vrijwillige voortzetting Voor zzp ers die voorheen werknemer waren en dus deelnamen aan een pensioenregeling bestaat er de mogelijkheid om gedurende 10 jaar na ontslag fiscaal gefacilieerd als ex- deelnemer de deelname aan hun oude pensioenregeling vrijwillig voort te zetten. 39 Het is van belang dat de pensioenuitvoerder deze mogelijkheid aanbiedt en dat het verzoek voor vrijwillige voortzetting gedaan wordt binnen drie maanden na het einde van het dienstverband. 40 Er bestaat geen wettelijk recht voor de ex-deelnemer op vrijwillige voortzetting. De pensioenovereenkomst tussen de werknemer en werkgever vormt de juridische grondslag voor de vrijwillige voortzetting en zij bepalen dus in feite samen of de werknemer na beëindiging van de het dienstverband de mogelijkheid krijgt voor vrijwillige voortzetting. Deze mogelijkheid om vrijwillig voort te zetten geldt niet alleen voor zzp ers, maar voor alle ex-deelnemers van een pensioenregeling. Sinds 2012 is de fiscale faciliëring van deze mogelijkheid uitgebreid van 3 naar 10 jaar. 41 Hierdoor sluit de termijn voor fiscale faciliëring van vrijwillige voortzetting aan bij de daarvoor geldende termijn in de Pensioenwet. 42 Voorheen was het door invoering van de Pensioenwet al mogelijk om nog 10 jaar aangesloten te blijven bij de 37 Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Pensioen van zelfstandigen; onderzoek naar de oorzaken van beperkte pensioenopbouw van zelfstandigen en mogelijke oplossingsrichtingen hiervoor, SER, Zzp ers in beeld; een integrale visie op zelfstandigen zonder personeel, Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Pensioen van zelfstandigen; onderzoek naar de oorzaken van beperkte pensioenopbouw van zelfstandigen en mogelijke oplossingsrichtingen hiervoor, G.J.B. Dietvorst en M.R. Visser, Pensioen zzp-er is niet zo bijzonder!, Tilburg: Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Pensioen van zelfstandigen; onderzoek naar de oorzaken van beperkte pensioenopbouw van zelfstandigen en mogelijke oplossingsrichtingen hiervoor, Kamerstuk: Kamerbrief, Inkomenspositie zzp ers en uitvoering SER-advies, Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid

16 pensioenregeling wanneer de ex-deelnemer aansluitend aan de beëindiging van de dienstbetrekking winst uit onderneming geniet zoals bedoeld in artikel 3.8 Wet IB 2001, echter werd dit maar 3 jaar fiscaal gefacilieerd. 43 Het langer vrijwillig voortzetten was zodoende ook een onaantrekkelijke optie. Dit is nu verholpen doordat de fiscale facilitering uitgebreid is naar 10 jaar. Bij deze regeling worden de resultaatgenieters uitgesloten, omdat de regeling alleen voor ondernemers geldt. Het uitsluiten van de resultaatgenieters lijkt mij gerechtvaardigd, vanwege de duurzaamheid van de activiteiten. Wat uiteindelijk wel anders is ten opzichte van het opbouwen als werknemer is dat de premie die betaald moet worden zowel de werknemers- als de werkgeversbijdrage omvat. 44 Hierdoor kan de premiestijging waarmee de vrijwillige deelnemer wordt geconfronteerd fors zijn, omdat het werkgeversdeel doorgaans twee derde tot drie kwart van de totale premie bedraagt. 45 Deze premiestijging is echter noodzakelijk, aangezien anders de overige deelnemers van het pensioenfonds voor de kosten opdraaien. Voor zover zzp ers geen gebruik willen of kunnen maken van beroepspensioenregelingen, bedrijfstakpensioenregelingen of vrijwillige voortzetting van het werknemerspensioen, zijn zij aangewezen op een pensioenvoorziening uit de derde pijler 2.3 Fiscale oudedagsreserve Het is mogelijk voor een IB- ondernemer om via de fiscale oudedagsreserve (FOR) een deel van zijn winst te reserveren voor later. 46 De FOR is een bijzondere voorziening voor IB- ondernemers waarbij een ondernemer die aan het urencriterium voldoet, jaarlijks 12% van de winst toe kan voegen aan de oudedagsreserve. 47 Het urencriterium houdt in dat hij ten minste 1225 uur per jaar aan zijn onderneming besteedt. 48 Daarnaast is vereist dat de IB- ondernemer bij aanvang van het kalenderjaar de pensioengerechtigde leeftijd, bedoeld in artikel 7a, eerste lid, van de Algemene Ouderdomswet, nog niet heeft bereikt. 49 Aan de winst die per jaar kan worden toegevoegd is wel een maximum verbonden van 9542 (2013). Uit artikel 3.68, lid 2 Wet IB 2001 volgt dat de toevoeging ten hoogste het bedrag bedraagt waarmee het ondernemingsvermogen bij het einde van het kalenderjaar de oudedagsreserve bij het begin van het kalenderjaar te boven gaat. Het ondernemingsvermogen is dus een beperkende factor. 43 G.J.B. Dietvorst & M.R. Visser, Pensioen zzp-er is niet zo bijzonder!, Tilburg: SER, Zzp ers in beeld; een integrale visie op zelfstandigen zonder personeel, M. Sanderse, Zzp ers en pensioen, Tijdschrift voor pensioenvraagstukken, 2007 nr Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Pensioen van zelfstandigen; onderzoek naar de oorzaken van beperkte pensioenopbouw van zelfstandigen en mogelijke oplossingsrichtingen hiervoor, SER, Zzp ers in beeld; een integrale visie op zelfstandigen zonder personeel, Artikel 3.6 lid 1 Wet IB Artikel 3.67 Wet IB

17 Vanaf 1 januari 2014 regelt artikel 3.68, vierde lid, van de Wet IB 2001 dat wanneer de pensioenrichtleeftijd wordt gewijzigd vanwege een stijging van de gemiddelde resterende levensverwachting het dotatiepercentage voor de FOR kan worden aangepast. 50 Met de FOR kan de ondernemer renteloos de belastingbetaling uitstellen en is hier dus voorlopig geen inkomstenbelasting over verschuldigd. 51 Met het geld wat in de oudedagsreserve zit kan de ondernemer een oudedagsvoorziening opbouwen, maar hij kan het ook in de onderneming laten zitten of het geld op een andere manier aanwenden. Het is dus niet verplicht voor een ondernemer om met de fiscale oudedagsreserve een oudedagsvoorziening aan te kopen. Wanneer hij het geld op een andere manier aanwendt kan hij wel geconfronteerd worden met het wettelijk voorschrift om zijn fiscale oudedagsreserve op te heffen. Dit blijkt uit artikel 3.70 Wet IB 2001: De oudedagsreserve neemt af met het bedrag waarmee de oudedagsreserve het ondernemingsvermogen bij het einde van het kalenderjaar overtreft indien: in het kalenderjaar de onderneming of een gedeelte van de onderneming is gestaakt; de belastingplichtige bij aanvang van het kalenderjaar de pensioengerechtigde leeftijd, bedoeld in artikel 7a, eerste lid, van de Algemene Ouderdomswet, heeft bereikt of de belastingplichtige in het kalenderjaar en in het voorafgaande kalenderjaar niet aan het urencriterium voldoet. Deze afneming dient dan toegevoegd te worden aan de fiscale winst. 52 Het gespaarde bedrag kan de ondernemer fiscaal neutraal om laten zetten in een (bancaire) lijfrente. 53 Daarmee verschuift de fiscale claim die op de FOR is ontstaan naar de uit te keren lijfrentetermijnen. Het voordeel hiervan is, naast uitstel van belastingheffing, dat wanneer de FOR dan tot uitkering komt er waarschijnlijk een lager belastingtarief van toepassing is. Het is wel belangrijk dat wanneer een zzp er niet of nauwelijks over bedrijfsmiddelen beschikt, hij bij beëindiging nog voldoende financiële middelen heeft. Wanneer dit niet het geval is, kan hij de FOR niet omzetten in een lijfrente of er alsnog inkomstenbelasting over betalen. De FOR is ingevoerd in 1973 naar aanleiding van het rapport van Commissie van Soest om te voorzien in twee behoeften van de ondernemer, namelijk de behoefte van de ondernemer aan een 50 Wet van 12 juli 2012 tot wijziging van de Algemene Ouderdomswet, de Wet werk en bijstand, de Wet inkomstenbelasting 2001 en de Wet op de loonbelasting 1964 in verband met stapsgewijze verhoging en koppeling aan de stijging van de levensverwachting van de pensioenleeftijd (Wet verhoging AOW- en pensioenrichtleeftijd). 51 SER, Zzp ers in beeld; een integrale visie op zelfstandigen zonder personeel, Artikel 3.70 lid 2 Wet IB M. Sanderse, Zzp ers en pensioen, Tijdschrift voor pensioenvraagstukken, 2007 nr

18 oudedagsvoorziening en de financieringsbehoefte van de onderneming. 54 Deze laatste behoefte verschilt met de andere opbouwmogelijkheden van oudedagsvoorzieningen. Door deze financieringsbehoefte is het wenselijker dat het geld binnen de onderneming blijft in plaats van dat het bij een derde partij wordt ondergebracht. 2.4 Lijfrente en banksparen Het is voor zzp ers ook mogelijk om naast de hierboven genoemde mogelijkheden hun AOWuitkering aan te vullen door middel van lijfrentevoorzieningen, zoals lijfrenteverzekeringen, lijfrentespaarrekeningen (banksparen) en lijfrentebeleggingsrechten. 55 De Nederlandse belastingwetgeving betreffende de aftrekzijde van lijfrentepremies is veel gedetailleerder vergeleken met de regelingen in andere EU-lidstaten. 56 De lijfrente maakt onderdeel uit van de derde pijler en dient ter compensatie van een pensioentekort. De premies die betaald zijn voor lijfrenten kunnen afgetrokken worden tot een gezamenlijk bedrag van ten hoogste 17% van de premiegrondslag. 57 De premiegrondslag is de jaarwinst met een maximum van (2013). 58 Daarbij moet nog de AOW-franchise van in aanmerking worden genomen. Op dit uiteindelijke bedrag komen de in artikel lid 4 Wet IB 2001 bepaalde verminderingen in verband met de opbouw van pensioenaanspraken en dotaties aan de oudedagsreserve nog in mindering. Wanneer het voor de zzp er niet mogelijk is om welke reden dan ook lijfrentepremie als uitgave voor inkomensvoorzieningen in aftrek te brengen kan hij dat de komende 7 jaar alsnog doen via de reserveringsruimte. 59 Uit onderzoek is gebleken dat 40% van de zelfstandigen ook daadwerkelijk regelmatig stortingen verricht bij een verzekeraar. 60 Opvallend is dat is gebleken dat ondanks de financiële crisis het aantal zelfstandigen dat inkomen uit onderneming opzij gezet heeft tussen 2009 en 2010 vrijwel gelijk is gebleven, maar het percentage wat ze opzij gezet hebben wel is gedaald Werkgroep ANP, arbeidsvormneutraal pensioenkader, Brochures Toekomstvoorzieningen Tilburg University, Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Pensioen van zelfstandigen; onderzoek naar de oorzaken van beperkte pensioenopbouw van zelfstandigen en mogelijke oplossingsrichtingen hiervoor, G.J.B. Dietvorst en M.R. Visser, Pensioen zzp-er is niet zo bijzonder!, Tilburg: Artikel lid 1 Wet IB Artikel lid 3 Wet IB M. Sanderse, Zzp ers en pensioen, Tijdschrift voor pensioenvraagstukken, 2007 nr Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Pensioen van zelfstandigen; onderzoek naar de oorzaken van beperkte pensioenopbouw van zelfstandigen en mogelijke oplossingsrichtingen hiervoor,

19 Een lijfrente is een aanspraak op vaste en gelijkmatige uitkeringen en deze eindigen uiterlijk bij overlijden. Daarnaast kan de aanspraak niet afgekocht worden of aan derden worden overgedragen. De belangrijkste eigenschap die een lijfrente van pensioen onderscheidt is dat de lijfrente niet binnen de arbeidsvoorwaardelijke verhouding van werkgever- werknemer wordt opgebouwd. De door de verzekerde als hoog ervaren kosten en ondoorzichtigheid waren een veel gehoord bezwaar, maar daar heeft de wetgever met invoering van twee nieuwe professionele uitvoerders verandering in willen brengen. 62 Voor 2008 was het alleen bij een professionele verzekeraar mogelijk om een lijfrente af te sluiten. Sinds 1 januari 2008 is dit ook mogelijk bij banken en beleggingsinstellingen. Een belangrijk verschil is echter dat een bancaire lijfrente of een beleggingsrente vanuit de aard van het product geen overlijdens- en invaliditeitsrisico dekken en een verzekerde lijfrente dat wel kan. 63 Wanneer een ondernemer een lijfrenteverzekering afsluit, verzekert hij daarbij levenslange periodieke uitkeringen. 64 Het voordeel hierbij is dus dat de risico s ten aanzien van het kapitaal en het langleven bij de verzekeraar liggen. Deze regeling is vaak complex, omdat het realiseren van een levenslange inkomensvoorziening verzekeringstechniek vereist. Bij banksparen spaart een ondernemer via een geblokkeerde spaarrekening. Deze producten zijn eenvoudiger en transparanter dan een lijfrenteverzekering, omdat hierbij geen verzekeringstechnische risico s worden afgedekt. Dat wil dus zeggen dat het risico van langleven niet bij de uitvoerder ligt, maar door de lijfrentegerechtigde zelf wordt gedragen. Bij de fiscale behandeling van een lijfrentespaarrekening is de voor lijfrenteverzekeringsproducten verplichte levenslange uitkering op een forfaitaire wijze benaderd, namelijk 20 uitkeringsjaren. Bij een lijfrentebeleggingrecht wordt in een oudedagsvoorziening voorzien binnen een beleggingsinstelling. Voor de zzp er die als ondernemer kwalificeert is er nog een andere manier om gebruik te maken van de lijfrentepremieaftrek. 65 Dit kan met een alternatieve route via de oudedagsreserve en heeft het gunstige effect dat het een hogere aftrek op kan leveren. Er wordt namelijk niet getoetst op een pensioentekort en er vindt geen AOW- aftrek plaats, waardoor de ondernemer al vanaf de eerste euro 12% van de winst kan doteren. 62 Kamerstukkken II, 2005/2006, 30432, nr G.J.B. Dietvorst & M.R. Visser, Pensioen zzp-er is niet zo bijzonder!, Tilburg: Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Pensioen van zelfstandigen; onderzoek naar de oorzaken van beperkte pensioenopbouw van zelfstandigen en mogelijke oplossingsrichtingen hiervoor, G.J.B. Dietvorst & M.R. Visser, Pensioen zzp-er is niet zo bijzonder!, Tilburg:

20 2.5 Overige oudedagsvoorzieningen Naast de bestaande mogelijkheden in de tweede en derde pijler zijn er nog andere manieren waarop zzp ers hun oudedagsvoorziening regelen. 66 Deze opbouwmogelijkheden zijn echter niet fiscaal gefacilieerd en vallen dus ook niet binnen mijn probleemstelling. Ter volledigheid zal ik deze mogelijkheden toch bespreken. Een manier om op een andere wijze een oudedagsvoorziening op te bouwen is door zelf te sparen of te beleggen. Daarnaast zijn er ook zzp ers die in de waarde van hun eigen woning en/of de waarde van het bedrijf hun toekomstvoorziening zien. Een hypotheekvrije woning leidt normaliter tot relatief lage woonkosten en daardoor nemen de kosten van het levensonderhoud ook af. Ook zou er in het levensonderhoud voorzien kunnen worden door de overwaarde van de eigen woning te verzilveren. 67 Dit is vaak theoretisch wel mogelijk, maar in de praktijk nauwelijks vanwege fysieke beperkingen en een beperkt productaanbod. De zzp er kan ook de waarde van het bedrijf aanwenden voor een oudedagsvoorziening. Hier moet echter wel bij vermeld worden dat zzp ers voornamelijk hun eigen kennis en vaardigheden aanbieden en deze mogelijkheid dus zeer beperkt is, omdat het bedrijf weinig verkoopwaarde zal hebben. Wanneer een bedrijf wel veel kapitaal heeft is er wel sprake van een verkoopbaar product dat kan worden aangewend voor een oudedagsvoorziening 66 SER, Zzp ers in beeld; een integrale visie op zelfstandigen zonder personeel, Vereniging Eigen Huis, Het pensioen staat als een huis; is de overwaarde van het huis te verzilveren?, Amersfoort:

21 Hoofdstuk 3 Waarom bouwen zzp ers weinig tot geen pensioen op? Hoewel er in de tweede en derde pijler wel een aantal mogelijkheden zijn voor zzp ers om pensioen op te bouwen, bouwt slechts de helft van de zzp ers pensioen op. 68 Misschien hebben de zzp ers geen behoefte aan een aanvullend pensioen. Het kan ook zo zijn dat de zzp ers wel behoefte hebben aan een aanvullend pensioen, maar dat de oorzaken van een gebrekkige toekomstvoorziening bij de zzp er zelf liggen of bij een ontbrekend passend pensioenproduct. 3.1 Zzp er Het kan zo zijn dat het vrijwillig opbouwen van een toekomstvoorziening te vrijblijvend is voor zzp ers. 69 De kosten van een pensioen worden vaak als hoog ervaren door zzp ers. 70 Voornamelijk bij de start van de onderneming steekt de ondernemer zijn geld liever in andere dingen zoals bedrijfsmiddelen dan in zijn pensioen. Daarnaast zijn jonge zzp ers zich niet altijd even bewust van de noodzaak van pensioenopbouw en de fiscale mogelijkheden. Daartoe zijn er verschillende onderzoeken gedaan naar de oorzaken van de beperkte pensioenopbouw onder zzp ers. Van der Lecq en Oerlemans komen met diverse factoren waarom zzp ers niet of nauwelijks pensioen opbouwen. 71 Dit zijn: Het opbouwen van een pensioenvoorziening staat onderaan de prioriteitenlijst zolang het eigen bedrijf nog niet (voldoende) voorziet in levensonderhoud; De zzp er heeft sterk fluctuerende inkomsten en durft daarom geen pensioenpremieverplichting aan te gaan; De zzp er heeft een deeltijdaanstelling in loondienst en bouwt daar (naar eigen mening) voldoende aanvullend pensioen op; De zzp er heeft een werkende partner, die (naar beider mening) voldoende aanvullend pensioen opbouwt; De zzp er verwacht over enige tijd weer in loondienst te treden; De zzp er meent voldoende te hebben aan de AOW en eventueel eigen vermogen; en De zzp er heeft zich (nog) niet verdiept in de eigen pensioenpositie en/of begrijpt weinig van pensioenen en heeft daardoor nog geen (gearticuleerde) behoefte aan een dergelijk product. 68 N.E. de Vries, W. Liebregts en P.J.M. Vroonhof, Zelfbewust een Zelfstandige positie, Zoetermeer: EIM Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Pensioen van zelfstandigen; onderzoek naar de oorzaken van beperkte pensioenopbouw van zelfstandigen en mogelijke oplossingsrichtingen hiervoor, M. Sanderse, Zzp ers en pensioen, Tijdschrift voor pensioenvraagstukken, 2007 nr F. van der Lecq & A. Oerlemans, Zelfstandigen zonder pensioen, Tilburg: Netspar

22 De Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid heeft in 2007 ook al erkend dat zzp ers de bestaande mogelijkheden om een aanvullend pensioen op te bouwen in de tweede en derde pijler onvoldoende benutten en geeft hierbij de volgende redenen: Zzp ers vinden de kosten voor pensioenopbouw te hoog; Zzp ers vinden pensioenproducten weinig transparant en de onbekendheid met fiscale facilitering speelt een rol; Het lage pensioenbewustzijn onder zzp ers; en Organisaties noemen onmogelijkheid van waardeoverdracht van tweede naar derde pijler. In het onderzoek dat het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid - in samenwerking met het Ministerie van Financiën en het Ministerie van Economische Zaken heeft uitgevoerd - komen vier oorzaken naar voren voor een beperktere pensioenopbouw dan zelfstandigen zouden willen. 72 Hun bevindingen zijn gebaseerd op literatuuronderzoek over de motieven van mensen rondom de opbouw van pensioen en het gedrag dat zij daarbij vertonen. Ten eerste hebben sommige mensen weinig zelfbeheersing, waardoor ze vaak onbewust andere uitgaven doen in plaats van geld opzij te zetten voor een toekomstvoorziening. Ten tweede kunnen mensen het opzij zetten van geld vaak uitstellen. Door dit uitstelgedrag komen ze niet of pas heel laat tot de aanschaf van een pensioenproduct. Ten derde zijn mensen niet altijd in staat om het bedrag dat zij nodig hebben om hun levensstandaard te kunnen handhaven juist in te schatten. En als vierde en laatste kunnen mensen niet altijd goed de risico s inschatten waarmee ze te maken krijgen met een pensioenproduct. Wanneer ze niet genoeg zicht hebben op de risico s, zoals een stijgende levensverwachting en dalende aandelenkoersen, kan de daadwerkelijke pensioenuitkering afwijken van de pensioenuitkering die verwacht werd. Er worden verschillende oorzaken gegeven die hieraan ten grondslag kunnen liggen, zoals het leven of willen leven in het nu, beperkte financiële geletterdheid en tegenstrijdige belangen tussen consumenten en producenten. Deze beperkte rationaliteit komt bij werknemers niet naar voren in de pensioenopbouw door de verplichte deelname. Zzp ers zijn zelf verantwoordelijk voor hun pensioenopbouw en krijgen hier dus wel mee te maken en deze wordt nog eens versterkt door de beperkte organisatiegraad onder zelfstandigen. Hierdoor lopen ze eventuele collectiviteitsvoordelen die hun oudedagsvoorziening mogelijk goedkoper zou kunnen maken mis. Naar mijn mening is de opbouw van een oudedagsvoorziening voor zzp ers te vrijblijvend en kan naar aanleiding van de uitkomsten van de hiervoor genoemde onderzoeken afgevraagd worden of het 72 Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Pensioen van zelfstandigen; onderzoek naar de oorzaken van beperkte pensioenopbouw van zelfstandigen en mogelijke oplossingsrichtingen hiervoor,