Het Oude Diepje te Garnwerd, gemeente Winsum Een Cultuurhistorisch en Archeologisch Bureauonderzoek

Transcriptie

1 Het Oude Diepje te Garnwerd, gemeente Winsum Een Cultuurhistorisch en Archeologisch Bureauonderzoek Libau, 12 augustus 2016 rapport

2 Administratieve gegevens provincie: gemeente: plaats: toponiem: bevoegd gezag: opdrachtgever: Groningen Winsum Garnwerd Oude Diepje gemeente Winsum gemeente Winsum centrumcoördinaten: kaartblad: 7A-B OM-nummer: beheer documentatie: uitvoerder: auteur: autorisatie: Libau, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, gemeente Winsum en E-depot Libau I. van der Velde MA N. van der Mei rapport: telefoon: Libau, 12 augustus 2016 rapport

3 Het Oude Diepje te Garnwerd, gemeente Winsum Een Cultuurhistorisch en Archeologisch Bureauonderzoek Planvoornemen In opdracht van de gemeente Winsum, vertegenwoordigd door de heer H. Emons, is een cultuurhistorisch en archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd naar de beoogde locatie voor de aanleg van natuurvriendelijke oevers met daarlangs een fietspad en een deel van het Pieterpad ten noorden van Garnwerd (zie figuur 1). Ter plaatse waar de aan te leggen paden de dwarssloten van het Oude Diepje zullen snijden, worden dammen met daarin een duiker aangelegd. Het gebied waar de ingrepen gaan plaatsvinden, wordt hieronder verder aangeduid als plangebied. Figuur 1: Topografische kaart van het plangebied en omgeving (Opentopo) met het plangebied in een rood kader. In de inzet is een recente luchtfoto (PDOK) opgenomen waarop het plangebied tevens met een rood kader is aangegeven. Landschappelijke en aardkundige informatie Het plangebied ligt ten noorden van Garnwerd en ten zuidwesten van Winsum, op de grens van de streken Middag en Humsterland (zie figuur 1). Het noordelijke deel van het plangebied betreft een meander van het Oude Diepje. Het Oude Diepje maakte tot het begin van de 17 de eeuw deel uit van het Reitdiep. Om de reistijd van en naar de stad Groningen via het Reitdiep te verkorten, werd langs het dorp Garnwerd een afsnijding gegraven. Deze afsnijding kwam in 1629 gereed (Schroor & Meijering, 2007). Het zuidelijke deel van het plangebied loopt langs deze afsnijding en betreft deels een dijksloot. Tijdens het Holoceen ontstond in het Groningse kustgebied een uitgestrekte kwelderzone, die in de ijzertijd bewoonbaar werd. Aanvankelijk woonde men in onverhoogde nederzettingen (vlaknederzettingen), maar vanaf de midden-ijzertijd werd het nodig om woonplaatsen op te hogen. Deze opgehoogde woonplaatsen, wierden genaamd, boden bescherming tegen opkomend zeewater bij stormvloeden. In de vroege middeleeuwen steeg de zeespiegel en ontstond het Lauwersestuarium. Vanuit dit estuarium brak het zeewater via rivieren door tot diep in het laaggelegen binnenland. Zo werden smalle afwateringsrivieren brede zeearmen en raakten grote delen van de kwelders overspoeld of door zeearmen omgeven. Hierdoor ontstonden het eiland Humsterland en het schiereiland Middag. Het Reitdiep is één van deze zeearmen. Libau, 16 augustus rapport

4 Op de fysisch geografische kaart van de provincie Groningen is het plangebied grotendeels gekarteerd als meandergeul. Dit betreft het Oude Diepje, een oude meander van het Reitdiep (code MI3; zie bijlage Fysisch geografische kaart). Het overige, meer zuidelijk gelegen deel van het plangebied ligt langs de huidige Reitdiepdijk. Zuidoostelijk en noordoostelijk van de meandergeul in het plangebied is een getij-rivier uiterwaard weergegeven die relatief hoog gelegen is (code Mv7 met verticale arcering). Deze getij-rivier uiterwaard wordt in het zuiden van een kwelder-/oeverwalachtige vlakte (code Mv9) gescheiden door de oude, oostwest lopende, Reitdiepdijk. Ten noorden van het Oude Diepje is westelijk van de getij-rivier uiterwaard een kleiafgraving weergegeven (code (m)). Het zuidelijke gedeelte van het plangebied is volgens de Fysisch geografische kaart voor een deel gelegen op een kwelder-/oeverwalachtige vlakte (code Mv9) en voor het overige deel op een afgesneden meandergeul (code MI2). Grenzend aan de oude Reitdiepdijk is de wierde Alinghuizen weergegeven. Aan de overzijde van het Reitdiep zijn eveneens enkele (deels afgegraven) wierden gekarteerd, waaronder die van Antum en Garnwerd. Op de bodemkaart is het plangebied gekarteerd als kalkarme poldervaaggrond met zware zavel (code Mn25C; zie bijlage Bodemkaart). Ten zuiden van het plangebied is sprake van kalkarme poldervaaggronden met klei (code Mn85C) en knippige poldervaaggronden met klei (code gmn85c). Verder zijn in de omgeving van het plangebied, aan de overzijde van het Reitdiep enkele wierden zichtbaar (code f TERP). Op het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN; zie bijlage Hoogtekaart AHN2) is de hogere ligging van het land in de binnenbochten van de meander van het Oude Diepje goed zichtbaar, evenals de afgegraven laagte ten noorden van het plangebied. Ook de oorspronkelijke loop van het Reitdiep (nu het Oude Diepje) is duidelijk herkenbaar. Opvallend is dat de oude Reitdiepdijken (zoals herkenbaar op de Fysisch geografische kaart ) in de omgeving van het plangebied niet zichtbaar zijn als hoogten in het landschap. De huidige Reitdiepdijken zijn wel duidelijk te herkennen aan hun hogere ligging (zie bijlage AHN2-detailkaart). Uit het AHN-beeld wordt tevens duidelijk dat het land ten noorden van de oude (oostwest georiënteerde) Reitdiepdijk aanzienlijk hoger gelegen is dan het land ten zuiden van deze dijk. Dit hoogteverschil heeft zich kunnen vormen doordat het hogere deel buitendijks lag waardoor de aanwas van slib aldaar langer heeft kunnen plaatsvinden. Verder is de oorspronkelijke blokverkaveling binnen het plangebied nog herkenbaar op de hoogtekaart (zie bijlage AHN2- detailkaart). Archeologische en cultuurhistorische informatie Het plangebied is niet geregistreerd op de Archeologische Monumentenkaart (AMK) en ter plaatse van het plangebied zijn geen archeologische vondstlocaties bekend. In de omgeving van het plangebied liggen wel enkele vondstlocaties waarvan de meerderheid betrekking heeft op bijgelegen AMK-terreinen (zie bijlage Kaart archeologie). Ten noorden van het plangebied, binnen het afgetichelde terrein, bevinden zich twee vondstlocaties (nummer en ) die betrekking hebben op de vondst van bewoningsresten uit de late middeleeuwen. In de omgeving van het plangebied liggen enkele terreinen die geregistreerd staan op de Archeologische Monumentenkaart. Aan de overzijde van het Reitdiep betreffen deze terreinen met name (huis)wierden met dateringen vanaf de ijzertijd (AMK-terreinen 5334, 11644, 5415, 6288, 6289 en 5336). Direct ten oosten van het plangebied is tevens een wierde gesitueerd, bekend onder de naam Alinghuizen (AMK-terrein 5319). Op deze wierde werd in de late middeleeuwen een kloostervoorwerk van het klooster Aduard gesticht. Het gehele plangebied was in de late middeleeuwen, evenals grote delen van de omgeving, in eigendom van het klooster te Aduard. De kloostergoederen werden in 1594 in beslag genomen door de stad en de provincie Groningen. In de 18 de eeuw zijn veel van deze landerijen opgetekend. Aan het eind van de 20 ste eeuw zijn deze tekeningen in boekvorm uitgebracht (Schroor, M en 1997). Onderhavig plangebied staat hier echter niet in vermeld. In de 19 de eeuw zijn ter plaatse van de wierde Alinghuizen (AMK-terrein 5319) meldingen gedaan van graven die wijzen op de aanwezigheid van een middeleeuws kerkhof en mogelijk een kapel. Aan de noordzijde van het terrein van het kloostervoorwerk is een singelrestant bewaard gebleven met een binnen- en buitengracht. Overige singel- en grachtdelen zijn geëgaliseerd en gedempt. In de jaren negentig is bij werkzaamheden onder andere een wand van een vroeg-middeleeuws plaggenhuis aangetroffen dat op hoogte van het kwelderniveau gebouwd was. Onder de wierde is een vlaknederzetting uit de Romeinse tijd aangetroffen (Archis). Libau, 16 augustus rapport

5 Figuur 2: De archeologische verwachtingskaart en beleidsadvieskaart van de gemeente Winsum (RAAP, 2008) met het plangebied aangeduid middels zwarte pijlen. (In licht oranje de gebieden met een hoge archeologische verwachting, in lichtgroen de gebieden met een lage archeologische verwachting. Het oranje raster geeft de loop van een beek- of rivierdal aan. Historische boerderijplaatsen worden aangeduid met een fel oranje kader, in fel roze de wierden en in blauw de begrenzingen van de geregistreerde AMK-terreinen.) Volgens de archeologische verwachtingskaart en beleidsadvieskaart van de gemeente Winsum (RAAP, 2008) ligt het plangebied binnen een beek- of rivierdal (zie figuur 2). Dit dal betreft de oude loop van het Reitdiep, nu bekend als het Oude Diepje. In een dergelijk dal worden qua vondsten met name afvalstortplaatsen en (resten van) boten, visnetten en/of fuiken, aanlegsteigers, kades, beschoeiing en soortgelijke verwacht, met in dit geval een datering uit de periode ijzertijd tot en met de middeleeuwen. Het zuidelijke gedeelte van het plangebied, gelegen langs de huidige Reitdiepdijk ligt volgens de archeologische verwachtingskaart en beleidsadvieskaart in zijn geheel in een gebied met een hoge archeologische verwachting (zie figuur 2). De nabij het plangebied gelegen boerderijen Weidelust, Klein Garnwerd 11 en de twee boerderijen op de wierde Alinghuizen zijn aangegeven als historische boederijplaats. Libau, 16 augustus rapport

6 Figuur 3: De kadastrale minuut uit 1828 (HisGIS). Het plangebied wordt aangegeven met zwarte pijlen. De landerijen die binnen het plangebied liggen waren in gebruik als weiland (lichtgroen) of bouwland (beige). Op de kadastrale minuut uit 1828 (HisGIS) is te zien dat destijds het huidige verkavelingspatroon al grotendeels aanwezig was. Daarnaast is zichtbaar dat het plangebied onbebouwd is en in gebruik was als bouw- en weiland (zie figuur 3). Het zuidelijke gedeelte van het plangebied, langs de Reitdiepdijk en het westelijke gedeelte langs het Oude Diepje, was in 1828 in bezit van Albert Jans Oosting. Het midden gedeelte van het plangebied langs het Oude Diepje was in bezit van Pieter Douwes Antuma en het oostelijke gedeelte was van Julle Pieters Bosch. Allen waren landbouwer te Klein Garnwert. De onregelmatige blokverkaveling die zichtbaar is binnen het plangebied en omgeving is een van de kenmerken van vroegmiddeleeuwse bewoning op wierden in het kleigebied. Het is echter waarschijnlijk dat de verkaveling in dit gebied samenhangt met ontginningen van het kloostervoorwerk of eventuele voorgangers. In de Grote Historische Atlas van Nederland is de situatie ter plaatse van het plangebied onveranderd, evenals in de Grote Historische topografische Atlas Groningen ± (verkend in 1905). In 1905 staat er echter wel een sluis gekarteerd in het uiterste westen van het Oude Diepje (afkorting Sl). Dit betreft de sluis Noorderpomp die in 1863 was dichtgemetseld. Na de afsluiting van het Reitdiep was er geen bezwaar meer om het water van het Oude Diepje rechtstreeks op het Reitdiep te lozen, waardoor de sluis in heropend werd (Hempenius, 2009; p. 130). Verder is op de kaart van 1905 ook een wandelpad in kaart gebracht dat vanaf de Reitdiepdijk langs de boerderij Klein Garnwerd 11 naar de wierde Alinghuizen en uiteindelijk richting Winsum loopt. Het pad van Alinghuizen naar de Reitdiepdijk is een kerkenpad dat in 1999 omschreven staat als een gedeelte van het Pieterpad. Het pad was tot de ruilverkaveling een openbaar pad. In 2014 loopt de route van het Pieterpad wederom over dit kerkenpad. Overweging en advies Het plangebied ligt ten noordoosten van Garnwerd langs een meander van het Oude Diepje (de voormalige loop van het Reitdiep) en langs de in het begin van de 17 de eeuw gegraven afsnijding van het Reitdiep en naastgelegen dijk. De vroeg-middeleeuwse onregelmatige blokverkaveling is nog goed herkenbaar binnen het plangebied. In en direct nabij de loop van het Oude Diepje worden eventuele afvalstortplekken, (resten van) boten, visnetten en fuiken aanlegsteigers, kades en dergelijke verwacht. Het Oude Diepje is een natuurlijk gevormde waterloop. De aanleg van natuurvriendelijke oevers langs het Oude Diepje zullen daarom het oorspronkelijke karakter van deze waterloop versterken. Aangezien de aard van de dijksloot niet natuurlijk is, maar deze pas is gegraven na de aanleg van naastgelegen Reitdiepdijk in de 17 de eeuw, wordt geadviseerd hier geen natuurvriendelijke oevers aan te leggen aangezien dit een onjuist beeld geeft van de aard en origine van desbetreffende waterloop. Het aanleggen van de dammen met duikers voor het overbruggen van de dwarssloten leidt niet tot aantasting van het waardevolle verkavelingspatroon. Libau, 16 augustus rapport

7 Gezien de kans op de aanwezigheid van archeologische resten dient na de aanleg van de natuurvriendelijke oevers langs het Oude Diepje een archeologische begeleiding bestaande uit een inspectie achteraf plaats te vinden. Een dergelijke inspectie dient te worden uitgevoerd door een archeologisch bedrijf. Voor het uitvoeren van een archeologische begeleiding bestaande uit een inspectie is een door het bevoegd gezag goedgekeurd Programma van Eisen (PvE) benodigd. Mochten er tijdens de werkzaamheden archeologische resten worden aangetroffen, dan geldt krachtens de Monumentenwet (1988) een meldingsplicht. Vondsten moeten zo spoedig mogelijk worden gemeld bij de gemeente Winsum en bij Libau. Libau kan zorg dragen voor de benodigde melding bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Bijlagen: - Fysisch geografische kaart; - Bodemkaart; - Hoogtekaart AHN2; - AHN2-detailkaart; - Kaart archeologie. Libau, 16 augustus rapport

8 Geraadpleegde literatuur, bronnen en kaarten Actueel Hoogtebestand Nederland ( Archeologische Monumentenkaart (AMK) van de provincie Groningen. ARCHIS, Archeologisch Informatiesysteem van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Archeologische verwachtingskaart en beleidsadvieskaart, gemeente Winsum. In: Beek, J.L. & P.C. Vos, Regio Noord Groningen, Gemeenten De Marne, Winsum, Bedum, Ten Boer, Loppersum, Eemsmond, Appingedam en Delfzijl. Archeologische verwachtingskaart en beleidsadvieskaart. RAAP-rapport Beeldbank Groningen (Ommelander landenkaarten) Brood, P., A.H. Huussen & J. van der Kooi, Nieuwe Groninger Encyclopedie. REGIO-Projekt Uitgevers, Groningen. Libau, Erfgoednota Winsum. Grote Historische Atlas van Nederland, 1: Deel 2: Noord-Nederland Wolters-Noordhoff Atlasproducties, Groningen. Grote Historische topografische Atlas Groningen ± , schaal 1: Uitgeverij Nieuwland, Tilburg. HisGIS, Historisch Geografisch Informatiesysteem ( Hempenius A.L., Inventaris van het archief van het waterschap Hunsingo (1823) (1991). Groningen: Laurentius Archief & Geschiedenis: Laurentius Archief & Geschiedenis VI en Archieftoegangen waterschap Noorderzijlvest I - Bibliografie Opentopo ( PDOK, Publieke Dienstverlening op de Kaart ( Pieterpad ( Schroor, M De Atlas der Provincielanden van Groningen ( ). REGIO-Projekt Uitgevers / Rijksarchief Groningen. Schroor, M De Atlas der Stadslanden van Groningen ( ). REGIO-Projekt Uitgevers / Rijksarchief Groningen. Schroor, M & J. Meijering, Golden Raand, Landschappen van Groningen. In Boekvorm Uitgevers, Assen. Snijders. F.L., Fysische geografie in de provincie Groningen. Milieu- en landschapsonderzoek Provinciaal Planologische Dienst. Groningen. Stiboka, Bodemkaart van Nederland, schaal 1: Stiboka Wageningen. Topo Tijdreis, over 200 jaar topografie ( Topografische atlas Groningen 1: ANWB bv, Den Haag. Versfelt, H.J. & M. Schroor, De atlas van Huguenin; militair-topografische kaarten van Noord-Nederland, Heveskes Uitgevers/Drentse Historische Vereniging, Groningen/Veendam. Libau, 16 augustus rapport

9 Archeologische perioden paleolithicum paleolithicum vroeg paleolithicum midden paleolithicum laat paleolithicum laat A paleolithicum laat B mesolithicum mesolithicum vroeg mesolithicum midden mesolithicum laat neolithicum neolithicum vroeg neolithicum vroeg A neolithicum vroeg B neolithicum midden neolithicum midden A neolithicum midden B neolithicum laat neolithicum laat A neolithicum laat B bronstijd bronstijd vroeg bronstijd midden bronstijd midden A bronstijd midden B bronstijd laat ijzertijd ijzertijd vroeg ijzertijd midden ijzertijd laat Romeinse tijd Romeinse tijd vroeg Romeinse tijd vroeg A Romeinse tijd vroeg B Romeinse tijd midden Romeinse tijd midden A Romeinse tijd midden B Romeinse tijd laat Romeinse tijd laat A Romeinse tijd laat B middeleeuwen middeleeuwen vroeg middeleeuwen vroeg A middeleeuwen vroeg B middeleeuwen vroeg C middeleeuwen vroeg D middeleeuwen laat middeleeuwen laat A middeleeuwen laat B nieuwe tijd nieuwe tijd A nieuwe tijd B nieuwe tijd C tot 8800 v.chr. tot C C C v.chr C C v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr. 12 v.chr n.chr. 12 v.chr n.chr. 12 v.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr heden n.chr n.chr heden Libau, 16 augustus rapport

10

11

12

13

14