Eerste stappen in mensenrechteneducatie. Een handleiding voor leerkrachten

Transcriptie

1 Eerste stappen in mensenrechteneducatie Een handleiding voor leerkrachten

2 Oorspronkelijke uitgave: First Steps, A Manual for Starting Human Rights Education. Londen, Augustus 1996 Amnesty International Index Number POL 32/04/95 Deze vertaling is een co-productie van: Amnesty International Vlaanderen Kerkstraat Antwerpen vormen vzw expertisecentrum mensenrechten- en kinderrechteneducatie Vlaanderen Patriottenstraat Antwerpen ISBN: D/2002/9259/1 Wij willen van de gelegenheid gebruik maken om alle vrijwilligers die hebben meegewerkt aan deze vertaling te bedanken voor hun inzet en fantastisch vertaalwerk. Eerste steppen in mensenrechteneducatie 2

3 Eerste Stappen in Mensenrechteneducatie Een handleiding Deze handleiding werd samengesteld voor leraars en andere personen die werken met jongeren en die mensenrechten willen integreren in hun activiteiten. Het werd ontworpen als basisintroductie met leeftijdsgebonden activiteiten voor jongere en oudere kinderen. Er wordt ook advies gegeven over de methodologie en er is hulp voorzien voor mensen die zich verder willen verdiepen in dit onderwerp. Het geheel wordt eerder praktisch dan theoretisch benaderd. De handleiding werd geschreven op vraag van leden van Amnesty International en van andere voorvechters voor mensenrechten in Centraal en Oost-Europa. Het materiaal werd daarom speciaal geschreven en aangepast voor deze gebieden. Houd dit zeker in de gaten indien u dit materiaal elders gebruikt. Dit alles kon slechts tot stand komen dankzij het harde werk van Nick Wilson en Branka Emersic. Zeer belangrijke bijdragen kregen wij van Felisa Tibbits, Nancy Flowers, Hugh Starkey, Jana Kviecinska, Corina Leca en Jana Ondrackova. Kerry Howard, Ulrike Zimmermann en Anna Henry hebben de tekst uitgetikt. Onze speciale dank gaat uit naar de Citizenship Foundation, William Kriedler en Thomas Lickona. Wij willen je aanmoedigen om deze tekst te kopiëren, te vertalen en aan te passen voor eigen gebruik. Indien je in Europa leeft, neem dan even contact op met Amnesty International op onderstaand adres voor je iets zou vertalen dat reeds in je taal bestaat. Stuur nadien een versie van je vertaalde of aangepaste tekst naar het Mensenrechteneducatie Team van Amnesty. Vragen in verband met de inhoud van de handleiding of het gebruik ervan buiten Europa kan je best stellen op volgend adres: Human Rights Education Team Amnesty International Secretariat 1 Easton St, London WC1X 8DJ United Kingdom Eerste steppen in mensenrechteneducatie 3

4 Inhoudstabel Deel Een: 6 Wat zijn mensenrechten? 7 Wat is mensenrechteneducatie? 9 Vragen en antwoorden over mensenrechteneducatie 11 Deel Twee: 13 Een mensenrechtenklimaat op school 14 Mensenrechteneducatie in uw school en in uw lessen 19 Nuttige onderwijsmethodes 22 Zelf lessen uitwerken rond mensenrechten 30 Evalueren van uw lessen rond mensenrechten 32 Deel Drie: Kinderen (-12j.) 35 Toelichting 35 Gids tot de activiteiten 37 Opstarten (inleidende activiteiten) Snelle quiz 38 Schattenjacht 40 Jij en ik (activiteiten rond verscheidenheid) Dit ben ik 41 Kijk naar mij! 42 Handen omhoog! 43 Kinderen van over de hele wereld! 44 Spelletjes van over de hele wereld! 45 Verhalen van over de hele wereld 47 Op naar de sterren 49 De jongen met twee ogen 50 Wie, ik? (activiteiten rond verantwoordelijkheid) Hoe voel jij je? 52 Raak me zachtjes aan 53 De praatstaf 54 Kinderrijmpjes: wat is fout? 55 Vertrouw op mij 56 Rechten voor het leven (activiteiten over het universele karakter van rechten) Waartoe dient dit? 57 Een belangrijke taak 58 Grote mensen kleine mensen 59 Het kalenderspel 60 Wat is eerlijk? (activiteiten over recht en rechtvaardigheid) Het namenspel 61 Ken je appel 62 Camouflage 63 Mijn rechten/jouw rechten (activiteiten over situaties waar rechten met elkaar in conflict komen) Andrea en Tony s cadeautjes 61 Arme oude wolf! 62 Conflictwebben 63 Actie! (mensenrechten buiten het klaslokaal brengen) Eerste steppen in mensenrechteneducatie 4

5 Onze rechten bekendmaken 67 Mensenrechtennieuws 68 Deel Vier: Jongeren (+12j) 69 Toelichting 71 Gids tot de activiteiten 72 Opstarten (inleidende activiteiten) Het denkbeeldige land 72 Rechten in het nieuws 74 Samen leven (activiteiten over respect) Op kamp 76 Actief luisteren 79 Wie, ik? (activiteiten rond verantwoordelijkheid) Rechten en verantwoordelijkheden 81 Dief? 83 Laat me spreken! 85 Wat zou jij doen? 87 Rechten voor het leven (activiteiten over het universele karakter van rechten) Het rechtenwiel 91 Mignonette 92 Het verhaal van Irina 94 Wat is rechtvaardig? (activiteiten over recht en rechtvaardigheid) Vesna s verhaal 97 Ze werkt niet 99 Voor- en nadelen 101 Mijn rechten / jouw rechten (activiteiten over situaties waar rechten met elkaar in conflict komen) Wat nu? 102 Vluchtelingenrollenspel 108 Actie! (mensenrechten buiten het klaslokaal brengen) De kracht van actie 112 Actierollenspellen 114 Deel Vijf: 116 Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) 117 Vereenvoudigde versie van de UVRM 121 Vereenvoudigde versie van het Verdrag inzake de Rechten van het Kind 123 Samenvatting van de rechten uit het Kinderrechtenverdrag 126 Deel Zes: 127 De opbouw van een netwerk mensenrechteneducatie 128 Een workshop mensenrechteneducatie organiseren 130 Een voorbeeld van een workshop mensenrechteneducatie 132 Je mensenrechteneducatie workshop evalueren 135 Interessante organisaties 137 Mogelijke sponsors 139 Interessante boeken 140 Audiovisuele materialen 146 Eerste steppen in mensenrechteneducatie 5

6 Deel Een Eerste stappen Dit deel bevat: Wat zijn mensenrechten? Wat is mensenrechteneducatie? Vragen en antwoorden over mensenrechteneducatie Misschien weten we allemaal van bij de geboorte dat we rechten hebben, en moeten we er alleen maar aan herinnerd worden. Roemeens MRE-trainer

7 Wat zijn mensenrechten? Het ontstaan van mensenrechten heeft wortels in alle grote gebeurtenissen van onze wereld, en heeft zowat overal de strijd voor vrijheid en gelijkheid ondersteund. De basis van mensenrechten - zoals het respect voor menselijk leven en menselijke waardigheid - kan gevonden worden in de meeste godsdiensten en filosofische stelsels. Mensen hebben mensenrechten, gewoon omdat ze mensen zijn. Mensenrechten worden daarom soms "natuurrechten" genoemd. Mensenrechten moet men niet kopen, verdienen of erven, ze zijn onvervreemdbaar. Niemand heeft het recht ze te ontnemen van een ander, om geen enkele reden. Mensenrechten bepalen wat regeringen moeten doen voor hun onderdanen, maar ook wat ze moeten laten tegenover hen. Als we zeggen dat iedere persoon mensenrechten heeft, dan zeggen we tegelijkertijd dat iedere persoon de verantwoordelijkheid heeft de mensenrechten van anderen te eerbiedigen. Mensen hebben zelfs mensenrechten in die gevallen waar de wetten van hun land ze niet erkennen of ze niet beschermen. Toen bijvoorbeeld in de Verenigde Staten slavernij bestond hadden de slaven toch het recht niet in slavernij gehouden te worden, en werd dat recht dus geschonden. Categorieën mensenrechten Dikwijls worden mensenrechten in drie categorieën onderverdeeld. Verschillende van dergelijke onderverdelingen zijn gangbaar. Wij gebruiken hier de volgende: Burgerlijke en politieke rechten. Ze zijn gericht op vrijheid en omvatten het recht op leven, op vrijheid, op veiligheid van het individu. Het recht vrij te zijn van foltering en slavernij, het recht op deelname aan politieke besluitvorming, de vrijheid van mening en meningsuiting, de vrijheid van gedachte, geweten en geloof; de vrijheid van vereniging en vergadering. De economische en sociale rechten. Ze zijn gericht op veiligheid: het recht op werk, op onderwijs, op een redelijke levensstandaard, op voedsel, op onderdak en op gezondheidszorg. Milieu-, culturele en ontwikkelingsrechten. Het recht om te leven in een omgeving die zuiver is en beschermd tegen vernietiging, het recht op culturele, politieke en economische ontwikkeling. Hoe mensenrechten ook worden onderverdeeld, zij vormen één geheel, zijn alle even belangrijk en zijn onderling afhankelijk van elkaar (als er één bedreigd wordt, worden ze alle bedreigd). De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) is de meest aanvaarde tekst over mensenrechten. De kernboodschap ervan is de inherente menselijke waardigheid van eenieder. De Verklaring werd op 10 december 1948 unaniem aanvaard door de Verenigde Naties (al waren er 8 onthoudingen). Ze bepaalt wat voor iedereen ter wereld de basisrechten zijn, onafhankelijk van ras, huidskleur, geslacht, taal, godsdienst, politieke of andere overtuiging, nationale of sociale herkomst, eigendom, geboorte of andere status. Ze bepaalt dat regeringen beloofd hebben bepaalde rechten te vrijwaren, niet alleen voor hun eigen burgers maar ook voor die in andere landen. Met andere woorden, staatsgrenzen mogen niet verhinderen anderen te helpen om effectief hun rechten te verkrijgen. Sinds 1948 is de UVRM de internationale standaard voor de mensenrechten. In 1993 hebben 171 staten die samen 99% van de wereldbevolking vertegenwoordigen in een wereldconferentie herbevestigd dat ze de mensenrechten ernstig willen nemen. Wettelijke status Al is de UVRM de inspiratiebron voor een groot deel van het internationaal recht betreffende mensenrechten, zelf heeft het geen bindende kracht. Toch heeft het als algemene principeverklaring een belangrijk gewicht in de publieke opinie. De principes van de UVRM werden vertaald in wettelijk bindende verdragen zoals het Internationaal Verdrag betreffende de Burgerlijke en Politieke Rechten (ook BUPOverdrag genoemd) en het Internationaal Verdrag betreffende Economische, Sociale en Culturele Rechten (ook ECOSOC-verdrag genoemd). Alle landen die deze verdragen hebben geratificeerd (d.w.z. dat ze dan werden aangenomen door het parlement) hebben daarmee beloofd de wetten in hun land hiermee in overeenstemming te brengen. Eerste steppen in mensenrechteneducatie 7

8 Meer dan de helft van de staten echter hebben minstens één van deze verdragen niet geratificeerd. Daarnaast zijn er ook regionale mensenrechteninstrumenten die geïnspireerd werden door de UVRM. Zo is er het Afrikaans Charter voor de Rechten van Mensen en Volken, het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en de Amerikaanse Conventie betreffende de Rechten van de Mens. Veel nationale wetgevingen garanderen ook de mensenrechten. Eerste gedachten over mensenrechten Om even stil te staan bij mensenrechten, kan je even noteren wat jij denkt dat mensenrechten zouden moeten inhouden. Als je in een groep zit, die je dit eerst individueel en nadien vergelijk je de ideeën met je collega s. Bekijk nu even de Universele Verklaring van de rechten van de mens in deel Vijf van deze handleiding. Vergelijk wat je genoteerd hebt met de UVRM. Zijn de rechten die je had neergeschreven ook opgenomen in deze Universele Verklaring? Eerste steppen in mensenrechteneducatie 8

9 Wat is mensenrechteneducatie? Mensenrechteneducatie is educatie over, maar ook voor mensenrechten. Bijvoorbeeld: Mensen lesgeven over internationaal recht of over mensenrechtenschendingen zoals marteling is lesgeven over mensenrechten. Mensen leren hoe de rechten te eerbiedigen en te beschermen is lesgeven voor mensenrechten. Mensenrechteneducatie moet, om waarachtig te zijn, de principes en waarden toepassen die het wil bevorderen; het moet dus tegelijkertijd educatie door mensenrechten zijn. Bij mensenrechteneducatie gaat het erom mensen te helpen ontwikkelen tot het punt waar ze mensenrechten begrijpen en waar ze aanvoelen dat zij belangrijk zijn en zouden moeten geëerbiedigd en verdedigd worden. Het materiaal dat wordt uitgewerkt voor mensenrechteneducatie moet leerkrachten helpen les te geven over, maar ook voor mensenrechten. Het moet jongeren helpen vaardigheden, kennis en houdingen te ontwikkelen die zij nodig hebben om zich in te zetten voor een wereld die vrij is van mensenrechtenschendingen. We maken daarom liefst gebruik van participatieve en interactieve methodieken. Een participatieve methodologie blijkt de meest efficiënte en de meest krachtige werkwijze te zijn om vaardigheden en houdingen te ontwikkelen, naast kennis. En dit geldt niet enkel voor jongeren, ook voor volwassenen. De afbeelding op pagina 10 kan helpen om de relatie tussen vaardigheden, kennis, houdingen en methodologie te visualiseren. (Op pagina 33 vind je meer informatie rond dit model en meer advies bij het analyseren en creëren van activiteiten rond mensenrechten.) Vaardigheden Het gaat hier om het luisteren naar anderen, om het maken van een morele analyse, om het samenwerken, om het oplossen van problemen, en om de bestaande toestand in vraag te stellen. Degelijke vaardigheden helpen jongeren om: de wereld rondom hem te analyseren. te begrijpen dat mensenrechten een manier zijn om hun eigen leven en het leven van anderen te verbeteren. actie te ondernemen om mensenrechten te beschermen. Kennis Weten dat er officiële teksten zijn betreffende mensenrechten, weten welke rechten erin vervat zijn, dat deze rechten universeel van toepassing zijn op alle mensen en hen niet kunnen ontnomen worden. Ook de gevolgen kennen van mensenrechtenschendingen. Dergelijke kennis helpt jongeren om op te komen voor hun eigen rechten en die van anderen. Houdingen (attitudes) Zoals: dat mensenrechten belangrijk zijn, dat menselijke waardigheid iedereen toebehoort, dat rechten moeten geëerbiedigd worden, dat samenwerking beter is dan conflict, dat we verantwoordelijk zijn voor onze daden, en dat we onze wereld kunnen verbeteren als we dit proberen. Deze houdingen helpen jongeren om hun moreel bewustzijn te ontwikkelen en om een positieve bijdrage te leveren aan de samenleving. Methodologie Een participatieve, interactieve methodologie betrekt jongeren volledig in het leerproces. Langs hun leerkracht om worden ze zelf de actieve ontdekkers van de wereld rondom hen, eerder dan passieve ontvangers van de kennis van de leerkracht. Deze methodologie is bijzonder aangewezen als het gaat om mensenrechtenonderwerpen, waar er dikwijls veel verschillende zienswijzen zijn, eerder dan één correct antwoord. Een spel met principes Je kan het nuttig vinden om het volgende spel in te lassen om even stil te staan bij mensenrechten. Je doet het spel best in groep. Elke groep bekijkt tien artikelen van de Universele Verklaring van de rechten van de Mens op pagina 124. Bijvoorbeeld, een eerste groep bestudeert de artikelen 1, 4, 7, 10, 13, 16, 19, 22, 25, 28. Een tweede groep bestudeert de artiklen 2, 5, 8, 11, 14, 17, 20, 23, 26, 29 en een derde groep bestudeert de artikelen 3, 6, 9, 12, 15, 18, 21, 24, 27, 30. Probeer de principes te vinden waarop elk recht gebaseerd is. Vergelijk de resultaten in groep. Bespreek waarom deze principes van belang zijn. Op welke manier zou jouw land veranderen als iedereen deze principes zou respecteren? Hoe zou bijvoorbeeld Eerste steppen in mensenrechteneducatie 9

10 de vertegenwoordiging in de lokale politiek veranderen? Principes die je kan terugvinden zijn: verantwoordelijkheid. gelijkheid. veiligheid. rechtvaardigheid. verdraagzaamheid. identiteit. vrijheid. solidariteit. vrede. Eerste steppen in mensenrechteneducatie 10

11 Vragen en antwoorden over mensenrechteneducatie De volgende vragen worden dikwijls gesteld door leerkrachten die eraan denken mensenrechten op te nemen in hun onderwijs. De antwoorden erbij zijn kort, maar kunnen welkom zijn wanneer u zich zorgen maakt.. Vraag: "Jongeren moeten op hun verantwoordelijkheid gewezen worden, niet op hun rechten." Antwoord: We willen een even grote klemtoon leggen op rechten als op verantwoordelijkheden. De materialen voor mensenrechteneducatie die we ontwikkelen zijn zo opgevat dat zij tonen dat de rechten van de ene persoon eindigen waar die van een ander beginnen. Ze tonen ook dat iedereen verantwoordelijkheid draagt voor het eerbiedigen van de rechten van anderen. Vraag: "Gaat werken rond mensenrechten jongeren niet beangstigen?" Antwoord: Lesgeven over mensenrechten is iets positief, eerder dan negatief, vermits leerlingen leren over hun eigen rechten en over het belang van menselijke waardigheid. Uiteraard is het niet voldoende leerlingen informatie te geven over mensenrechtenschendingen, en kan dit jonge kinderen bedroeven. Onderwijs in mensenrechten is echter verschillend: ook al moet het de werkelijkheid onder ogen zien waarin mensenrechten geschonden worden, het geeft tegelijkertijd aan leerlingen de vaardigheden die ze nodig hebben om er iets aan te doen, en brengt hen de houding bij dat het mogelijk is om iets te ondernemen om de situatie ten goede te veranderen. Vraag: "Wat als mijn leerlingen mij een vraag stellen die ik niet kan beantwoorden?" Antwoord: In het onderwijs rond mensenrechten zijn antwoorden zelden eenvoudig. Ingewikkelde morele kwesties kunnen niet met een simpel ja of neen beantwoord worden. Vragen stellen is belangrijker dan het vinden van één "juist" antwoord. Door jongeren met deze ingewikkelde onderwerpen te laten kennismaken, en door hen erover te laten nadenken, kunnen we hen in staat stellen er later in hun leven mee om te gaan. Vraag: "Met welke bedoeling wordt bij mensenrechteneducatie van spelletjes gebruik gemaakt?" Antwoord: We leren en onthouden dingen beter wanneer we er iets mee doen dan wanneer we er enkel iets over horen. Al kunnen de activiteiten in de materialen voor mensenrechteneducatie op zich plezant zijn, toch hebben ze een ernstig doel, meestal het uiteenzetten van een mensenrechtenconcept. Vraag: Wij bezitten geen kopiëerapparaat of genoeg materialen? Antwoord: De meeste activiteiten zijn zo opgesteld dat u geen dure materialen of een kopiëerapparaat nodig hebt. Vraag: Wij hebben de leervakken Recht en Opvoeding tot burgerzin, niet Mensenrechten! Antwoord: In de praktijk kunnen de vaardigheden, de kennis en het gedrag dat samenhangt met mensenrechten, aangeleerd worden binnen elk lessenpakket. (voor suggesties zie pagina 21) Vraag: "Is mensenrechteneducatie voor volwassenen erg verschillend?" Antwoord: De Amnesty-materialen voor mensenrechteneducatie zijn bedoeld om gebruikt te worden voor jongeren in schoolverband. Veel van de uitgewerkte methodieken kunnen echter, soms mits enige aanpassing, ook voor volwassenen gebruikt worden. Vraag: "Wat als de ouders van mijn leerlingen, mijn collega's of mijn directeur zeggen dat lesgeven over mensenrechten politieke indoctrinatie is?" Antwoord: Mensenrechteneducatie stelt leerlingen beter in staat om hun inbreng te hebben in hun samenleving en in de politiek van hun land. Toch is het belangrijk een onderscheid te maken tussen deze politieke vaardigheden en partijpolitiek. Leerkrachten hebben een grote verantwoordelijkheid om hun leerlingen niet te sturen in de richting van een specifieke politieke partij of een politieke ideologie. Vraag: "Wat is het verschil tussen burgerschapsopvoeding, morele opvoeding, interculturele opvoeding, vredesopvoeding en opvoeding tot het vreedzaam oplossen van conflicten? Waar past mensenrechteneducatie in dit geheel?" Antwoord: Al deze onderwerpen zijn inhoudelijk gedeeltelijk verschillend, doch ze overlappen elkaar. Activiteiten bijvoorbeeld die betrekking hebben op het eerbiedigen van elkaar kunnen bij elk van deze soorten educatie ingeschakeld worden, maar een activiteit die enkel betrekking Eerste steppen in mensenrechteneducatie 11

12 heeft op mensenrechtendocumenten zal wellicht alleen in mensenrechteneducatie worden ingeschakeld. Voor elk van de onderwerpen wordt echter dezelfde actieve, participatieve methodologie gebruikt. Elk van de onderwerpen draagt bij tot hetzelfde doel: dat leerlingen ondersteund worden om de vaardigheden, houdingen en kennis te ontwikkelen die ze nodig hebben om geïnformeerde morele beslissingen te treffen betreffende hun wereld en hun plaats erin. Eerste steppen in mensenrechteneducatie 12

13 Deel Twee Middelen Dit deel bevat: Een mensenrechtenklimaat op school Mensenrechteneducatie in uw school en in uw lessen Nuttige onderwijsmethodes Zelf lessen uitwerken rond mensenrechten Evalueren van uw lessen in mensenrechten Je kan geen mensenrechten onderwijzen op een manier die ingaat tegen de rechten van de mens Een Tsjechische leraar

14 Een mensenrechtenklimaat op school Mensenrechten begrijpen lukt het best door ze daadwerkelijk te ondervinden. Het schoolleven van alledag kan voor deze ervaring zorgen en zo de formele studie van abstracte begrippen als vrijheid, verdraagzaamheid, eerlijkheid en waarheid versterken. In de praktijk echter ontmoedigen scholen vaak mensenrechten, eerder dan ze aan te moedigen. Foute veronderstellingen en vooroordelen die de mensenrechten van sommige personen op school ontkennen komen dikwijls voor. Zo wordt soms aanvaard dat leerlingen hun medeleerlingen die tot een religieuze (b.v. Getuigen van Jehova), etnische (b.v. Marokkanen, Turken, ) of seksuele (b.v. homo's) minderheid behoren met scheldnamen aanspreken, zonder dat hun leerkrachten iets ondernemen. In dergelijk geval geeft dit aan de leerlingen het signaal dat onverdraagzaamheid aanvaardbaar is. Het is belangrijk in dit soort signalen wijziging aan te brengen wil men in het onderwijs voor mensenrechten slagen. Hoe is het mensenrechtenklimaat op uw school? Lees de volgende vragen eens door en denk daarbij na over uw school. Het doel van deze vragen is niet de orde en discipline op school aan te vallen, maar het onderwijs voor de mensenrechten gemakkelijker te maken door doorheen de school een klimaat te scheppen van respect voor mensenrechten. Relaties tussen leerlingen onderling Komt het voor dat op leerlingen geweld wordt gepleegd of dat ze worden vernederd? Bijvoorbeeld door het gebruik van bijnamen? Bestaan er vooroordelen tegen leerlingen? Bijvoorbeeld tegen bepaalde religieuze groepen, tegen meisjes, tegen leerlingen van etnische minderheden of van vluchtelingengezinnen? Wordt er iets ondernomen wanneer leerlingen zich erover beklagen lastig gevallen te worden? En heeft dit dan resultaat? Relaties tussen leerkrachten en leerlingen Wordt van de leerlingen verwacht dat ze de leerkrachten gehoorzamen zonder dat ze de instructies begrijpen? Kunnen leerlingen hun inbreng doen in het vastleggen en het doen naleven van het schoolreglement? Wordt het evaluatiesysteem gebruikt om discipline op te leggen (b.v. punten aftrekken), of om een kleine groep leerlingen te bevorderen op de kap van velen? Worden leerlingen vernederd door hun leerkrachten? Is de discipline menselijk? Is er een leerlingenraad of iets dergelijks? Worden de leerlingen die in deze leerlingenraad zitten op een democratische manier verkozen of geselecteerd? Wanneer zien de leerlingen het schoolhoofd? Is de deur van het kantoor van het schoolhoofd open of dicht? Kent het schoolhoofd de namen van de leerlingen? Worden leerlingen aangesproken met hun voornaam of met hun familienaam? Worden alle leerlingen gelijk behandeld? Relaties tussen de leerkrachten en het schoolhoofd Zijn leerkrachten bang om zich te beklagen tegenover het schoolhoofd of om suggesties te doen? Werken leerkrachten van verschillende vakken soms samen om voorstellen te formuleren? Wisselen leerkrachten hun onderwijservaringen onderling uit? Werken leerkrachten op een gecoördineerde manier samen als een team? Kunnen leerkrachten hun inbreng doen in beleidsbeslissingen? Worden leerkrachten gelijk behandeld? Is bevordering van leerkrachten gebaseerd op hun prestaties of op politieke of persoonlijke overwegingen? En hoe zijn de relaties tussen de leerkrachten en de onderwijsautoriteiten? Relaties tussen leerkrachten en ouders Zijn ouders bang om zich te beklagen tegenover leerkrachten als ze niet houden van de manier waarop hun kinderen behandeld worden of van wat hun kinderen leren? Zijn ze bang dat zich beklagen de situatie voor kun kinderen zal verslechteren? Zijn ouders betrokken in het beleid van de school? Werkt dit? Hoe zou dit kunnen verbeteren? Eerste steppen in mensenrechteneducatie 14

15 Schoolregels en procedures Welke waarden worden bevorderd door de schoolregels? Wordt van de leerlingen verwacht dat ze de regels blind naleven omwille van de gehoorzaamheid of de discipline? Zij er regels die leerlingen vernederen? Zijn straffen irrelevant of oneerlijk? Worden de regels gelijk toegepast voor iedereen? Worden leerlingen de toegang tot de school geweigerd op basis van hun ras, hun religieuze, etnische, sociale afkomst? Kunnen de leerlingen hun inbreng doen bij het vastleggen van de regels, of worden deze gewoonweg opgelegd? De fysische omgeving Zijn de leefomstandigheden in het schoolgebouw gezond? Is er een speelplaats of ontspanningsruimte? Zij er gordijnen of bloemen in de klaslokalen? Worden leerlingen betrokken in het inrichten en aankleden van hun klaslokaal? Worden tekeningen, schilderijtjes, gedichten en teksten van leerlingen aan de muur opgehangen? Ook het werk van leerlingen die minder sterk zijn hierin? Zijn de leermaterialen en de benodigde uitrusting voor iedereen beschikbaar zonder onderscheid van geslacht of van sociale status? Zijn leerboeken, werkschriften, cursusmateriaal niet expliciet noch impliciet discriminerend ten aanzien van het geslacht, het ras, de taal, de politieke of religieuze overtuiging, van eender wie? Bevorderen leerboeken, werkschriften, cursusmateriaal de kennis van en het begrip voor andere culturen, volkeren, religieuze en politieke overtuigingen, seksuele geaardheden? Hebben leerlingen een eigen, veilige plaats waar ze hun spullen kunnen achterlaten? Of waar ze even alleen kunnen zijn? Werken aan een beter mensenrechtenklimaat op school Bovenstaande vragen behandelen enkele van de mensenrechtenonderwerpen op school. Hieronder volgen enkele specifieke suggesties die het mensenrechtenklimaat op school kunnen helpen verbeteren. Ze zijn gebaseerd op het idee dat als aan leerlingen de verantwoordelijkheid gegeven wordt om mee de regels vast te leggen, en om te beslissen welke maatregelen zullen genomen worden als de regels overtreden worden, dat zij dan meer geneigd zullen zijn om de regels na te leven. Geweld, conflicten en vooroordelen tussen leerlingen Leerkrachten en leerlingen kunnen samenwerken om een beleid uit te werken om in dergelijke situaties op te treden. Zo zou, bij wijze van suggestie, voor het omgaan met gewelddadige conflicten het volgende handelingsschema kunnen worden aangenomen: Doe de fysieke of verbale agressie ophouden. Zoek uit wat het eigenlijke probleem is door aan alle betrokkenen en getuigen te vragen een korte verklaring af te leggen. Laat de leerlingen rustig, en ieder om beurten spreken, en gebruik fysiek contact om leerlingen die van streek zijn gerust te stellen. Laat de leerlingen voorstellen doen om het conflict op te lossen, en wees bereid om zelf één of meerdere suggesties te doen. Bespreek de alternatieven met als invalshoek het zoeken naar een eerlijke oplossing. Kom overeen wat er zal gebeuren, en hou daaraan vast. Indien het na een proefperiode niet blijkt te werken, raadpleeg dan de betrokken leerlingen en probeer een andere oplossing uit. Sluit het incident af met een discussie, een verhaal, een rollenspel of één of andere expressievorm. Vraag aan de leerlingen de vergelijking te maken met gelijkaardige incidenten. Schoolregels Als leerlingen bepaalde schoolregels overbodig, oneerlijk of zonder reden vinden, waarom zou je hen niet toelaten om wijzigingen te suggereren? Schoolregels zijn noodzakelijk als we verwarring of chaos willen voorkomen, maar elke regel kan onderzocht worden om na te gaan of hij eerlijk is of nog geldig. Leerkrachten zouden er moeten op voorbereid zijn compromissen te sluiten met de noden van de leerlingen, in het geval dat een wijziging van een regel wordt voorgesteld die zou kunnen bijdragen tot de goede gang van zaken in de school. Leerlingen zouden zich in dat geval ook verantwoordelijk moeten voelen voor het naleven van de regels. Klassengesprekken Eerste steppen in mensenrechteneducatie 15

16 Overgenomen uit Educating for Character, T. Lickona p Klassengesprekken kunnen een belangrijke eerste stap vormen om het mensenrechtenklimaat op school te wijzigen. De volgende bladzijden geven een leidraad om ermee van start te gaan. Belangrijk om te beseffen wanneer je ermee van start wil gaan is dat jezelf en de klas geleidelijk aan zullen moeten leren om dergelijke klassengesprekken aangenaam te vinden en om er actief aan deel te nemen. Wees niet ontmoedigd als uw eerste poging niet op een succes uitdraaide! Klassengesprekken kunnen gebruikt worden om de klas te betrekken bij het plannen van wat als volgende onderdeel zal bestudeerd worden, om problemen in het klaslokaal of de klassengroep te bespreken, of om simpelweg als groep bijeen te zijn. Een belangrijk effect van het klassengesprek is dat het jongeren helpt te participeren. Dit is namelijk een belangrijke vaardigheid voor de bescherming en de verdediging van mensenrechten. Je vindt hierna een reeks types van klassengesprekken. De vragen die elk type vergezellen kunnen door de leerkracht gesteld worden om de leerlingen te helpen eraan deel te nemen. Toch is het noodzakelijk, willen klassengesprekken effectief zijn, dat zij een gelegenheid zijn waar leerlingen zich veilig voelen om hun gevoelens met anderen te delen. Om hen aan te moedigen kan je hen beter niet forceren om te praten als ze dat niet willen. Respecteer hun recht om te zwijgen wanneer ze dat willen. Ze zullen dan eerder geneigd zijn zich later wel uit te spreken. Pas de suggesties op de volgende bladzijden ook aan aan de leeftijd van uw leerlingen. Types klassengesprekken Goed nieuws gesprek Hier kan u vragen stellen als "Wie heeft er goed nieuws te vertellen?" Kringgesprek Ga de kring rond met behulp van één van de volgende startzinnen. Iedereen maakt voor zichzelf uit of hij/zij iets zegt of niet. Als iedereen aan de beurt geweest is, kan de leraar bijdragen van individuele leerlingen gebruiken als start voor een gedachtewisseling. Voorbeelden van startzinnen: "Wat ik in deze klas apprecieer is " "Wat ik denk dat onze klasgroep beter zou maken is " "Wat ik vind dat we zouden moeten beslissen is " "Ik vraag me af waarom "' "Ik vind het vervelend dat " "Ik wens dat " Complimentjes maken Eén of twee leerlingen worden uitgekozen (anderen volgen bij een andere gelegenheid). Voor elk van deze leerlingen nodigt de leerkracht de medeleerlingen uit iets te zeggen dat zij bewonderen of waarvan zij houden bij hem/haar. Wat willen we bereiken? Bespreek wat u gedurende de voormiddag wil bereiken (of: gedurende de dag, de week, het geheel van de studies, het schooljaar ). De leefregels bepalen Stel hier vragen als "Welke regels moeten we afspreken binnen onze klasgroep?, Om naar de sportzaal te gaan?, Om naar die tentoonstelling te gaan?" De leefregels evalueren Laat de leerlingen er eerst iets over neerschrijven, en bespreek dan de volgende vragen: "Welke zijn de leefregels op school? Waarom hebben we deze leefregels? Zijn het goede regels? Als je één van de regels zou wijzigen, welke zou dat zijn? Is het nodig één van de regels binnen onze klassengroep te wijzigen om hem beter te doen werken?" Evaluatie Stel hier vragen als "Wat liep er goed vandaag?", "Hoe kunnen we ervoor zorgen dat het morgen een betere dag wordt?", "Hoe kunnen we ervoor zorgen dat deze activiteit de volgende keer beter verloopt?" Reflectie Stel vragen zoals "Wat leerde je uit deze activiteit? (dit project, dit boek, deze les )?" Leerlingen stellen voor Eén of twee leerlingen stellen een werkstuk voor dat zij maakten, zoals een project, een verhaal Problemen Individuele problemen: "Heeft iemand een probleem dat we misschien kunnen helpen oplossen?" Eerste steppen in mensenrechteneducatie 16

17 Groepsproblemen: "Over welk probleem in de klas zouden we eens moeten praten?" Klachten en aanbevelingen: "Maak je beklag over het één of ander, doch doe daarbij een voorstel om eraan te verhelpen." Eerlijke oplossing zoeken: "Hoe kunnen we dit conflict oplossen op een manier die eerlijk is voor eenieder?" 'Academische' onderwerpen Stel hier vragen als "Waarom, denk je, moeten we dit bestuderen?", "Wat zou u kunnen helpen om uw huiswerk beter te maken? Of de volgende toets?", "Hoe zou de laatste test beter kunnen?" Over aanpassing van het klaslokaal Stel vragen als "Welke aanpassingen zouden ons klaslokaal kunnen beter maken?" Mogelijkheden: de schikking aanpassen, andere manieren van samenwerken, nieuwe methodieken, enz Follow-up gesprek "Hoe werkt de oplossing/wijziging die we overeenkwamen? Kunnen we ervoor zorgen dat het beter werkt?" Nadenken over begrippen Stel hier vragen als Wat is een vriend? Hoe maak je vrienden? Wat is geweten? Hoe helpt je geweten je? Wat is een leugen? Is het ooit aanvaardbaar om te liegen? Wat is vertrouwen? Waarom is vertrouwen belangrijk? Wat is moed? Hoe tonen mensen moed? Ideeënbus Elk geschikt onderwerp dat leerlingen aanbrengen voor discussie. Gesprek over klassengesprekken Waar hield je van bij onze klassengesprekken? Waar hield je niet van? Wat hebben we bereikt? Hoe kunnen we onze klassengesprekken verbeteren? Goede klassengesprekken kunnen een krachtig middel zijn om het schoolhoofd ervan te overtuigen dat de school voordeel zou halen uit een leerlingenraad of iets dergelijks. In de leerlingenraad zouden verkozen afgevaardigden van elke klas met de directie kunnen bijeenkomen om advies en suggesties te geven bij de actuele schoolproblemen. Als de afgevaardigden worden verondersteld de opinies van hun klassengroep weer te geven (die ze kunnen leren kennen bij de klassengesprekken) kan de school een echt democratisch model zijn dat leerlingen zal voorbereiden op participatie in een democratische samenleving. Een heldere structuur van de bijeenkomsten kan helpen om ze succesvol te maken. Hieronder vindt u een model dat aan de eigen situatie kan aangepast worden. Suggesties voor een model-klassengesprek Cirkel: Vorm een goede cirkel en vraag de leerlingen stil te zijn. Kom de agenda overeen: Stel het doel van de bijeenkomst vast en de verschillende onderwerpen die moeten besproken worden. Leg de regels vast: Spreek de regels af of overloop de regels voor "goed praten en luisteren". Deel de klassengroep in groepjes van twee in. Leg het probleem uit of stel de vraag: Bijvoorbeeld: "Verschillende leerlingen hebben gezegd dat er op de speelplaats heel wat bijnamen of scheldnamen worden gebruikt, zoals 'makak', 'mietje'. Hoe kunnen we dit oplossen?" Zoemsessie: Laat de leerlingen per twee van gedachten wisselen, gedurende 3 tot 5 minuten. Ga zelf rond en help waar het niet vanzelf van de grond komt. Signaal voor stilte: Spreek (eventueel vooraf) een signaal af om de zoemsessie te stoppen en met het groepsgesprek van start te gaan. Groepsgesprek: Nodig meerdere tweetallen uit hun ideeën met de hele groep te delen. Nodig uit tot reactie hierop. Stel verdere vragen. Indien mogelijk, tracht een akkoord te bereiken over een concrete afspraak, en noteer deze afspraak. Plan hoe de afspraak in uitvoering zal gebracht worden en spreek af wanneer het volgende gesprek zal plaatsgrijpen. Sluit de bijeenkomst af: Hier kan u de cirkel rondgaan om slotbedenkingen te vragen, om samen te vatten wat er gebeurd is, om de leerlingen te vragen wat ze het best zullen onthouden van het gesprek, of evalueer het gesprek. Eens de klassengroep gewend is dergelijke gesprekken te voeren, kunnen leerlingen zelf verantwoordelijkheid dragen voor de bijeenkomsten. Zo kunnen ze bijvoorbeeld om de beurt de bijeenkomsten leiden, of samenvatten wat door anderen gezegd is, of de besluiten van de bijeenkomst noteren. Een andere nuttige tip om de deelname van de leerlingen in de gesprekken te verhogen is aan de leerlingen een vraag te stellen en hen dan wat tijd te geven om hun eigen antwoord te geven vooraleer hen te vragen dit te delen met de groep. Eerste steppen in mensenrechteneducatie 17

18 Om over na te denken Vele leerkrachten hebben ondervonden dat het bestuderen, en vervolgens wijzigen, van hun eigen gedragingen een belangrijke stap was in het scheppen van een gunstig mensenrechtenklimaat in de klas. Als leidraad hiervoor kan u uzelf de volgende vragen stellen, of ze bespreken met collega s. Het kan nuttig zijn om gedurende zowat een week deze vragen te bekijken en u zo een beeld te vormen over hoe u zich in de klas gedraagt, en vervolgens na te denken op welk vlak u dit zou kunnen verbeteren. Behandelt u alle leerlingen als individu? Spreekt u hen aan met hun eigen naam? Indien ja, let u erop dat u de naam correct uitspreekt? Gebruikt u oogcontact en fysisch contact om de leerlingen van uw aandacht en bezorgdheid te verzekeren? Verontschuldigt u zichzelf als u een fout gemaakt hebt? Laat u leerlingen toe belangrijke beslissingen te nemen? Bijvoorbeeld, over wat als volgt zal gedaan worden, welke boeken zullen gelezen worden, waar het middagmaal zal gebruikt worden? Moedigt u goede gewoonten aan in verband met luisteren? Bijvoorbeeld, laat u een bepaald geluid horen om stilte te verkrijgen? Of stelt u van uzelf vast dat u veel aan het roepen bent? Glimlacht u in de klas? Beloont u de groep voor iets wat ze samen goed hebben gedaan? Hebt u een goed woord voor goede onderlinge samenwerking, goede zorg voor elkaar, voor vreedzame omgang met elkaar, of enkel voor goede intellectuele prestaties? Laat u leerlingen in de rij staan wanneer dat niet noodzakelijk is, of laat u ze toe zich in groep te verplaatsen? Geeft u leerlingen het etiket slecht of goed? Bent u bang van verwarring en lawaai, ook als dit wordt veroorzaakt door leerlingen die hard werken? Eerste steppen in mensenrechteneducatie 18

19 Mensenrechteneducatie in uw school en in uw lessen Idealiter maken mensenrechten deel uit van alle schoolonderwerpen en schoolvakken en zouden ze het geheel van de opleiding van de leerlingen moeten doordringen. In andere landen kunnen de omstandigheden anders zijn, maar om mensenrechteneducatie opgenomen te krijgen in de eindtermen kunnen de leraren verschillende technieken toepassen: Elke kans benutten om mensenrechteneducatie te introduceren aan de basis, met de toestemming van de directeur of de lokale gezagvoerders. De lokale of nationale overheid ervan overtuigen om het systeem van te veranderen en om geld en tijd vrij te maken voor mensenrechteneducatie. Meestal zullen leraren een combinatie maken van beide technieken. Zij gaan zelf mensenrechteneducatie beginnen integreren in hun lessen en de positieve resultaten daarvan gebruiken om de overheid te overtuigen van het belang van mensenrechteneducatie. Lager onderwijs In het lager onderwijs valt het over het algemeen wel mee om de toestemming te krijgen mensenrechteneducatie te intergreren binnen de lessen aangezien de leraar gewoonlijk het merendeel van de tijd voor een zelfde klas staat en er ook geen examendruk is. Leraren uit Rostov-on- Don beschreven hun manier om over mensenrechten les te geven als een lijn die loopt doorheen alle onderwerpen, om kinderen zo te leren begrijpen dat verschillende onderwerpen, verschillende mensen en de hele wereld rondom hen met mekaar in verbinding staan. Secundair onderwijs Op dit niveau kan het introduceren van mensenrechteneducatie iets moeilijker verlopen. Veel zal afhangen van de houding van de directeur en van de onderwijsinstanties, die meestal erg ongerust zijn over de toch al zo drukke agenda van de leerling en het feit dat deze zich vooral moeten voorbereiden op de examens (vooral in de laatste jaren). De leraren in het secundair onderwijs zijn gewoonlijk gespecialiseerd in een vak, wat betekent dat er een samenwerking moet zijn tussen de leerkrachten onderling om mensenrechteneducatie werkelijk te kunnen integreren in het totale studiepakket. Nochtans zijn heel wat leerkrachten er in geslaagd mensenrechteneducatie te introduceren op dit niveau en dan wel op de volgende manieren: Als een optioneel apart vak na schooltijd of in de vrije tijd tijdens de schooluren. Dit geeft leerkrachten en leerlingen de mogelijkheid mensenrechteneducatie te ontdekken zonder druk. Enig nadeel is dat studenten de neiging hebben om vakken die niet meetellen voor het eindexamen, niet serieus te nemen. Sommige leerkrachten zijn begonnen met mensenrechteneducatie te introduceren binnen hun eigen vakgebied. Op volgende pagina s vermelden wij een aantal suggesties om dit te bewerkstelligen. De vakken Burgerschapopvoeding en Recht lenen zich bij uitstek om te praten over mensenrechten, nochtans wijzen de leerkrachten op het gevaar dat schuilt in het benaderen van mensenrechten als een academisch onderwerp, los van het echte leven. Leerkrachten plannen ook projectwerk (zie pagina 27) waarbij vanuit verschillende vakken samengewerkt wordt. Zo kan men vermijden dat studenten mensenrechten gaan zien als een apart, academisch onderwerp, en helpt men hen om een verband te zien tussen hun vakken op school en de echte wereld. Ideeën Los van eindtermen en ontwikkelingsdoelen kunnen mensenrechten hoe dan ook in verschillende leervakken aan bod gebracht worden: Geschiedenis Wanneer we geschiedenisles geven, kunnen we mensenrechten introduceren rond de traditionele onderwerpen. Hier zijn enkele voorbeelden. Documenten: Magna Carta (1215 Engeland), De Onafhankelijkheidsverklaring van de USA (1776 USA), De Verklaring van de Rechten van de Mens (1789 Frankrijk) Belangrijke gebeurtenissen: Oorlog, slavernij, kolonialisatie, imperialisme en Nazisme kunnen allen in verband gebracht worden met mensenrechten. Maar ook de meer recente geschiedenis, bijvoorbeeld apartheid, politieke onderdrukking in Latijns-Amerika of onder Eerste steppen in mensenrechteneducatie 19

20 Stalin, geeft meer dan voldoende materiaal met betrekking tot mensenrechten. De groei van mensenrechten in de loop van de geschiedenis. Bij voorbeeld: het ontstaan en de groei van democratische zienswijze en organisatie, het ontstaan van de Verenigde Naties, de groei van vakverenenigingen. Historische figuren: Anne Frank (Nederland), Mahatma Gandhi (India), Marten Luther King (USA), Andrei Sakharov (USSR), Rigoberta Menchù (Guatemala). Het bestuderen van bekende figuren kan leiden tot het bestuderen van minder bekende figuren wiens rechten geschonden werden of die gevochten hebben voor mensenrechten en vrede. Bijvoorbeeld, de slaven doorheen de geschiedenis zijn heel gewone mensen, net zoals de familieleden van de studenten wiens rechten geschonden werden tijdens de oorlogen in de twintigste eeuw. Geografie In de lessen stadsgeografie kan aandacht geschonken worden aan de armoedeproblemen in woonkazernes en hoe deze situatie de mensenrechten van de armen beïnvloedt. In de economische geografie kan het effect bestudeerd worden van investeringen en handel op de levensstandaard, of het verband tussen milieuverontreiniging en gezondheidsproblemen. Bevolkingsstudies kunnen onder meer de oorzaken van ondervoeding en armoede behandelen. En de manieren waarop racisme, kolonialisme en de behandeling van minderheden en vrouwen de rechten van verschillende bevolkingsgroepen heeft beïnvloed. Recht Dit vak vormt een gelegenheid om het verband te leggen tussen recht en verantwoordelijkheid. Studie van de eigen staatsstructuren en de procedures voor politieke besluitvorming kan de rol van individuele burgers hierin laten zien. Hier moet uiteraard niet de gehoorzaamheid aan de staat voorop staan, maar kan de verantwoordelijkheid aan bod komen van de staat én van haar burgers om de eigen wetten en de internationale normen tegen religieuze discriminatie, rassendiscriminatie en discriminatie van vrouwen te eerbiedigen. Ook de manier waarop mensenrechten ontwikkeld worden, erkend worden en rechtsgeldigheid krijgen kan bestudeerd worden, zoals het proces dat tot stemrecht voor vrouwen heeft geleid. Maatschappelijke vorming Verschillende vormen van sociale ongelijkheid, en hun oorzaken, kunnen hier bestudeerd worden. Zoals xenofobie, armoede, rassendiscriminatie, religieuze discriminatie en de mechanismen en sociale structuren die deze onrechtvaardigheden te lijf gaan. Ook de functies en verantwoordelijkheden van politie, vakbonden, onderwijs en massamedia kunnen bestudeerd worden. Onderzoeken hoe verschillende samenlevingen omgaan met dissidentie kan bijzonder nuttig zijn om mensenrechten als onderwerp aan bod te laten komen. Literatuur Boeken en gedichten zijn een perfecte bron van levendige voorbeelden van situaties waar mensenrechten verdedigd of geschonden worden. Geschiedkundige boeken vormen een mooie kans voor Geschiedenis- en literatuurleerkrachten om samen te werken rond mensenrechten. Enkele voorbeelden: Animal Farm/ Nineteen Eighty-Four (George Orwell) Brave New World (Aldous Huxley) Cry, The Beloved Country (Alan Paton) Het Achterhuis (Anne Frank) One Day in the life of Ivan Denisovitch (Aleksandr Solzhenitsyn) Role of Thunder/Hear my Cry (Mildred D. Taylor) Uiteraard zijn er boeken binnen de geschiedkundige literatuur van het eigen land ook relevante boeken. Wetenschappen Gezondheidsonderwerpen vormen een goede manier om mensenrechten ter sprake te brengen. Zoals het recht op gezondheidszorg dat leerlingen hebben, maar ook de verantwoordelijkheid om de eigen en andermans gezondheid te eerbiedigen. Er zijn hier veel mogelijkheden om vakoverschrijdend te werken. Zo kan in het vak biologie de mythe van superioriteit van bepaalde rassen bestudeerd worden, zodat de leerlingen beter geïnformeerd in de les geschiedenis het racisme kunnen bestuderen. Wiskunde Statistiek kan toegepast worden op mensenrechtenonderwerpen. Ook het kritisch Eerste steppen in mensenrechteneducatie 20

21 interpreteren van cijfers in kranten kan aan bod gebracht worden door de wiskundeleerkracht. Vreemde talen In de lessen Frans of Engels bijvoorbeeld kunnen actuele onderwerpen over andere landen bestudeerd worden. Een tekst over racisme in Engeland kan gebruikt worden voor een les Engelse woordenschat. Langs deze weg kan men, tegelijkertijd met het aanleren van de vreemde taal, bij leerlingen begrip doen ontstaan over de mensenrechtenproblemen die mensen over de hele wereld ondervinden. Krantenartikels in de vreemde taal of literatuur kan hierbij nuttige diensten verlenen. Lessen in vreemde talen zijn voor ietwat gevorderde leerlingen ook goede gelegenheden om te praten en te discussiëren. Discussies zullen het makkelijkst lukken als ze gaan over onderwerpen waarbij de meningen verschillen (zoals discriminatie, of gelijkheid van man en vrouw). Ook rollenspelen kunnen hierbij van dienst zijn. Wat ook kan ondernomen worden is correspondentie voeren met leerlingen in andere landen, al dan niet via . De leerlingen kunnen daarbij vragen stellen over het politiek systeem, over actuele sociale kwesties, over de behandeling van minderheden en over andere mensenrechtenonderwerpen. Eerste steppen in mensenrechteneducatie 21

22 Nuttige onderwijsmethodes De activiteiten die we hier schetsen zijn eenvoudig uit te voeren. Met een beetje oefening krijgt u ze nog beter onder de knie. Indien u vreest dat ze de klas zullen storen, begin dan met iets eenvoudig. Een beetje van uw gezag als de leraar laten varen kan de leerlingen helpen om meer ontspannen te zijn, en zal hun inbreng verbeteren. Voor elke methodiek behandelen we Wat en waarom?, daarna volgt stap voor stap Hoe?. Rollenspel Wat en waarom? Een rollenspel is een klein toneelstuk gespeeld door de leerlingen. Meestal wordt het geïmproviseerd. Het heeft als doel om omstandigheden of gebeurtenissen tot leven te brengen waarmee de leerlingen niet vertrouwd zijn. Rollenspelen kunnen ervoor zorgen dat zij een bepaalde situatie beter begrijpen en hen aanmoedigen om mee te voelen met iemand die in een bepaalde situatie zit. Zo kunnen leerlingen in een rollenspel over een overval, door de rol van het slachtoffer te spelen, inzicht krijgen in wat het betekent slachtoffer van een misdrijf te zijn. Hoe? Met de leerlingen: Stel het thema voor dat in het rollenspel zal uitgebeeld worden, bijvoorbeeld het recht op eigendom (Artikel 17 van de UVRM). Leg de situatie, het probleem en de personages vast. Als bijvoorbeeld de klas het recht op eigendom onderzoekt, kan er gedacht worden aan een situatie waarin iemand uit zijn appartement gezet wordt, misschien omdat hij tot een bepaalde etnische groep behoort, of omdat er geen degelijke wetgeving bestaat. Maak uit hoeveel leerlingen aan het rollenspel zullen deelnemen, hoeveel waarnemers er zullen zijn, of het rollenspel tezelfdertijd in kleine groepen zal gebeuren, of met iedereen samen als klas. Moedig verlegen leerlingen aan om mee te doen. Bepaal ook hoe het rollenspel zal verlopen. Zo kan het: als een verhaal uitgebeeld worden, waarbij de verteller de situatie schetst en andere leerlingen de rest van het gebeuren vertellen vanuit het standpunt van hun personage ; een toneelstuk zijn, waarin de personages op elkaar reageren en een dialoog op het moment zelf uitvinden; een schijnproces zijn, waarin de leerlingen de rol van een getuige spelen die voor een rechtbank verschijnt. Laat de leerlingen nu een paar minuten nadenken over de situatie en hun rol daarbij. Als het klasmeubilair eventueel moet verplaatst worden om ruimte te maken, doe het dan nu. De leerlingen spelen het rollenspel. Tijdens het rollenspel kan het nuttig zijn om de actie op een kritiek moment te onderbreken, om deelnemers en toehoorders te vragen wat er aan het gebeuren is. Zo kan u in een rollenspel over geweld de leerlingen vragen of zij een manier kunnen bedenken hoe de situatie op vreedzame wijze kan opgelost worden. Vraag hen daarna om deze mogelijke oplossingen uit te beelden. Het is belangrijk dat de leerlingen na het rollenspel nadenken over wat er juist gebeurd is, zodat het niet gewoon een activiteit is, maar ook een ervaring waar ze iets bij leren. Als u een rollenspel plant, zorg ervoor dat u op het einde voldoende tijd laat om de doelstellingen en de inhoud van het rollenspel in de verf te zetten. Als het bijvoorbeeld een schijnproces was met getuigen, vraag de leerlingen dan om een vonnis uit spreken, bespreek dit vonnis en hoe het tot standpunt gekomen is. Als het rollenspel niet zo goed is verlopen, vraag de leerlingen hoe het kan verbeterd worden. Als het goed ging, kan het misschien voor de ganse school opgevoerd worden, met de nodige uitleg over de situatie die uitgebeeld wordt. Denk ook aan het volgende Omdat rollenspellen het echte leven nabootsen, kunnen zij vragen oproepen waarop er geen eenvoudig antwoord is, bijvoorbeeld over correct of verkeerd gedrag van een uitgebeeld personage. Geef niet de indruk dat er een antwoord is op elke vraag als dit niet zo is. Het is heel belangrijk dat leraars en leerlingen verschillende meningen als iets natuurlijk en normaal ervaren. Leraren mogen hun mening bij controversiële onderwerpen niet opdringen of tegen elke prijs trachten een consensus te bereiken. Wel kan u de punten waarover er overeenstemming bestond samenvatten en de andere punten die bediscussieerbaar zijn open laten. Eerste steppen in mensenrechteneducatie 22