EDUCAUSE 2004: IT From a Higher Vantage Point

Transcriptie

1 EDUCAUSE 2004: IT From a Higher Vantage Point

2 Colofon EDUCAUSE 2004: IT From a Higher Vantage Point Stichting SURF Postbus GG Utrecht T F E info@surf.nl W Redactie: Wijnand Aalderink, Christelijke Hogeschool Windesheim, w.aalderink@windesheim.nl Marij Veugelers, Universiteit van Amsterdam, m.h.c.h.veugelers@uva.nl Auteurs Hanneke Becht, Universiteit Twente, hanneke.becht@utwente.nl Peter J. Dekker, Universiteit van Amsterdam, p.j.dekker@uva.nl Esther de Groot, Universiteit Utrecht, e.degroot@vet.uu.nl Ria Jacobi, Rijksuniversiteit Groningen, r.k.jacobi@rug.nl Eja Kliphuis, Hogeschool INHOLLAND, eja.kliphuis@inholland.nl Heino Logtenberg, Saxion Hogescholen, h.a.t.logtenberg@saxion.nl Ellen Rusman, Open Universiteit Nederland, ellen.rusman@ou.nl Vormgeving Volta_ontwerpers, Utrecht Deze publicatie kan, zolang de voorraad strekt, worden besteld/ gedownload bij Stichting SURF via Stichting SURF ISBN Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag zonder de uitdrukkelijke schriftelijke toestemming van Stichting SURF worden overgenomen en/of openbaar gemaakt.

3 Inhoudsopgave 1 Inleiding 4 2 EDUCAUSE 2004: IT From a Higher Vantage Point 6 3 Emerging Technologies and Practices 10 4 Leadership and Management 16 5 Library, Information Resources and Digital Content 22 6 Training and Support 28 7 Teaching and Learning 34 8 EDUCAUSE 2004: IT From a Higher Vantage Point (Executive summary) 40 Bijlage: Deelnemerslijst EduTrip Nederlandse presentaties op EDUCAUSE

4 Uiteraard zijn er excellente keynote sprekers die een zaal van 7000 deelnemers geïnteresseerd kunnen houden. Daarnaast presenteerder honderden bedrijven en instellingen zich op een grote beurs. 1Inleiding Wijnand Aalderink Christelijke Hogeschool Windesheim Marij Veugelers Universiteit van Amsterdam In oktober 2004 reisde voor de zesde keer een groep Nederlanders naar de jaarlijkse EDUCAUSE-conferentie in de Verenigde Staten. Deze conferentie is één van de grootste internationale bijeenkomsten rondom informatie- en communicatietechnologie (ICT) en onderwijs. EDUCAUSE is een non-profit organisatie die tot doel heeft het hoger onderwijs te verbeteren door zinvol gebruik van ICT. Meer dan 1900 instellingen in het hoger onderwijs, en bedrijven die zich richten op de ICT-markt in het hoger onderwijs, zijn lid van EDUCAUSE. Naast de 1712 instellingen uit de Verenigde Staten, zijn Canada en Australië goed vertegenwoordigd. Het jaarlijkse congres is voor een uiterst brede doelgroep van it-professionals toegankelijk: van onderwijskundigen en bibliothecarissen tot informatiemanagers en beleidsmakers. Onder het thema IT From a Higher Vantage Point, vond EDUCAUSE 2004 plaats van oktober in Denver, Colorado. Het programma was zoals elk jaar veelomvattend. De conferentie startte met een preconference waar men een halve dag of zelfs een hele dag deel kon nemen aan een workshop met een kleine groep geïnteresseerden. De conferentie zelf heeft een aantal tracks om deelnemers enigszins wegwijs te maken in de tientallen parallelsessies, productpresentaties, postersessies, birds of a feathermeetings en rondetafel-discussies voor special interest groups. EduTrip 2004 Het SURF-Platform ICT en Onderwijs heeft een traditie in het organiseren van de reis naar EDUCAUSE. Het doel van deze studiereis is om met collega s, uit het Nederlandse hoger onderwijs en aan het onderwijs gerelateerde bedrijfsleven, gezamenlijk zicht te krijgen op de huidige stand van zaken rondom ICT in de Amerikaanse instellingen voor hoger onderwijs en de betekenis daarvoor voor het hoger onderwijs in Nederland. Naast het verzamelen van kennis biedt de conferentie ook mogelijkheden tot netwerken met de (veelal) Amerikaanse deelnemers, en het uitwisselen van ervaringen met de Nederlandse collega s. Dit jaar gingen 50 deelnemers mee. De groep werkte volgens het vertrouwde concept van deze SURF-studiereis. Iedere deelnemer schrijft zich in voor een van de vijf conferentiethema s: - Emerging Technologies and Practices - Leadership and Management - Library, Information Resources, and Digital Content - Training and Support - Teaching and Learning Onder leiding van een EduGuide hebben de deelnemers zich voorbereid op het conferentiebezoek. Er is een gezamenlijke vraagstelling per thema geformuleerd die tijdens EDUCAUSE beantwoord moest worden. Alle deelnemers hebben meegewerkt aan de verslaglegging van presentaties en plaatsten meer dan 70 verslagen op de EduTrip 2004 website. De EduGuides hebben, vaak met medewerking van enkele deelnemers, het themahoofdstuk in dit rapport geschreven. Nieuwe opzet Dit jaar werd er door de organisatoren een nieuwe opzet geformuleerd voor deze EduTrip: toewerken naar een analyse van het thema onder andere met behulp van het houden van interviews. Bij het formuleren van de analyse werd ook een weging van de informatie tegen de achtergrond van de Nederlandse situatie meegenomen. In de conclusie is een 4

5 duidelijke link gelegd naar de Nederlandse situatie om zo de relevantie van de bevindingen van de Amerikaanse input te kunnen beoordelen. Veel EduGuides hebben samen met de deelnemers interviews afgenomen met een aantal belangrijke sprekers zoals Denise Eltouncy, Robert Kaleta, Mitch Kapor, Richard Katz, Paul Kirschner, Diana Oblinger, Willy Pritchard, Howard Strauss, Edward Walker, Shirley Waterhouse en Jean Zappe. We hopen dat de analyse en de introductie van de interviews de deelnemers een nieuwe verdiepingsslag hebben opgeleverd in deze EduTrip, en dat de verschillende spelers in het e-learningveld in Nederland er interessante aanknopingspunten in vinden. De opbouw van dit rapport is als volgt: eerst een algemene analyse van de totale conferentie en vervolgens in een aantal hoofdstukken de thematische analyse en conclusie. We willen de EduGuides en alle deelnemers bedanken voor hun bijdrage aan dit eindrapport. 5

6 2 EDUCAUSE 2004: IT From a Higher Vantage Point Educating the Net Generation: de student nu ook in de VS centraal Wijnand Aalderink Christelijke Hogeschool Windesheim Marij Veugelers Universiteit van Amsterdam Inleiding Ze was de talk of the town van deze editie van het jaarlijkse e-learning event, Diana Oblinger, vice-president van de EDUCAUSE-organisatie. Met haar lezing: Educating the Net Generation 1 verwoordde ze het centrale thema van EDUCAUSE 2004 in Denver. De studenten van tegenwoordig staan anders in het leven, onder invloed van informatie- en communicatietechnologie. Ze willen alles, altijd, overal, tegelijk. De Net Generation of Plug and Play Kids, zoals oud-educause president Duderstadt 2 ze noemde, verwerkt informatie op een andere manier, communiceert op een andere manier en leert op een andere manier. Docenten krijgen hierbij van Oblinger de raad: zorg voor balans tussen actie en reflectie, tussen beeld en tekst, tussen individueel en sociaal leren. De boodschap van de de Net Generation klonk door in de conferentiewandelgangen en ook in de vijf thema s waarmee de Nederlandse delegatie naar EDUCAUSE trok. Inderdaad, de Amerikanen hebben de learner ontdekt: ze gaan de student centraal stellen. Niet vanuit het persoonlijke ontwikkelings -denken, zoals wij dat in Nederland en in West-Europa kennen, maar gevoed door de ervaring dat de student wezenlijk verandert en niet meer vanuit de organization focussed -modellen te bedienen valt. From a Higher Vantage Point Hoe moeten we de EDUCAUSE conferentie van 2004 duiden in termen van ontwikkeling op het gebied van e-learning in de Verenigde Staten? Het is gemakkelijker om nieuwe trends te identificeren, als we eerst eens terug kijken wat de bezoeken aan de vorige conferenties hebben opgeleverd. Enkele citaten uit de afgelopen EduTrips op een rijtje: 2001: Onderwijskundige evaluaties ontbraken net als vorig jaar 2002: Er is weinig bewijs voor echte transformatie van het onderwijs onder invloed van informatie- en communicatietechnologie 2003: De focus lag tijdens EDUCAUSE 2003 erg op de techniek Samen illustreren deze citaten van de voorgaande drie jaren het beeld dat we traditioneel al hebben van de Amerikaanse cultuur in vergelijking met de West- Europese cultuur: 1. De Amerikanen kijken vooral naar de techniek, sterker nog: zij houden van techniek. In onze cultuur zijn we er eerder bang voor, of op zijn minst sceptisch over. 2. De Amerikanen faciliteren en implementeren gekozen veranderingen meestal veel beter dan wij dat doen. Zij gaan voor goud, waar wij onze ten langen leste gemaakte keuzes eindeloos ter discussie blijven stellen. 3. De Amerikanen richten zich minder op de student als lerende vanuit een didactisch perspectief, maar juist meer vanuit een sterke servicetraditie. For us in The Netherlands, pedagogy comes first, zeggen wij dan, als we met ze praten. Op het derde punt is sprake van een verandering, op de eerste twee punten lijkt de situatie ongewijzigd. Deze verandering zien we ook terug in een flash forward naar de editie van volgend jaar. EDUCAUSE 2005 in Orlando heeft als motto: Transforming the Academy. De invloed van de centralere rol van de student past heel goed bij dit thema. Het is natuurlijk wel afwachten of ze hun organisaties echt gaan kantelen. Daarnaast hebben de EduTrippers nog enkele andere opvallende trends waargenomen tijdens de conferentie die hieronder per thema aan de orde komen. 6

7 Emerging Technologies and Practices Nieuwe technieken verbinden apparaten, mensen en informatie met elkaar op een geïndividualiseerde manier. Een trend die steeds sterker doorzet en die het mogelijk maakt dat alles en iedereen altijd overal tegelijk beschikbaar kan zijn. De techniek gaat met je mee: draagbaar, mobiel en toegankelijk. Over enige tijd praten we wellicht over een persoonlijke standaard uitrusting (maar welke dan precies, en volgens welke standaarden?) voor alle studenten en medewerkers, die niet langer geheel vanuit de organisatie verstrekt hoeft te worden. Integendeel: de studenten komen voorzien van de eigen tools, waar ze mee opgroeien (telefoons, MP3-spelers, pocket pc s, MSN, weblogs) naar onze universiteiten en hogescholen toe en verwachten dat onze techniek samenwerkt met die van hen. Daar ligt een stevige uitdaging voor onze organisaties. Ellen Rusman en Eja Kliphuis beschrijven in hoofdstuk 3 welke kant het op gaat met deze nieuwe technieken. In hun bijdrage komen ook thema s als open source, open content en cyber security aan bod. Leadership and Management Veranderingsmanagement, dat is wat we nodig hebben in onze organisaties. Natuurlijk niet in plaats van lijnmanagement en ook niet als een strikt apart belegde tak van sport. Daarbij: management- en leiderschapskwaliteiten zijn zelden in één en de zelfde persoon verenigd. Het gaat bij veranderingsmanagement om het in goede banen leiden van de verandering die een verschuiving van de focus naar de student met zich mee brengt. Die nieuwe student is overigens maar een van de redenen om onderwijs te willen vernieuwen; er zijn natuurlijk ook andere veranderingen in de wereld om ons heen die hiertoe aanleiding geven. Het maakt bovendien verschil of we het dan hebben over een complete kanteling van de organisatie of over een accentverschuiving. Vergelijk de omslag naar het vraaggestuurde competentiegericht onderwijs in veel van de Nederlandse hbo-instellingen en de opkomende aandacht voor academische vorming across the curriculum op onze universiteiten. In beide gevallen bieden de bestaande human resources, zowel van de kant van medewerkers als juist ook van de kant van studenten (de Net Generation), een belangrijk aanknopingspunt. Het maakt daarnaast ook verschil of we werken met middenmanagers die, in het Amerikaanse model, vooral operationeel actief zijn, of dat we te maken hebben met de meer inhoudelijke Nederlandse invulling van deze rol. De benadering vanuit het verandermanagement past, binnen het e-learning thema, op een interessante manier bij de verdere verschuiving van de aandacht van de tools naar de processen in de organisatie. Dat gaat niet via een big bang ; Peter J. Dekker noemt het in hoofdstuk 4 een fluwelen revolutie. De kunst van het veranderingsmanagement bestaat eruit de energie die in de organisatie aanwezig is en de energie die binnenkomt in goede banen te leiden. De veranderende student kan in dit verhaal een hoofdrol vervullen. Library, Information Resources and Digital Content In het vijfde hoofdstuk van Hanneke Becht staat vervolgens de vraag centraal wat studenten en medewerkers doen met alle beschikbare informatie. Je kunt er de vraag aan toevoegen wat alle informatie doet met de studenten en de medewerkers. De Net Generation van aankomende studenten heeft als kenmerk dat ze minder lineair met informatie omgaat, maar parallel met verschillende communicatiestromen bezig is. Multimedia literacy groeit als consequentie van deze ontwikkeling uit tot een belangrijk thema, waarvoor ook in Amerika nu gerichte aandacht ontstaat. Vanuit het perspectief van kennisconstructie draait het om de vraag hoe de moderne lerende overeind blijft in de hoeveelheid informatie en met welke informatievaardigheden hij dit doet. Deze ontwikkelingen hebben ook gevolgen voor de manier waarop een informatiebemiddelende instantie als de bibliotheek werkt. Wat in Nederland gebeurt, zien we ook in de Verenigde Staten terug: de bibliotheken gaan vanuit een integraal model samenwerken met it-centra en onderwijskundige centra in de organisatie, waarbij de klant centraal komt te staan. Hanneke Becht heeft tijdens deze EDUCAUSE-editie geen fundamenteel nieuwe technische oplossingen kunnen ontdekken, op dit punt zijn we in Nederland helemaal bij. Training and Support In de Amerikaanse context is er veel aandacht voor bewustwording bij docenten over de mogelijkheden van e-learning. Pas als ze zich goed weten in te leven in de belevingswereld van de studenten van de Net Generation, en voldoende vertrouwen hebben in hun eigen rol, gaan ze daadwerkelijk op een vruchtbare manier aan de slag. Ria Jacobi en Esther de Groot formuleren in hun bijdrage in hoofdstuk 6 een fasenmodel. Daarin komen de volgende drie stappen aan bod: Bewustwording, Stap voor stap 7

8 ondersteuning en Ontwikkelen en ontwerpen van (vernieuwend) onderwijs. In elk van deze fasen is een eigen mix van ondersteuningsvormen mogelijk, en is een eigen kwalitatieve norm ten aanzien van de ontwikkelde resultaten op zijn plaats. Succes- en faalfactoren voor de Amerikaanse situatie geven handvaten voor professionaliseringstrajecten in de Nederlandse situatie. Naar verwachting zal de niet te negeren behoefte van de nieuwe studenten de docenten makkelijker in beweging brengen, dan de stimulansen vanuit management en organisatie tot nu toe. Teaching and Learning Een sterk punt van de Amerikaanse universiteiten schuilt in de manier waarop ze werk maken van de ontwikkeling van onderwijs en dit vanuit de organisatie faciliteren. Instructional design vormt een apart taakgebied waarvoor diverse hulptroepen de docent ondersteunen. In ons Nederlandse model is de docent veelal voor alle rollen tegelijk verantwoordelijk: onderwijs maken, onderwijs geven, onderwijs evalueren. En daar ligt natuurlijk een probleem als onze docenten actief willen zijn in de elektronische leeromgeving: ze zijn vaak door gebrek aan tijd en technische competenties niet in staat om een optimaal learning design te ontwikkelen. Ze vinden het lastig om een helder plan op te stellen over hoe ze vanuit het didactisch perspectief de informatie- en communicatietechnologie in willen zetten. Van een andersoortige roldifferentiatie die in Nederland sinds enige tijd - althans op papier - op de kaart staat, waarbij onder andere het onderscheid tussen de coach en de vakdocent wordt gemaakt, zien we in de Amerikaanse situatie veel minder manifest. Heino Logtenberg constateert dit in het zevende hoofdstuk. Ook hij beschrijft de ontdekking van de individuele lerende, met als gevolg dat er meer en meer aandacht komt voor de toepassing van ICT om interactieve en authentieke leeromgevingen te creëren, die de studenten voor een belangrijk deel ook buiten de muren van de instelling al bezoeken in de vorm van games en simulaties. Ook op dit terrein moeten we aansluiten bij de cultuur van de klant (lees: student), als we deze met succes willen bereiken. Conclusies Wat kunnen we van de Amerikanen leren en wat kunnen we verwachten voor de toekomst? Hiervoor komen we nog even terug op de drie punten van verschil die in het begin van deze analyse genoemd zijn: 1. het verschil in attitude tegenover techniek; 2. het verschil in implementatiestrategie; 3. het verschil met betrekking tot de onderwijskundige uitgangspunten. Attitude tegenover techniek Mede onder invloed van de Net Generation, zal de houding ten aanzien van techniek in onze Nederlandse samenleving en in ons onderwijs verder veranderen. Het zou daarbij interessant zijn om te onderzoeken in hoeverre er sprake is van verschillen tussen de houding ten opzichte van techniek onder Amerikaanse en Nederlandse jongeren. Hoe dan ook, de Nederlandse kinderen gaan steeds jonger en steeds vaker aan de ICT. Daardoor zal de scepsis over techniek, niet alleen onder jongeren, verder afnemen, waarbij de gebruiksvriendelijkheid van apparaten uiteraard ook een rol speelt. De voortschrijdende toepassing van informatie- en communicatietechnologie zal het bestaande sentiment, dat techniek vaak vooral duur is en ook nog eens regelmatig extra veel werk oplevert, doen verminderen. De inzet van ICT zal daartoe niet alleen de pedagogische en administratieve processen in onze instellingen voor hoger onderwijs daadwerkelijk efficiënter en effectiever moeten maken, maar deze juist ook bijeen moeten brengen. Als gevolg daarvan zullen ook digital immigrants, zoals Stefaan van Hooydonk 3 (Vlerick Leuven Gent Management School) op de SURF Onderwijsdagen 2004 iedereen van vóór de Net Generation betitelde, techniek meer gaan waarderen, zoals dat in de Amerikaanse cultuur al langer het geval is. De digital natives, die met computers opgroeien, zullen bovendien steeds nadrukkelijker vragen om onderwijs met informatie- en communicatietechnologie. Uit de analyse van Oblinger blijkt onder meer dat de studenten niet alleen maar om meer inzet van informatie en communicatie technologie vragen, maar ook om anders vormgegeven onderwijs. Ze geven hiermee een belangrijke push van de kant van de gebruikers die de docenten en het management in beweging zet. Zodra een bepaalde hoeveelheid kritische massa is bereikt, hebben de laatkomers het gevoel dat ze niet langer achter kunnen blijven. Implementatiestrategie Amerikanen veranderen hun organisaties vaak veel meer top down. Ze kiezen sneller en voeren hun keuzes onder een hoog tempo in. Het is de vraag in hoeverre wij ons poldermodel achter ons kunnen laten, de vraag is ook óf dat een goed idee is. De noodzaak om gemeenschappelijke stappen vooruit te zetten wordt in de Nederlandse 8

9 context wel meer en meer gevoeld, getuige ontwikkelingen als Virtual Clearing House en de groeiende aandacht voor architectuur en standaarden. Voorlopig maken de Amerikanen sneller en meer meters dan wij, maar wanneer wij werk weten te maken van de juiste strategieën voor veranderingsmanagement, slagen wij er uiteindelijk misschien beter in om de verschillende stakeholders in onze organisaties succesvol gezamenlijk ICT te laten werken. Bovendien hebben wij bij de samenwerking tussen de instellingen, op wat consortiumperikelen na, veel minder last van het private concurrentiemodel, zoals dat in de Verenigde Staten in sterke mate speelt. 3 Stefaan van Hooydonk, Corporates and schools. A tale of east is east and west is west? vanhooydonk_.pdf Onderwijskundige uitgangspunten Het blijft ook de komende jaren interessant om over de Atlantische oceaan naar EDUCAUSE te vliegen, om te aanschouwen hoe zich de ontwikkelingen daar uitkristalliseren. De kans is reëel dat de Amerikanen, nu ze de lerende centraal gaan stellen in hun denken, ook meer oog krijgen voor de pedagogische vraagstukken, waar wij van oudsher zo zwaar het accent op leggen. Vanuit Europa kunnen we ze helpen om dit thema beter op hun agenda te krijgen en te houden. Net zo goed als wij van hen wat meer go for it -mentaliteit en van hun hogere serviceniveau kunnen gebruiken en eens wat minder voorzichtig mogen zijn om nieuwe technieken uit te proberen. Van beide kanten valt nog een hoop te leren en ook voor de landelijke samenwerking pakt het vaak goed uit om met elkaar het EDUCAUSE avontuur te ondernemen. Hopelijk bevinden zich onder de deelnemers van de volgende EDUCAUSE-editie in Orlando Transforming the Academy: Dreams and Reality opnieuw veel landgenoten, zowel bezoekers als presentatoren. Referenties (Endnotes) 1 Diana Oblinger, Educating the NETgeneration, verslag door Ria Jacobi, training/14122 Streaming weergave van de presentatie: sonicfoundry.com/live/liveviewer/frontend/view. aspx?peid=2808fd88-7ab3-49e6-bc25-93f2c1b7dc39 2 James Duderstadt, Preparing for the revolution: Redux Code=E04/GS01 9

10 3Emerging Technologies and Practices Open netwerken: spelers kiezen zelf voor medespelers en instrumenten Ellen Rusman Open Universiteit Nederland Eja Kliphuis Hogeschool INHOLLAND It is people we are connecting, not devices - Ben Teitelbaum (Program Manager of Internet2 s Voice and integrated communications initiatives, EDUCAUSE, 2004). Inleiding Moore 1 (oud-directeur van de Fairchild Semiconductor Research and Development Laboratories) voorspelde al in 1965 dat de dichtheid van transistors op een chip elke 12 tot 18 maanden zou verdubbelen, terwijl de kostprijs van een transistor in die zelfde periode werd teruggebracht tot de helft. Deze voorspelling van Moore, nu bekend als Moore s law, blijkt vandaag de dag aardig uit te komen en de toekomst brengt ons dus steeds grotere computerkracht tegen een lagere prijs, potentieel betaalbaar voor iedereen. Kleinere, lichte en krachtige instrumenten komen beschikbaar voor het hoger onderwijs. Wat betekent het als: apparaten gemakkelijker en intuïtiever in gebruik worden en in de toekomst waarschijnlijk door middel van één infrastructuur gebaseerd op internettechnologie draadloos (wifi, bluetooth, e.d.) of draadgebonden (koper, glas, coax) met elkaar verbonden zijn? 2 er steeds meer functies in één apparaat (denk aan mobiele telefoons met camera, wekker, agenda e.d.) zijn geïntegreerd? 2 er tegelijkertijd waarschijnlijk ook apparaten met sterk gespecialiseerde functies, de zogenaamde telematons 3, verschijnen? er steeds meer open source soft-and courseware beschikbaar komt? 4+5 Oftewel: Wát kan je met nieuw opkomende technologieën die je graag wílt kunnen om het leren binnen het Nederlandse hoger onderwijs te ondersteunen en te stimuleren?. Door het bijwonen van presentaties en het houden van een drietal interviews met sleutelfiguren uit het veld (Willy Pritchard 6, Edward Walker 7 and Mitch Kapor 5 ), verzamelde de themagroep Emerging Technologies and Practices relevante informatie. We keken zowel naar ideeen over toekomstig gebruik als naar concrete praktijken, om zo van ervaringen te leren. Een belangrijke vraag daarbij is: In hoeverre zijn de ervaringen die onderwijsinstellingen in de Verenigde Staten met deze technologieën hebben opgedaan bruikbaar voor het Nederlandse hoger onderwijs? Vier trends We vonden veel tijdens EDUCAUSE 2004 en zien vier trends: Connecting people, tools and information in a personalised way; Mobile accessible and wearable; Sharing and managing content and instruments; Cybersecurity. 1. Connecting people, tools and information in a personalised way Mensen kunnen tegenwoordig continu aangesloten zijn op netwerken met andere mensen, instrumenten en informatie, zowel op het persoonlijke als het professionele vlak. Ze maken ook steeds vaker gebruik van gepersonifieerde informatie, in verschillende vormen en bijvoorbeeld afgestemd op: - de plaats waar zij zich bevinden 1 - persoonlijke interesse, niet uitsluitend gerelateerd aan het werk 8 - de functionele status (bijvoorbeeld: aanwezig, bezet) - het gedrag dat ze vertonen (bijvoorbeeld: veel googlen op een bepaald onderwerp, leidt vervolgens tot automatische informatie in een persoonlijk portaal) - de actualiteit en vernieuwingssnelheid van de informatie zelf. 10

11 Informatie sluit dus beter aan bij de bezigheden van mensen, bereikt hen sneller en komt vaker automatisch op één virtuele toegangsplaats beschikbaar 2+3, bijvoorbeeld door middel van RSS (Really Simple Syndication), een formaat om de meest recente berichten van een site op een gestandaardiseerde manier, in XML-formaat, aan te bieden 9. Je kunt je abonneren op RSS-feeds van sites en dit naar je eigen plek laten sturen (bijvoorbeeld je portaal), waardoor je altijd van het meest recente nieuws op de hoogte bent. Het portaal wordt steeds meer een persoonlijke bril op de wereld in plaats van een presentatiemiddel van organisaties 9. Naast informatie zijn via het portaal ook andere services, bijvoorbeeld je favoriete muziek te bereiken. Steeds meer instellingen in de Verenigde Staten sluiten contracten af met muziekservices zoals Napster 10. Doel hiervan is tegelijkertijd een aantal problemen als toename van virussen en illegale praktijken te voorkomen. Het is opvallend dat de universiteiten in de Verenigde Staten de mogelijkheden van informatietechnologie gebruiken om de opleiding te ondersteunen én heel bewust kiezen om de student ook in zijn persoonlijke leven te ondersteunen. Studenten hebben bepaalde dingen thuis (zoals draadloze toegang via computer of mobiele telefonie), dus moet de universiteit het ook aanbieden, ook als de directe relatie met het onderwijs soms moeilijk te leggen is. Een veel gehoord argument hiervoor is dat dit indirect het gebruik van en de vaardigheid met informatie- en communicatietechnologie onder studenten (én onder docenten) bevordert. Informatie sluit ook beter aan op persoonlijke profielen doordat mensen gemakkelijker zélf publiceren, bijvoorbeeld door middel van blogs (persoonlijke sites waarop in chronologische volgorde informatie gepresenteerd en gearchiveerd wordt) en wiki s (gedeelde sites waarop een groep mensen informatie kan presenteren, aanvullen, wijzigen en archiveren om zo gemeenschappelijke kennis te delen en op te bouwen) 11. Meer mensen zullen informatie over interessen delen via blogs en wiki s, omdat die gemakkelijk in gebruik zijn. Een andere reden voor het succes is volgens Diana Oblinger (vice-president EDUCAUSE) 12 dat mensen het internet zien als een podium. Ze vinden het lekker om gehoord te worden en onbeperkt te kunnen publiceren. Door deze persoonlijke push van informatie, de persoonlijke bijdragen en interpretaties groeit het aanbod sterk en worden filters belangrijker om information overload te voorkomen. Deze ontwikkelingen sluiten blijkbaar ook goed aan bij de wensen van de doelgroep. Uit onderzoek van ECAR 13, het EDUCAUSE Centre for Applied Research, blijkt dat studenten informatie- en communicatietechnologie niet zozeer gebruiken in relatie met de opleidingsdoelen, maar meer vanwege het gemak, de controle die ze kunnen uitoefenen en de mogelijkheden om te communiceren met de docent en andere studenten. Zoals Ben Teitelbaum 1 (Program Manager of Internet2 s voice and integrated communications initiatives) ook in zijn lezing zei: communicatie is de killer application van de toekomst. Studenten willen bellen, mailen, SMS-en en MSNen. Daarbij, of misschien wel daarom, zal ook een convergentie van de technologieën voor het uitwisselen van geluid en beeld over IP steeds populairder worden: integratie van (beeld)telefonie en de computer, bijvoorbeeld Voice over IP (transfer van geluid over het internet naar analoge toestellen) en IP-telefonie (geluid van computer naar computer). Uiteraard is ook kostenreductie daarbij belangrijk voor de consument. De organisatie van helpdiensten zal moeten aansluiten bij dit veranderende gedrag van lerenden in de toekomst. Dit betekent waarschijnlijk persoonlijke ondersteuning: 24 uur per dag, 7 dagen per week door middel van telefoon, , chat en websites met handleidingen Mobile, accessible and wearable Mensen worden mobieler en nemen hun informatiebronnen en steeds compactere en draagbare communicatiemiddelen met zich mee. Ze kunnen door middel van instrumenten als PDA, Blackberry, tablet PC, laptop, mobiele telefoon en draadloze verbindingen, bijvoorbeeld WiFi of mobiele telecommunicatie (UMTS-verbinding) 24 uur per dag met elkaar verbonden zijn Zo vormen ze draadloze netwerken waarover informatie uitgewisseld kan worden. Deze instrumenten en netwerken van mensen bieden ook mogelijkheden voor het hoger onderwijs, wanneer leermiddelen op deze instrumenten afgespeeld en tussen mensen uitgewisseld kunnen worden. Uiteraard zijn er de voordelen van toegang tot informatie onafhankelijk van tijd, plaats en tempo van de gebruiker. Er kan echter meer, zowel binnen contact- als afstandsonderwijs: 11

12 De lerende kan informatie ontvangen én zenden: zo kan iemand zowel in de rol van ontvanger als van aanbieder zitten: de lerende als auteur of onderzoeker. Interactie en delen van informatie tussen lerenden vergroten: tijdens bijeenkomsten kunnen lerenden centraal informatie delen en annoteren, brainstormen, stemmen, groepsbesluiten maken en het resultaat direct voor iedereen beschikbaar maken 17. Directe controle op informatie-uitwisseling en leerinhoud: lerenden kunnen door middel van hetgeen ze zenden, controle uitoefenen op de inhoud van de informatie-uitwisseling in een groep, zoals bijvoorbeeld in het Virtual canvas project 18. De wereld in de klas ( smart classes 2 ): de grote wereld buiten haal je binnen de klas of de klas verplaatst zich naar de wereld buiten, bijvoorbeeld door veldonderzoek. Door middel van simulaties, virtual laboratories, razende onderzoeksreporters die live data verzamelen en naar de klas zenden (bijvoorbeeld het aantal auto s dat op een weg passeert), live expertsessies maak je bijeenkomsten praktijkgerelateerd, interactief, stimulerend en daarmee toegankelijker en meer passend bij de leef- en leerstijlen van studenten. Onderzoek en onderwijs versmelten 19. De nomadicity van studenten: leren vindt niet meer binnen één organisatie plaats doordat lerenden kunnen kiezen uit het aanbod van verschillende organisaties en zo hun ideale programma samenstellen 15. Gedeelde afrekensystemen en webgebaseerde betalingen ondersteunen deze ontwikkeling. Informatie aangepast aan status: afhankelijk van de status van een persoon (bijvoorbeeld de plaats waar hij/zij is, interesseveld) kan informatie aangepast worden 20. Een lerende kan op excursie gaan (bijvoorbeeld Rome) en bij elk geschiedkundig monument relevante informatie op de gewenste manier (audio, tekst, plaatjes), ontvangen, annoteren, maken én toevoegen. Monitoren van leerdoelen: een docent kan al tijdens zijn college snel controleren of de belangrijkste leerdoelen bij de studenten zijn bereikt. Zo was er een voorbeeld van een docent die deze controle met een paar korte vragen op een webpagina uitvoerde. De studenten moesten met een draadloos device (notebook, PDA) de vragen op de webpagina beantwoorden. De docent zag de resultaten van de antwoorden snel als grafiekje en kon vervolgens nog tijdens het college meer of minder aandacht geven aan bepaalde leerstof, om alsnog de doelen te bereiken. 3. Sharing and managing content and instruments De trend open zet zich voort: bij Open Source applicaties én bij leerinhouden. We zien verschillende voorbeelden van instellingen die docenten stimuleren om de leerinhouden die ze ontwikkelen voor een breed publiek te publiceren. SOFIA ( Sharing Of Free Intellectual Assets ) 21 creëert een groeiende community van docenten die kwalitatief hoogwaardige leerinhoud levert in een samenwerkingsverband van instellingen. In deze community krijgt het hele proces van publiceren-reviewen-hergebruiken van bestaand leermateriaal vorm. Interessant daarbij is het gebruik van de Creative Commons License, waarbij docenten als auteurs kiezen hoe ver ze willen gaan met het delen van hun materiaal. Creative Common License heeft elf verschillende licentievormen beschikbaar, zodat er altijd wel één is die bij de situatie past: mix & match 20. Het Foothill De Anza Community College gebruikt samen met partnercolleges al sinds 1995 een zelf ontwikkeld Open Source Content Management Systeem, ETUDES. Inmiddels maken 750 docenten van 50 instellingen daarvan gebruik. Voor ETUDES-Next Generation hebben de instellingen zich opnieuw aangesloten bij een Open Source Applicatie-initiatief: Sakai 22 Uit beide initiatieven spreekt net als bij de vele andere Open Source Application initiatieven heel sterk een houding van het heft in eigen handen : we gaan als instelling of samen met partnerinstellingen zélf met onze docenten aan de slag om leerinhouden te vinden, te publiceren, te reviewen. We richten een aparte afdeling op om digitale leerobjecten te ontwikkelen en te publiceren 23. We ontwikkelen samen met anderen applicaties hiervoor, we participeren in zinvolle samenwerkingsprojecten. We verkleinen onze afhankelijkheid van grote commerciële bedrijven en voorkómen een zogenaamde vendor-lock in. We houden ons aan standaarden. Ook de eerdergenoemde muziekservices die Amerikaanse onderwijsinstellingen bieden, getuigen van deze instelling. Het zijn niet altijd hele cursussen die gedeeld worden: leerobjecten en digital assets (kleinere stukjes herbruikbaar materiaal die op zichzelf staan, bijvoorbeeld een foto/plaatje) worden verzameld met als belangrijk doel: hergebruik. Containers voor data, informatie, kennis en wijsheid zijn respectievelijk Data warehouses, Digital Library and Collections, Knowledge Repositories én the Mind. Een blog is een container voor the mind : een manier om regelmatig je kennis te organiseren, maar ook om nieuwe ideeën en invalshoeken te verspreiden

13 Het delen is niet alleen van toepassing op leerinhoud en instrumenten, ook ervaring deelt men door de uitwisseling van vernieuwende, experimentele voorbeelden. Innovation Lab is een website waarop onderwijsinstellingen met eigen vernieuwende voorbeelden terecht kunnen: binnen 15 minuten zijn die dan voor iedereen zichtbaar 25. Chippewa Valley Technical College hoopt op deze manier prikkelende voorbeelden op het spoor te komen die navolging verdienen. Dit initiatief heeft een andere insteek, richt zich op de pioniers, de early adopters. 4. Cybersecurity Om informatie te kunnen delen en uitwisselen, zijn goede afspraken tussen de verschillende partijen nodig, bijvoorbeeld over het gebruik van standaarden en copyright-licenties. Daarnaast is het ook zaak dat informatie veilig, zonder problemen en extra ongemak uitgewisseld kan worden. Dit blijkt geen gemakkelijke opgave te zijn. Vandaag de dag treden verschillende problemen op: - spam: (groot aantal) ongewenste berichten 15 - identiteitsdiefstal: een persoon doet zich voor als een andere persoon (bijvoorbeeld in een mailinglist, bij aankoop van producten) - worms/viruses: software programmaatjes die zich óf ingraven in de directory-structuur van je computer óf bestanden infecteren - spyware: software die informatie van jouw gedrag en computer naar derden kan sturen (bijvoorbeeld toetsaanslagen, waardoor creditcardnummers, wachtwoorden en dergelijke doorgestuurd kunnen worden) - rogue -accesspoints: wireless toegangspoorten die onvoldoende beveiligd zijn, zodat naast de oorspronkelijke doelgroep ook andere personen van de verbinding gebruik kunnen maken Op verschillende manieren wordt geprobeerd om deze problemen te voorkomen of te bestrijden, bijvoorbeeld door middel van firewalls, Virtual Private Networks, antivirus software, identificatie, authenticatie en autorisatie, eenmalig inloggen en gebruik van standaarden en protocollen De garantie van veiligheid is een belangrijke (rand)- voorwaarde voor acceptatie en gebruik van technologie in het onderwijs. Het blijkt dan ook een actueel onderwerp van groot belang voor ICT-beheerders binnen onderwijsinstellingen. Het heeft géén directe impact op onderwijskundige vraagstukken. Wél blijkt een te ver doorgevoerde beveiliging (of een slecht uitgevoerde beveiliging) het gebruiksgemak en daarmee de acceptatie van ICT in de weg te staan. Een belangrijk aandachtspunt bij invoering van nieuw opkomende technologieën is het vinden van een goed evenwicht tussen voldoende beveiliging, een hoog gebruiksgemak en daarmee hoge gebruikersacceptatie: lastig, maar erg noodzakelijk. Conclusies Tijdens EDUCAUSE 2004 is veel aandacht voor onderzoek naar gebruikers van nieuwe technologie, studenten en docenten. Dit past ook in de sterke servicetraditie in de Verenigde Staten. Nieuwe technologieën kunnen ondersteuning bieden aan de volgende ontwikkelingen op het gebied van onderwijs en leren: Een genetwerkt model van mensen en informatie ondersteunt het toekomstige leren. Studenten hebben hierin een hoge mate van controle over wat ze leren: communicatie en interactiviteit met de omgeving staan hoog in het vaandel 13. Lerenden produceren ook vaker informatie door technieken als blogs en wiki s. Het delen, annoteren en aanpassen van informatie wordt gemakkelijker, waardoor directe feedback eenvoudiger wordt. Eerste voorzichtige aanzetten om informatie op een genetwerkte manier te delen vinden we in Nederland bijvoorbeeld binnen het Edublog-initiatief 9. Onderzoek, probleemoplossend vermogen en leren zijn steeds meer met elkaar versmolten; praktijk, zo natuurgetrouw mogelijk, speelt een grote rol. Door gebruiksvriendelijke, mobiele technologie kiezen studenten combinaties van tijd en plaats, die het beste aansluiten op hun persoonlijke wensen, mogelijkheden en omstandigheden. Het is denkbaar dat studenten in de nabije toekomst thuis studeren en naar de universiteit komen om samen te werken en elkaar te ontmoeten. Leren vindt steeds minder bij één enkele instelling plaats. Privé-, beroeps- en leersituaties krijgen dunnere scheidslijnen. In de Verenigde Staten doen ze over het leveren van muziekservices aan studenten een stuk minder krampachtig dan hier. In Nederland komen studenten ook al chattend, bellend, met muziek in de oren de klas binnen, maar universiteiten en hogescholen bieden nog geen aansluitende services. SURFdiensten zou hiermee meer aan de slag kunnen gaan 22. Open source oplossingen (applicaties, leermateriaal) sluiten hierbij aan: specifiek op het onderwijs toegesneden 13

14 materiaal en applicaties worden ontwikkeld. Een Open Source oplossing is niet automatisch goedkoper dan een commerciële oplossing, maar vaak wel meer op maat. Veel universiteiten in de Verenigde Staten experimenteren met open source toepassingen. De trend naar open en delen van zowel applicaties als materiaal zal in Nederland waarschijnlijk ook sterker worden, in ieder geval zijn er nu al oriënterende initiatieven (bijvoorbeeld het DU open source rapport 27 ) op dit terrein. Interessant vanuit het perspectief van delen van materiaal is een initiatief aan Cornell University: daar is een afdeling in het leven geroepen voor ontwikkeling en publicatie van digitale leerobjecten 21. Een interessante optie voor Nederlandse universiteiten en hogescholen die nu veelal gericht zijn op het kiezen van een (L)CMS? Samenwerking en uitwisseling vragen om duidelijke afspraken. Het gebruik van technologische standaarden is noodzakelijk en deze worden in de Verenigde Staten dan ook al vaak toegepast. Bij IMS komt inmiddels meer aandacht voor implementatievraagstukken en de mensen die bij implementaties zijn betrokken 8. In Nederland is men wel met standaardisatie-initiatieven bezig, maar nog niet op een dergelijk grote schaal. Ook auteursrechten dienen goed te worden geregeld. In de Verenigde Staten maakt men hiervoor vaak gebruik van de Creative Common Licenses. Ook Nederland heeft hiervoor recent aandacht ontwikkeld binnen een creativecommons-initiatief 28, maar in het hoger onderwijs is het nog geen breed geaccepteerd fenomeen. Communicatiemiddelen als , chat, IP-telefonie, e.d. moeten veiliger worden om hun acceptatie te behouden. In het Nederlands onderwijs ontbreekt nu vaak het gebruik van chat/instant messaging, mede vanwege veiligheidsrisico s. Veiligheid en betrouwbaarheid zijn voorwaarden voor gebruik. Vernieuwers beginnen in de Verenigde Staten vaak níet met een (onderwijskundig) model, maar met nieuwe technologieën als speeltjes. Gaandeweg vind je de mogelijkheden uit, gewoon door te doen. In Nederland hebben we de neiging alles eerst uit te denken in modellen, voordat we aan de slag gaan. Volgens Willy Pritchard, medeinitatiefnemer van het SOFIA-project, heeft dit verschil te maken met cultuur, Amerikanen krijgen het entrepreneurschap er al bij de geboorte ingehamerd. De beste manier ligt waarschijnlijk ergens in het midden, maar zoals de strekking van de adviezen van Pritchard 6, Walker 7 en Kapor 5 aan de Nederlanders luidt: Embrace and try ambitious things, start small pilots, in order to achieve big things! Referenties (Endnotes) 1 Moore, G. (1965). Cramming more components onto integrated circuits. Electronics, Volume 38, Number 8, April 19, Zie voor het complete artikel: ftp://download.intel.com/research/ silicon/moorespaper.pdf 2 Ben Teitelbaum, Connective middleware for next generation campus communications, verslag door Frank Boterenbrood, 3 Howard Strauss, The future of teaching and learning, verslagen door Anton Neggers en Steven Schoppert, nl/edutrip2004/verslagen_teaching/ Mitchell Kapor, Jack McCreedy en Oren Sreebny, Chandler Westwood personal information systems, verslag door Bert Melief en Remco Rutten, 5 Mitchell Kapor. Interview with Mitch Kapor, verslag door Ellen Rusman. verslagen_technology/ Willy Pritchard. Interview with Willy Pritchard, verslag door Eja Kliphuis. technology/ Edward Walker, Interview with Edward Walker, verslag door Ellen Rusman. verslagen_technology/ Howard Strauss, Building Succesfull Enterprise Portals, verslag door Rens van der Vorst, verslagen_technology/ Kent Hubell, Nick Linder, Ginny B. Cake, Kenneth Stafford, Campus Online Music and Movies, verslag door Audrey Visscher, 14

15 11 Alan Levine, Brian Lamb, Decentralization of learning resources, verslag door Michiel van Geloven, 21 William. H. Pritchard/Vivian Sinou, At the end of the day we will have given it all away., verslag door Eja Kliphuis, 12 Diane Oblinger, Educating the Net Generation, verslag door Ellen Rusman, training/14122 Zie voor een streaming weergave van haar presentatie: View.aspx?peid=2808fd88-7ab3-49e6-bc25-93f2c1b7dc39 13 Judith B. Caruso & Robert B. Kvavik, Students and information Technology: findings from ECAR, verslag door Audrey Visscher en Stefanie van Kleef, edutrip2004/verslagen_technology/ Amitava Mitra, Sakai, verslag door Michiel van Geloven, 23 Oya Y. Rieger, Supporting the Integration of Digital Assets in Learning, Teaching, and Scholarly Communication, verslag door Johan Oomen, 24 Susan E. Metros, Kathleen Bennett, Coralling Educational Content, verslag door Eja Kliphuis, edutrip2004/verslagen_technology/ Charles R. Bartel, Surveying the digital landscape, verslag door Rens van der Vorst, verslagen_technology/ Tim Tewalt, Mike Mathews, Creating a nationwide ITcommunity to share best practices, verslag door Marion Keiren, 15 Russell J. Yount, Charles R. Bartel, Implementing a campus wide wireless LAN: considerations and practices, verslag door Remco Rutten, technology/ David Kotz, Transforming a campus through wireless, verslag door Rens van der Vorst, verslagen_technology/ Michael Zastrocky, Annual Gartner EDUCAUSE update 2004, verslag door Frank Boterenbrood, edutrip2004/verslagen_technology/ De Vries, F., Nadolski, R. Open source toepassen in modulaire elektronische leeromgevingen. digiuni//download/temp/opensourcetoepasseninmodulaireelo s pdf 17 Patrick Czupik, Thomas Skill, James Rowley, David Wright, Ken Graetz, Integrating student laptop initiatives into the classroom experience, verslag door Albert Kerkhof, edusite.nl/edutrip2004/verslagen_technology/ Creative commons Nederland Themin Suwardy, Virtual Canvas: Enhancing classroom interaction, verslag door Hans Wisbrun, edutrip2004/verslagen_technology/ Arlene Krebs, John C. Ittelson, Gilbert, R.Gonzales, Mobile education: On campus and in the community, verslag door Hans Wisbrun, technology/ Kenneth Blackney, ET Charting New Frontiers: The Mobile Digital Campus, verslag door Petra Wentzel, 15

16 4Leadership and Management Onderwijsvernieuwing met ICT vraagt vooral verandermanagement Peter J. Dekker Universiteit van Amsterdam Inleiding Om echte onderwijsvernieuwing met ICT te realiseren - een verandering in onderwijzen en leren - is meer nodig dan een project of zelfs meer dan een weiland vol bloeiende projecten. Collis & van de Wende 1 constateren in dit verband dat ICTo-implementaties vaak blijven steken op projectniveau: dat er weinig sprake is van werkelijk veranderende praktijken. Onderwijsinnovatie met ICT vereist een combinatie van visie, strategie en verandermanagement. Wie anders dan de middle manager, de tactische strateeg, heeft de sleutel in handen om deze gewenste integrale benadering vorm te geven en uit te voeren? Immers, dat is degenen die vaak fulltime bezig is met het vertalen van de wensen en eisen uit de omgeving naar gewenst gedrag van de organisatie waar zij verantwoordelijk voor zijn. Middle managers zijn leidinggevenden die verantwoordelijk zijn voor de vormgeving van (een deel van) het primaire proces, en die zelf weinig tot geen doceertaken hebben. Soms communiceren zij ook niet direct met docenten, maar zit daar nog een laag van coördinatoren tussen. Zelf leggen ze verantwoording af aan het hoger gelegen niveau: soms is dat het College van Bestuur, soms zit daar nog een laag tussen. Afhankelijk van de instelling heten ze opleidingsmanagers, onderwijsdirecteuren etc. Ook in voorgaande verslagen van EDUCAUSE 2+3, en bijvoorbeeld in de SURF-publicatie over Online Educa Berlijn , wijzen de auteurs op de centrale rol van de middle manager als het gaat om het beleidsmatig invoeren van ICT in het onderwijs. Het gaat hier dan wel om management dat betrekking heeft op het onderwijs zelf: visie en ambities zijn -graag- gebaseerd op kennis van het primaire proces. Dat is kennelijk lastig, voor een manager in het onderwijs. De organisatie verwacht in toenemende mate onderwijskundig leiderschap van de middle manager. Dit leiderschap is nodig om een doelgericht, efficiënt, goed gepland en succesvol traject van onderwijsvernieuwing - waarin ICT zowel een uitdaging als een voorziening is - op te zetten en uit te voeren. Aan dit leiderschap lijken in de Nederlandse situatie twee aspecten te zitten. 1. het bepalen van het te voeren (onderwijsvernieuwings) beleid: de te maken keuzen binnen de geldende randvoorwaarden 2. het uitvoeren van dit beleid, de veranderkundige aspecten. In deze geest hebben de leden van de themagroep Leadership and Management als vraagstelling geformuleerd: Hoe kan de middle manager ondersteund worden bij het beleidsmatig opzetten van een traject van onderwijsvernieuwing waarin ICT een rol speelt? Amerikanen krijgen aandacht voor het proces Grosso modo houden Amerikanen het bij voorkeur eenvoudig. Constructivisme? Competentiegericht onderwijs? Wie die termen in een titel gebruikt, trekt in de Verenigde Staten geen volle zalen. ICT-tools: die kun je gebruiken, je ziet het effect. ICT-vaardigheden: die kun je als docent observeren, duidelijk, concreet. Wat bedoelen ze in de Verenigde Staten dan met de transformatie van het leren en onderwijzen? Dat studenten hun ICT-vaardigheden beheersen! Tot nu toe weinig over een visie op leren, weinig over veranderende eisen uit de maatschappij 5. Na deze eerste schok blijkt er toch ook meer waar te nemen, maar je moet er een beetje naar zoeken. Volgens de regelmatige deelnemers aan de EDUCAUSEconferenties is er in Denver zelfs iets te zien van een fluwelen revolutie: de aandacht voor hardcore tools verschuift naar de meer zachte aspecten van het toolgebruik, naar de proceskant, naar de mensen. Hier zijn twee aanwijzingen voor. 16

17 De eerste aanwijzing komt uit het vak policy making zelf. Leadership, policy making etc. staat vanzelfsprekend al jaren op de EDUCAUSE-agenda. Er zijn presentaties die ook aandacht vragen voor alternatieve manieren van het benaderen van de beleidscyclus en van projecten. De benadering vanuit alleen it of organisatie met vooropgezette strategiebepaling leidt namelijk in te veel gevallen tot slechtere resultaten die niet beklijven en raakt daarom uit 6. Een dergelijke ontwerpgerichte aanpak leidt ook in Nederland tot teleurstellende resultaten. Eén van de knelpunten van deze werkwijze is dat er te weinig aandacht is voor de menselijke aspecten en voor de cultuuraspecten, en daarin begint verandering te komen. Een voorbeeld hiervan is de techniek van de Appreciative Inquiry 7. Deze benadering heeft tot doel een positieve organisatiecultuur te ontwikkelen door zoveel mogelijk aan te sluiten bij aanwezige kennis, ervaring en motivatie van de medewerkers. Er waren meer presentaties die deze gezamenlijke aanpak als sleutelfactor naar voren brachten. Ten tweede blijkt op EDUCAUSE 2004 voor het eerst dat de student zelf nadrukkelijk in beeld komt. James Duderstadt (oud-educause-president en hoogleraar University of Michigan), noemt in zijn keynote bijvoorbeeld de student dé transformerende kracht: de plug and play -generatie die nu opstaat, heeft volgens hem heel andere ideeën over het leerproces dan tot op heden gebruikelijk is. Ook de spraakmakende keynote van Diana Oblinger (vice-president van EDUCAUSE) is duidelijk in deze richting: de studenten van nu zijn niet de studenten waar het huidige onderwijs op is afgestemd 8. In dit verband doet Michael Ridley (hoofd bibliotheek University of Guelph) in zijn presentatie de aanbeveling: Turn the kids loose 9. Wie dit onder ogen wil zien, kan niet om de vraag heen dat het onderwijs en het leren moeten veranderen. En dan gaat het dus niet meer uitsluitend om de boven genoemde ICT-vaardigheden. Het onderwijs moet zich aanpassen omdat haar omgeving verandert. De EDUCAUSE organisatie ziet dit zelf ook en heeft daarom transformatie als thema voor EDUCAUSE 2005 benoemd: bepaald visionair voor de Amerikanen. Maar wat heeft EDUCAUSE 2004 nu opgeleverd in het licht van onze vraagstelling? De rol van de middle managers Uit diverse presentaties, maar met name uit de interviews die leden van de themagroep hebben gevoerd met Jean Zappe 10 (director Service Integration, Bucknell University), Richard Katz 11 (vice-president EDUCAUSE en president ECAR) en Shirley Waterhouse 12 (directeur van het afdeling Educational Technology van de Embry- Riddle Aeronautical University, en schrijfster van het boek The power of elearning: Incorporating technology into the classroom is the key ), rijst het beeld op dat middle managers in de Verenigde Staten nog niet zo n grote rol spelen. De rol van een middle manager in de Verenigde Staten is bij onderwijsinnovaties al een stuk minder complex als die innovatie zich vooral beperkt tot het gebruiken van ICT-tools. Maar nog afgezien daarvan heeft de middle manager in de Verenigde Staten een kleinere rol omdat de hiërarchische lijnen veel sterker zijn dan in Europa: de top van een organisatie of instelling leidt, stuurt, bepaalt de strategie. In dit verband is met name de presentatie en het interview met Shirley Waterhouse van belang. Zij stelt dat organisaties in negen van de tien gevallen beginnen met de uitvoering van projecten en de implementatie van resultaten zonder acht te slaan op fasen die daar aan vooraf dienen te gaan, zoals awareness en planning. Die komen op z n best pas daarna aan de orde, maar vaak worden ze ook helemaal overgeslagen. Dit betekent volgens Waterhouse onder meer dat de middle managers die dergelijke implementaties initiëren en uitvoeren hun activiteiten moeten afstemmen op wat de top doet en wil. Daar speelt natuurlijk weer dat cultuurverschil tussen de Verenigde Staten en Europa een rol: de focus verleggen naar de top heeft meer zin in een land waar de fascinatie voor sterk leiderschap een hoge vlucht heeft genomen, dan daar waar we het polderen nog steeds niet aan de dijk hebben gezet 13. De middle managers zijn echter, zo geeft Waterhouse in het interview toe, tot nu toe nauwelijks betrokken en gemotiveerd, en in de Verenigde Staten zeker niet in de positie om de rol van change manager aan te nemen. Change management, zo blijkt ook uit andere presentaties en interviews, is in de Verenigde Staten nauwelijks een issue. Katz, vice-president van EDUCAUSE, zegt in het interview hierover: Change management, we re bad at that!. Valt er dan weinig uit EDUCAUSE 2004 te halen voor wat betreft dit thema? Toch wel, verschillende dingen zelfs. 17

18 Hierboven is de Appreciative Inquiry al genoemd. Een geoefend oog herkent in deze benadering elementen van een onderwijstechnologisch ontwerp- en ontwikkelproces, gecombineerd met het beste van diverse communicatietechnieken. Op een afdeling van de Bucknell University, waar een cultuuromslag via deze ontwikkelingsgerichte benadering heeft plaatsgevonden, blijkt dit een doeltreffende werkwijze te zijn 14. Wel ten koste overigens van veel tijd en inzet. Opvallend bij deze benadering, in het licht van de probleemstelling, is de onduidelijk afgebakende rol van de middle manager. Bij een AI-proces pur sang bijvoorbeeld speelt de zogenaamde coach een belangrijke(re) rol als initiator, ontwerper en begeleider van het veranderproces. Samenvattend, de middle manager vervult niet zo n grote rol, maar dit komt wel ter discussie te staan als het gaat om het leiden van -toekomstige- veranderingsprocessen. Leiderschap versus management En dat leidt tot de volgende vondst die op EDUCAUSE 2004 is gedaan: medewerkers mogen van middle managers geen onderwijskundig leiderschap verwachten. Marcus Buckingham 15, een Britse consultant en auteur, was er in zijn keynote heel helder over: de belangrijkste taak van de manager is het managen van de talenten van zijn individuele medewerkers. De leider daarentegen heeft als hoofdtaak zijn mensen naar een betere toekomst te leiden. Het is de verantwoordelijkheid van de leider om een heldere visie op de toekomst van de organistie neer te zetten. Volgens Buckingham moet deze persoon daarvoor een aantal dingen scherp neerzetten. Voor wie doen we het? Hoe zit de toekomst eruit? Wat gaan we doen? Waar beginnen we? Hieruit volgt dat het de bestuurders moeten zijn die zich moeten richten op onderwijskundig leiderschap, en niet de middle managers. Dat van de middle manager geen onderwijskundig leiderschap verwacht mag worden, is in lijn met de bevindingen van de Nederlandse Amerikaan Paul Kirschner 16. Kirschner, hoogleraar onderwijstechnologie aan de Open Universiteit, geeft aan dat de middle manager in het onderwijs, algemeen gesteld, een organizational manager is, dus gericht op operationeel management en beheren en beheersen van een organisatie in rust. Een innovatieproces vraagt echter om een change agent of innovation manager. Eén persoon kan niet tegelijk beide rollen spelen. Bovendien is niet iedereen in staat beide rollen goed te vervullen. De rol van de change agent lijkt identiek te zijn aan die van de coach in het eerder genoemde Appreciative Inquiry. Zorg voor afstemming Kirschner stelt dat de omgeving dynamisch is, en dat de organisatie daar uiteraard op moet reageren. Het komt vaak voor dat het top management een besluit tot verandering over de schutting gooit en de middle manager mag er dan voor zorgen dat er iets van de innovatie terechtkomt. De middle manager moet zich hier niet voor lenen, volgens Kirschner. Deze persoon moet juist commitment op alle niveaus van de organisatie afdwingen en heel goed in beeld brengen onder welke voorwaarden de innovatie tot een succes zal leiden. Dit is in andere woorden ook een belangrijk aspect van de boodschap van Waterhouse: de activiteiten die een middle manager uitvoert, moeten in lijn zijn met wat (de top van) de organisatie wil. Een integrale aanpak is dus nodig. Maar, zo stelt Kirschner, daarvoor is wel weer een gefaseerde aanpak nodig. Bedenk namelijk dat alles met alles samenhangt: er zijn veel afhankelijkheidsrelaties. Wie dus veel in één keer aanpakt, brengt een lawine aan veranderingen teweeg. En die lawine leidt zelden tot successen die juist zo nodig zijn om iedereen te motiveren door te gaan. Voorafgaand aan de start van een innovatieproject is het daarom volgens Kirschner verstandig een zogenaamd gedachte-experiment te doen. In dit experiment gaan de betrokkenen expliciet na wat de consequenties van de voorgenomen innovatie zijn. Met andere woorden, wat moet er allemaal klaarliggen aan het einde van het innovatieproject om de vernieuwing te kunnen implementeren in het normale onderwijsbedrijf? Terugredenerend vanuit de situatie waar je als organisatie over (bijvoorbeeld) tien jaar wilt staan, kunnen de veranderaars dan een veranderplan opstellen. Conclusies Toen de leden van de themagroep Leadership and Management op 24 oktober 2004 terugkwamen, hadden ze scherp op het netvlies staan dat middle managers geen sleutelpositie innemen als het gaat om een integrale benadering van onderwijsvernieuwing. In die zin was de probleemstelling weliswaar adequaat (de manager weet zich niet goed raad met deze processen), maar wellicht was de daaruit afgeleide vraagstelling niet to-the-point: het moet niet de middle manager zijn die ondersteuning nodig heeft, maar de organisatie van de middle manager. Met andere woorden, een adviseur of change agent helpt niet primair de middle manager om het innovatieproces op te zetten en uit te voeren, maar deze adviseur of 18

19 change agent ontwerpt dit veranderproces en begeleidt de uitvoering ervan in het organisatieonderdeel van de middle manager. Wat betekent dit voor de centrale idee in de vraagstelling, namelijk dat de middle manager onderwijskundig leiderschap moet tonen? Buckingham was daar duidelijk over: de top van de organisatie leidt, niet de managers. Dit lijkt bij nadere beschouwing een te eenvoudige weergave van de gewenste situatie. Deze opstelling accentueert namelijk het denken-doen schisma tussen de top van de organisatie en de werkvloer. Het is juist een trend van deze tijd dat dat schema gekanteld wordt: het denken over het werk vindt ook plaats op de werkvloer: de lerende organisatie! Het kan ook in een minder extreme vorm betekenen dat alle betrokkenen betrokken zijn op het geheel in plaats van betrokken op de eigen bijdrage. Het hoort bij de taak van de middle manager om die gezamenlijke betrokkenheid na te streven en te stimuleren. Het benadrukken van de gezamenlijkheid, volgens Buckingham dus een kenmerk van leiders, is de kanteling die gemaakt moet worden, ook op de werkvloer waar de middle manager vaak verantwoordelijk voor is. Dit betekent logischerwijs dat de middle manager moet nadenken over het primaire proces, het onderwijs. Concluderend, de middle manager heeft wel degelijk een belangrijke rol om alle medewerkers te stimuleren om gezamenlijk te werken aan een gemeenschappelijk ideaal. Dit laat onverlet dat de middle manager er goed aan doet het verandertraject te laten regisseren door een veranderaar: de middle manager is immers zelf ook onderdeel van de verandering. Wat zijn de taken en verantwoordelijkheden van een dergelijke veranderaar? In de presentatie van David Dodd 17 (vice chancellor Information technology, University of South Carolina) is hierover gezegd: Een change agent moet in staat zijn zowel van buiten naar binnen te denken (wat verwacht de klant van ons) als van binnen naar buiten (welke organisatie is nodig om aan de behoeften van de klant te kunnen voldoen). Ook is het nodig inzicht te hebben in de wijze waarop men macht en invloed (in deze organisatie) kan uitoefenen. Hiermee stipt Dodd verschillende dingen aan. Ten eerste dat de veranderaar moet weten waar hij/zij over praat. Deze medewerker moet dus kennis hebben van onderwijs, onderwijsvernieuwing, en onderwijsvernieuwing met ICT. En omdat de veranderaar het verandertraject ontwerpt en regisseert, moet hij/zij dus competenties hebben op het terrein van veranderstrategieën: een terrein dat momenteel brede belangstelling heeft in de Nederlandse ICTo-wereld. Vervolgens blijkt uit de statements van Dodd dat de veranderaar zogenaamde contextkennis moet hebben: wat is de cultuur van de organisatie, hoe lopen de hazen, wie zijn de sleutelfiguren en hoe laten zij hun invloed gelden. Dit betekent dat de veranderaar de organisatie goed moet kennen, of zich moet laten bijstaan door iemand die deze meer informele kant van de organisatie goed kent. Tenslotte moet de veranderaar zelf ook met autoriteit kunnen handelen. Dit betekent voornamelijk dat het ontworpen proces de steun van minimaal de middle manager moet hebben. Dit laatste punt wordt op bijna elke presentatie over het invoeren van een innovatie gemeld. Voor de Nederlandse situatie kunnen deze conclusies betekenen dat de ICTo-adviseurs bij gelegenheid de rol van de veranderaar op zich nemen. Door de aard van hun werk zijn ICTo-adviseurs sterk betrokken op nieuwe ontwikkelingen, onderwijsvernieuwingen (die vrijwel altijd gepaard gaan aan inzet met ICT), en wat dat alles kan betekenen voor het primaire proces. Daarbij zijn ze goed op de hoogte van de mogelijkheden van de eigen organisatie, en kennen ze de betrokkenen (studenten, docenten, management, etc.). Er zijn inmiddels voorbeelden in de Nederlandse situatie van verandertrajecten die door ICTo-adviseurs zijn opgezet en uitgevoerd 18. Een aspect dat met name in de Verenigde Staten, maar ook in de Nederlandse situatie, nog aandacht verdient is de wijze waarop de veranderaar het veranderproces inricht. Het succes of falen van de invoering wordt namelijk bepaald door de wijze waarop dit proces wordt ingericht 19. De sleutel van het veranderproces is in handen van alle betrokkenen. De veranderaar moet het proces zo inrichten dat het alle betrokkenen mobiliseert. En niet alleen dat: het verandertraject moet er in theorie op gericht zijn dat alle betrokkenen zich mede-eigenaar gaan voelen. Betrokkenen zijn ook de studenten. Als iets duidelijk is geworden op EDUCAUSE 2004 dan is het dat de student onder invloed van ICT andere verwachtingen heeft ten aanzien van onderwijs met ICT. Laat ze dat waar mogelijk zelf duidelijk maken. 19

20 Referenties: (Endnotes) 1 Collis, B, M. v.d. Wende (2002). Models of Technology and change in higher education: An international comparative survey on the current and future use of ICT in Higher Education. Enschede: Cheps 2 Ger Groothuijsen en Ben Scholte (2003), Strategie en management: What makes the difference?, in: EDUCAUSE 2003: Balancing Opportunities, Expectations, and Resources. Utrecht: Stichting SURF 3 Ton Kallenberg en Petter Schelleman (2002), Strategische flexibiliteit: nieuwe richtingen voor ICT-leiderschap in het hoger onderwijs in: EDUCAUSE 2002: Juggling Opportunities in Collaborative Environments: ICT en hoger onderwijs in de Verenigde Staten en Nederland. Utrecht: Stichting SURF 4 Gorissen, P., P. Boezerooy (2004). Dutch e-learning in Europe. Utrecht: Stichting SURF 5 Anne Agee, Dee Ann Holisky, Cynthia Humes, Sharon Pitt, Dennis Trinkle, The Whole Is Greater Than the Parts: Models for Systemic Transformation of Teaching and Learning, verslag door Peter J. Dekker, leadership/ Amy Ginther, Merri Beth Lavagnino; Jenny Mehmedovic, Model approaches to IT policy development, verslag door Nicolai van der Woert, leadership/ Eugene L. Spencer, Maureen Sullivan, Jean Zappe, Developing a positive organizational culture using appreciative inquiry, verslag door Nicolai van der Woert, edutrip2004/verslagen_leadership/ Diana Oblinger, Awareness, verslag door Ria Jacobi, 11 Richard N. Katz, Interview met Richard Katz, vice-president EDUCAUSE, verslag door Desiree van den Berg en Peter J. Dekker, leadership/ Martin A. Smith, Shirley Waterhouse, Institutional leaders: this is your wake-up call, verslag door Anton Neggers en Hans Kok, leadership/ Martin A. Smith, Shirley Waterhouse, Institutional leaders, this is your wake-up call: You have major e-learning responsibilities, verslag door Bart van Elderen, edusite.nl/edutrip2004/verslagen_training/ Eugene L. Spencer, Maureen Sullivan, Jean Zappe, Developing a positive organizational culture using appreciative inquiry, verslag door Nicolai van der Woert, edutrip2004/verslagen_leadership/ Marcus Buckingham, The One Thing You Need To Know, verslag door Anton Neggers en Stefanie van Kleef, edusite.nl/edutrip2004/verslagen_leadership/ Paul A. Kirschner, Maaike Hendriks, Determinants for Succes and Failure of Educational Innovation Projects, verslag door Ans Gielen, leadership/ David W. Dodd, The critical Role of Leadership in Succesful IT Management, verslag door Ans Gielen, edutrip2004/verslagen_leadership/ zie 19 zie Boonstra, J. (2000). Lopen over water: Over dynamiek van organiseren en leren. Amsterdam: Vossiuspers 9 Michael Ridley, Post literacy, the past and future of ideas, verslag door Frank Boterenbrood, edutrip2004/verslagen_leadership/ Eugene L. Spencer, Kelly Stover en Jean Zappe, Developing a colloborative organisation, verslag door Desiree van den Berg en Peter J. Dekker, leadership/