De perceptie van de arts-patiënt communicatie vanuit het standpunt van de patiënt in een gezondheidscentrum in Nicaragua
|
|
- Vincent Aerts
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Academiejaar De perceptie van de arts-patiënt communicatie vanuit het standpunt van de patiënt in een gezondheidscentrum in Nicaragua Nele RASSCHAERT Eline SCHEIRE Promotor: Prof. Dr. Myriam Deveugele Co-promotor: Dr. Peter Decat Scriptie voorgedragen in de 2 de Master in het kader van de opleiding tot MASTER IN DE GENEESKUNDE
2
3 De auteurs en de promotor geven de toelating deze scriptie voor consultatie beschikbaar te stellen en delen ervan te kopiëren voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting uitdrukkelijk de bron te vermelden bij het aanhalen van resultaten uit deze scriptie. Datum Nele Rasschaert Prof. Dr. Myriam Deveugele Eline Scheire
4 Voorwoord Deze scriptie kwam tot stand met de hulp van velen, die we hier graag zouden bedanken. In de eerste plaats willen we Prof. Dr. Myriam Deveugele en Dr. Peter Decat bedanken voor de kans die we kregen om in het kader van onze masterproef deel te nemen aan dit prachtige onderzoek. Gedurende twee jaar konden wij rekenen op hun steun, bijstand en feedback. De expertise en vakkennis van Prof. Deveugele en de jarenlange ervaring in Latijns-Amerika van Dr. Decat droegen in belangrijke mate bij tot het welslagen van dit onderzoek. Ook zouden we graag professor Magdalena en dokter Clara willen bedanken voor hun wijsheid, geduld en gevoel voor humor bij de begeleiding van deze twee groentjes in het vak. Ze stonden steeds voor ons klaar bij de voorbereiding en de uitvoering van het onderzoek. Ze namen ons bovendien mee naar de mooiste plekjes van het land en lieten ons kennismaken met hun families en met de Nicaraguaanse cultuur en gewoonten. Ook Dr. Manuel Gómez en het decanaat van de UNAN willen we bedanken we voor hun hartelijke ontvangst op de kleurrijke campus. Onze gastfamilies: Martha, Fran en Karim in Managua en Rosa Elena, Chepito, Raul en Henry in San Juan del Sur zijn we erg dankbaar voor hun gastvrijheid en vriendschap. Verschillende weken logeerden we bij hen thuis en maakten zij ons wegwijs in de stad en in de Nicaraguaanse cultuur. Onze speciale dank gaat uit naar Johnny, Genesis, Cindy en Elena, niet alleen voor de samenwerking bij dit onderzoek, maar evenzeer voor de vriendschap, de talloze gesprekken, de grappen, het aanleren van danspasjes, We hadden een geweldige tijd samen en hebben veel van elkaar geleerd. Muchísimas gracias, muchachos! Uiteraard willen we ook de patiënten en het personeel van het gezondheidscentrum Gaspar García Laviana in San Juan del Sur bedanken voor hun medewerking aan het onderzoek. De gesprekken met de patiënten waren vaak ontroerend en confronterend. Luisteren naar hun verhalen, sterkte ons in onze motivatie en engagement. Vanzelfsprekend zijn we onze ouders en vrienden ook bijzonder dankbaar. Zonder de kansen die zij ons bieden, hun steun en hun geduld, zou deze scriptie niet mogelijk geweest zijn. Tot slot danken we iedereen die hielp bij de revisie van de teksten en feedback gaf over de scriptie. We maakten een unieke ervaring mee. De verhalen van de patiënten, de nieuwe vriendschappen, de prachtige landschappen, sloten we voor altijd in ons hart. Nicaragua is een beetje onze tweede thuis geworden.
5 Inhoudstafel ABSTRACT 1 1. INLEIDING ALGEMENE SITUERING NICARAGUA EEN KENNISMAKING WELZIJN EN GEZONDHEID IN NICARAGUA De organisatie van de gezondheidszorg Het nieuwe gezondheidsmodel Enkele belangrijke gezondheidsindicatoren LITERATUURONDERZOEK METHODOLOGIE INLEIDING RATIONALE STATE OF THE ART 9 2. METHODOLOGIE DOELSTELLINGEN EN ONDERZOEKSVRAGEN DOELSTELLINGEN ONDERZOEKSVRAGEN OPZET VAN DE STUDIE KENMERKEN VAN DE STUDIEPOPULATIE GEGEVENSVERZAMELING KWANTITATIEF ONDERZOEK Instrument Onderzoekspopulatie Uitvoering van het onderzoek KWALITATIEF ONDERZOEK Instrument Onderzoekspopulatie Uitvoering GEGEVENSVERWERKING EN -ANALYSE KWANTITATIEF ONDERZOEK Statistische verwerking Databeheer KWALITATIEF ONDERZOEK Data beheer ETHISCHE ASPECTEN 20
6 3. RESULTATEN KENMERKEN VAN DE ONDERZOEKSPOPULATIE ARTS-PATIËNT COMMUNICATIE WAT VINDEN PATIËNTEN BELANGRIJK MET BETREKKING TOT DE ARTS-PATIËNT COMMUNICATIE EN WERD HET OOK UITGEVOERD? IMPORTANTIES Enkele geassocieerde factoren Sociaal-emotionele en medisch-technische aspecten PERFORMANTIES Enkele geassocieerde factoren Sociaal-emotionele en medisch-technische aspecten BEANTWOORDEN AAN DE VERWACHTINGEN In hoeverre beantwoordt de arts aan de verwachtingen? Enkele aspecten van het consult GEVOELENS ZICH RUSTIG VOELEN BEZORGDHEID WACHTTIJD VRAGEN STELLEN RESULTATEN KWALITATIEF ONDERZOEK BEPERKTE TOEGANKELIJKHEID EN BESCHIKBAARHEID VAN ZORG DE KWALITEIT VAN DE ZORGVERLENING DOOR DE ARTSEN DE VERSCHILLEN TUSSEN DE PUBLIEKE EN DE PRIVATE GEZONDHEIDSZORG DE ANGST OM TE SPREKEN DISCUSSIE BELANG VAN COMMUNICATIE VERWACHTINGEN BEANTWOORDEN AAN VERWACHTINGEN PATIENT-CENTREDNESS DE PATIËNT ALS ACTIEVE DEELNEMER AAN HET CONSULT SHARED DECISION MAKING MONDIGHEID VAN DE PATIËNT DE LANGE WACHTTIJD ALS HEIKEL PUNT EFFICIËNTIE VAN HET CONSULT: HET ASPECT TIJD CONTINUÏTEIT VAN ZORGVERLENING BEPERKINGEN VAN DIT ONDERZOEK CONTEXT 42
7 4.6.2 OPZET VAN DE STUDIE HET INSTRUMENT: DE QUOTE-VRAGENLIJST PRAKTISCHE UITVOERING VAN HET ONDERZOEK Het taalverschil Selecteren van patiënten Afname van de vragenlijst Privacy KWALITEITSCONTROLE AANBEVELINGEN VOOR DE ZORGVERLENING IN HET GEZONDHEIDSCENTRUM TOEKOMSTPERSPECTIEVEN VOOR VERDER ONDERZOEK 45 REFERENTIES 46 BIJLAGEN 50 BIJLAGE 1: ALGEMENE SITUERING NICARAGUA GESCHIEDENIS EN POLITIEK VAN NICARAGUA GEOGRAFIE EN DEMOGRAFIE CULTUUR EN RELIGIE SOCIAAL-ECONOMISCHE FACTOREN Economie en welvaart Landbouw Maatschappij Gender Onderwijs 54 BIJLAGE 2 : KALAMAZOO CONSENSUS STATEMENT 56 BIJLAGE 3: DE QUOTE COMMUNICATIE 57 BIJLAGE 4: AANPASSINGEN AAN DE QUOTE VRAGENLIJST AANPASSINGEN IN OVERLEG MET PROF. MAGDALENA (MANAGUA) PILOOTSTUDIE 1 (MANAGUA) PILOOTSTUDIE 2 (MANAGUA) PILOOTSTUDIE 3 (SAN JUAN DEL SUR) AANPASSINGEN IN OVERLEG MET DR. PETER DECAT (SAN JUAN DEL SUR) 67 BIJLAGE 5: KWALITATIEF DEEL VAN HET ONDERZOEK: VRAGEN VOOR DE INTERVIEWS 69 BIJLAGE 6: ADVIES COMMISSIE VOOR MEDISCHE ETHIEK 70 BIJLAGE 7: INFORMED CONSENT DOCUMENTEN (NEDERLANDSE VERTALING) 72 KWANTITATIEF ONDERZOEK 72 KWALITATIEF ONDERZOEK 74 BIJLAGE 8: EFFICIËNTIE VAN HET CONSULT 76
8 Abstract Inleiding: Het belang van een adequate communicatie binnen de arts-patiënt relatie werd in het westen al uitvoerig aangetoond. In ontwikkelingslanden werd er tot nu toe nog weinig onderzoek naar gedaan. Bij de invoering van het nieuwe geïntegreerde gezondheidszorgsysteem in Nicaragua wordt ook hier de artspatiënt relatie belangrijker. Een adequate kennis van de percepties en de verwachtingen van de patiënt kan helpen om de implementatie van dit systeem te ondersteunen. Doel van het onderzoek: We gaan na wat patiënten belangrijk vinden in het medisch consult met betrekking tot de communicatie, in welke mate artsen daar reeds aan voldoen en op welke manier de arts zijn communicatie kan afstemmen op de verwachtingen van de patiënt. Op die manier hopen we aangrijpingspunten voor interventies te identificeren. Methodologie: Een observationeel onderzoek werd uitgevoerd in een semi-ruraal gezondheidscentrum in Nicaragua. Het bestond uit (i) een kwantitatieve luik, waarbij de QUOTE Communicatie vragenlijst werd gebruikt en (ii) een kwalitatief luik, aan de hand van semi-gestructureerde interviews. De gegevens uit de vragenlijsten werden verwerkt door middel van de Chi-kwadraat test en de bivariate logistische regressie met als significantieniveau P < De interviews werden gebruikt om de bekomen resultaten van de vragenlijst te verduidelijken, te begrijpen en te verklaren binnen het sociale kader. Resultaten: Er werden 218 volledige vragenlijsten verzameld en 6 interviews afgenomen. De verwachtingen van de patiënten omtrent de communicatie met de arts waren hoog. De patiënten vonden het meest belangrijk dat naar hen geluisterd werd, dat er een diagnose werd gesteld en dat ze hierover ook uitleg kregen. Hun verwachtingen werden het minst ingevuld ten aanzien van het mogen (mee) beslissen over de behandeling of hulp, het bespreken van de verschillende behandelingsmogelijkheden en het krijgen van informatie over mogelijke bijwerkingen. De mondigheid van de patiënt had een positieve invloed op het gedrag van de arts. De lange wachttijd bleek een belangrijk knelpunt. Indien steeds dezelfde arts kon geconsulteerd worden, nam de arts vaker voldoende tijd voor het consult en kreeg men meer uitleg over wat er aan de hand was. Discussie: Patiënten hechtten veel belang aan de communicatie met de arts en het consult bleek voor een aantal aspecten reeds te voldoen aan hun verwachtingen. Voor een patient-centred benadering bleek er daarentegen nog weinig aandacht te bestaan. Ook Shared Decision Making kwam weinig aan bod tijdens het consult. Artsen zouden nog meer rekening kunnen houden met de verwachtingen van de patiënt. Ook zouden ze de efficiëntie van het consult kunnen verhogen door enkele communicatietechnieken aan te nemen. De actieve participatie en de assertiviteit van de patiënt zouden gestimuleerd kunnen worden. De continuïteit van zorg heeft mogelijks reeds een positief effect en dient verder aangemoedigd te worden. 1
9 1. Inleiding 1.1 Algemene situering Nicaragua Een kennismaking Nicaragua is met zijn oppervlakte van km² het grootste land van Centraal-Amerika [1,2]. In 2009 telde het land bijna 5.9 miljoen inwoners. Een groot deel hiervan is jonger dan 15 jaar [3]. Mestiezen 1 maken de grootste bevolkingsgroep uit. Aan de Caraïbische kust vormen de Miskito s 2 de grootste etnische groep [4]. De officiële taal in Nicaragua is het Spaans. Aan de Caraïbische kust worden ook het Engels, het Creools en enkele inheemse talen gesproken [1,2,4]. Nicaragua staat in de Human Development Index op de 124e plaats (Medium Development Level) op een totaal van 182 landen [5]. Het is, na Haiti, het armste land van Latijns-Amerika [2,3,6]. De werkloosheid is hoog en de economie is nog voor een groot deel gebaseerd op landbouw. Bovendien is de welvaart erg ongelijk verdeeld [1]. Bijna de helft van de Nicaraguanen leeft onder de nationale armoedegrens 4 [3,5] en het percentage mensen dat lijdt aan ondervoeding is het hoogst van Centraal- Amerika [2]. Internationale economische steun van o.a. de Wereldbank, het Internationaal Monetair Fonds (IMF) en talrijke NGO s is dus zeer belangrijk voor het land [2,3]. Basisonderwijs en gezondheidszorg zijn gratis in Nicaragua. Toch gaat slechts 72.1% van de kinderen naar school [7] en lijdt de gezondheidssector onder belangrijke structurele en organisationele gebreken [8]. Nicaragua kent een lange geschiedenis van koloniale uitbuiting, invloed van buitenlandse belangen, wisselingen van regimes en revoluties. Sinds de onafhankelijkheid in 1821, werd de nationale politiek gekenmerkt door de rivaliteit tussen conservatieven (gesteund door de Amerikanen) en liberalen. In 1927 startte de liberale generaal Augusto C. Sandino een guerrillaoorlog tegen het conservatieve regime en tegelijk tegen de Amerikaanse aanwezigheid. In 1933 verliet de Amerikaanse marine het land, na er eerst een Nationale Garde op te richten. Deze militaire en politiemacht werd door de Amerikanen gefinancierd en moest de Amerikaanse belangen in de regio verdedigen. Hun leider, Anastasio Somoza García, schakelde alle politieke opposanten uit, waaronder ook Sandino [9]. Veertig jaar lang was de Somoza-dynastie vervolgens aan de macht. Ze waren berucht om hun corruptie en dictatoriaal gedrag. Als verzet tegen deze dictatuur werd in 1961 het Sandinistisch Front voor Nationale Bevrijding (Frente Sandinista de Liberación Nacional - FSLN) opgericht, genoemd naar de nog steeds legendarisch geachte bevrijder Sandino. In 1979 nam het FSLN, onder leiding van Daniel Ortega, de 1 De Mestiezen zijn mensen met zowel Spaans als inheems bloed [2] 2 De Miskito zijn een Indiaans volk in Midden-Amerika. Hun territorium strekt zich uit van Cape Cameron, Honduras, tot Rio Grande, Nicaragua [2] 3 De Human Development Index (HDI), jaarlijks gepubliceerd door de Verenigde Naties in het Human Development Report (HDR), geldt als maatstaf om de levenskwaliteit en het welzijn van de inwoners van de verschillende VN-lidstaten in te schatten [5]. 4 De nationale armoedegrens wordt door de door de autoriteiten bepaald op basis van bevolkings-gewogen subgroep schattingen van huishouden surveys [5]. 2
10 macht van de Somoza s over [1,2]. Tijdens zijn sandinistische beleid verbeterden tal van sociale en sanitaire voorzieningen. Onderwijs en gezondheidszorg werden gratis [1]. De jaren 80 waren sterk gekleurd door de zogenaamde Contrarevolutie tegen de sandinisten, gevoerd door ex-gardisten met de steun van de CIA. Tal van sociale programma s werden gekortwiekt en de dienstplicht werd terug ingevoerd. Deze maatregelen deden de populariteit van het FSLN sterk dalen. In 1990 verloren de Sandinisten de verkiezingen van de liberale partij van Voiletta Chamorro. Tot 2006 bleven de liberalen aan de macht. Op 10 januari 2007 werd Daniel Ortega van het FSLN opnieuw verkozen tot president van Nicaragua [2]. Een uitgebreider beschrijving van de (politieke) geschiedenis, de geografie, de bevolking, de cultuur en de socio-economische situatie van Nicaragua, vindt U in bijlage Welzijn en gezondheid in Nicaragua De organisatie van de gezondheidszorg Nicaragua telt gemiddeld 37 artsen per inwoners (2007) [10]. Er zijn 33 hospitalen, 177 gezondheidscentra en 872 gezondheidsposten 5 [8]. De gezondheidszorg in Nicaragua is in grote lijnen verdeeld in (i) een publieke gezondheidszorg, die georganiseerd en gesubsidieerd wordt door de overheid en waar alle basiszorgverlening er (in principe) gratis is; en (ii) een private sector waar de patiënten betalen voor de geboden hulp [11]. De publieke sector omvat gezondheidsposten, gezondheidscentra en publieke ziekenhuizen. De gezondheidscentra staan in voor gezondheidspromotie en preventie, evenals voor algemene curatieve zorgen, tandheelkundige en sommige andere medische specialiteiten. Sommige gezondheidscentra hebben bedden, anderen bieden enkel ambulante zorg. De gezondheidsposten hebben meestal een lagere capaciteit en er werken vaak enkel verpleegkundigen. De private gezondheidszorg bestaat o.a. uit particuliere dokterspraktijken, private ziekenhuizen en clínicas. Zij bieden algemene en gespecialiseerde zorg, ambulant of gehospitaliseerd [12]. Het Ministerie van Volksgezondheid (MINSA - Ministerio de Salud) is de belangrijkste verstrekker van (zowel publieke als private) gezondheidszorg [12,13]. De overheidsuitgaven aan gezondheidszorg 6 bedroegen in 2006 US$ 137 per capita of 16% van de totale overheidsuitgaven. Deze publieke uitgaven gaan vooral naar het uitbetalen van artsen en ziekenhuizen en het voorzien van (bijna) gratis consultaties. Een groot deel van de niet-consultatie gerelateerde items (zoals medicatie en diagnostische tests) moet de patiënt echter zelf betalen [8]. Slechts 9% van alle Nicaraguanen is gedekt door een of andere vorm van verzekering [9]. Werknemers bij de overheid, het leger of de politie genieten samen met hun familie van een verzekering via hun werkgever, die ook een eigen netwerk van diensten voor zorgverlening beheert [12]. Elke andere 5 Ter vergelijking: in België beschikken we over 449 artsen per inwoners, 153 private en 56 openbare ziekenhuizen, waarvan 7 universitaire ziekenhuizen [Belgische Senaat, vraag nr d.d. 11 januari 2008 aan de minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid 6 Ter vergelijking: België spendeert US$ 2,264 per capita of 13.9% van de totale overheidsuitgaven aan gezondheidszorg [5]. 3
11 loontrekkende is verplicht een verzekering af te sluiten bij het INSS (Nicaraguan Social Security Institute). Dit verzekeringssysteem is goed voor 40 tot 50% van het nationale gezondheidsbudget. De rest van de bevolking, de zelfstandigen en de werklozen, kan op vrijwillige basis een verzekering afsluiten [1,12]. Uit de statistieken blijkt dat de performantie van de gezondheidszorg in Nicaragua tijdens de laatste 10 jaar gestaag verbeterd is, net zoals in de andere Centraal-Amerikaanse economieën. De gezondheidsindicatoren tonen dan ook een graduele maar aanhoudende beterschap [8]. Het recent ontwikkeld ambitieus gezondheidsprogramma droeg daar in belangrijk mate tot bij (cfr. infra). Echter, hoewel Nicaragua de laatste jaren ongeveer 2 maal meer investeerde in gezondheid in vergelijking met de omringende landen, weerspiegelt dit zich voorlopig niet in grote verschillen in gezondheidsindicatoren. De sector lijkt de beschikbare middelen niet even efficiënt te spenderen en bereikt geen betere resultaten dan sommige buurlanden die de helft minder uitgeven. De ongelijkheden in toegang en kwaliteit van de gezondheidszorg tussen de verschillende socio-economische groepen blijven erg groot. Vooral de armen in landelijke gebieden en de inheemse bevolking (in de Centrale en Atlantische regio s) hebben een ondermaatse toegang tot gezondheidszorg en preventieve zorgen [8]. Door de hoge werkloosheid, de lage inkomens en de gebrekkige sociale zekerheid kan de overgrote meerderheid van de Nicaraguanen het (kleine) bedrag in de private sector niet betalen en richt men zich noodgedwongen tot de publieke gezondheidscentra. Deze zijn geconcentreerd in de grote steden, worden vaak slecht beheerd en zijn gebrekkig uitgerust [1]. De Nicaraguaanse artsen van hun kant, werken liever in de private sector, waar men een hoger loon geniet en waar de werkdruk lager en de ondersteuning beter is. In de publieke gezondheidscentra zijn er bijgevolg heel veel patiënten voor te weinig artsen. Dit heeft belangrijke gevolgen voor de patiënten: ze moeten vaak lang wachten, artsen hebben onvoldoende tijd voor hen, ze worden niet altijd optimaal verzorgd, enz [11, personal communication (mondeling) van Dra. Clara Gonzáles Moncada, op 23 augustus 2009, Managua] Het nieuwe gezondheidsmodel Sinds de herverkiezing van Daniel Ortega als president in 2007 is het Modelo de Salud Familiar y Comunitario (MOSAFC) een feit. Dit model werd de opvolger van het MAIS (Modelo de Atención Integral en Salud). De doelstellingen van dit nieuwe model worden als volgt omschreven: - toegankelijkheid van zorg: de gezondheidszorg moet voor iedereen toegankelijk zijn, ook voor de laagste socio-economische klassen en voor de inheemse volkeren. Het model richt zich zowel op individuele patiënten, op families als op de gemeenschap. Het brengt de zorg zo dicht mogelijk bij de woon- en/of werkplaats van de patiënt, om het eerste contact met de gezondheidszorg te vergemakkelijken. 4
12 - geïntegreerde zorg: de patiënt wordt op een holistische wijze benaderd, het bio-psychosociaal model 7 indachtig. De zorg richt zich zowel op de behandeling van ziekte als op de bevordering van gezondheid en op preventie en revalidatie; - continuïteit van zorg: de patiënt wordt door eenzelfde arts behandeld tijdens alle levensfasen. De relatie tussen de verstrekkers van zorg en de gebruikers van de zorg wordt benadrukt en uitgebreid; - samenwerking tussen de verschillende diensten in de gezondheidszorg [13-15] Enkele belangrijke gezondheidsindicatoren Tabel 1 geeft voor enkele gezondheidsindicatoren een vergelijking tussen een aantal Latijns-Amerikaanse, Afrikaanse en Europese landen [5]. Tabel 1: Enkele gezondheidsindicatoren (tabel zelf samengesteld [5]) Indicatoren Human Development Index waarde België Costa Rica China Guatemala Nicaragua Congo Malawi Levensverwachting bij de geboorte (jaren) Ondergewicht bij kinderen (% van de kinderen onder 5 jaar) Bevolkingsaantal (miljoen) Jaarlijkse stijging van het bevolkingsaantal (%) Vruchtbaarheidscijfer (aantal geboortes per vrouw) Verwacht aantal gezonde levensjaren bij de geboorte (jaren) , , , Levensverwachting Momenteel wordt de levensverwachting bij de geboorte geschat op 72.7 jaar [5]. Dit is de laatste decennia flink gestegen. In de jaren 70 was dit slechts 55 jaar [10]. Morbiditeit Respiratoire aandoeningen zijn de meest frequente ziekten in Nicaragua, gevolgd door chronische ziekten en diarree (2007). Terwijl respiratoire aandoeningen relatief meer voorkomen in het armste kwartiel van 7 Het biopsychosociaal model stelt dat zowel biologische, psychologische als sociale factoren een rol spelen in de context van ziekte en ziektegedrag bij de mens [ 5
13 de bevolking, zijn chronische aandoeningen eerder een probleem van het rijkste kwartiel. Diarree is één van de belangrijkste oorzaken van kindersterfte [8]. Zuigelingen- en kindersterfte De kindersterfte 8 is de laatste jaren aanzienlijk gedaald: van 165 kinderen per geboortes in 1970 tot 31 per geboortes in Ook de zuigelingensterfte 9 volgt deze vooruitgang, maar maakt nog steeds een belangrijk deel uit van vroegtijdige sterfte, voornamelijk in de eerste 28 dagen van het leven (neonatale mortaliteit) [8,10]. Een groot deel van de kindersterfte zou kunnen voorkomen worden door een combinatie van adequate (medische) zorgen, een gezonde en gevarieerde voeding en betere sanitaire voorzieningen [8]. De immunisatiegraad op 1-jarige leeftijd voor tuberculose en mazelen bedroeg in 2005 respectievelijk 88 en 96% [10]. Tien percent van de kinderen jonger dan 5 jaar lijdt aan ondergewicht [5]. Reproductieve gezondheid De vruchtbaarheidscijfers 10 zijn de laatste jaren sterk gedaald. In 1970 zette een doorsnee Nicaraguaanse vrouw in haar vruchtbare jaren ongeveer 7 kinderen op de wereld, in de periode nog 4.5. Momenteel bedraagt deze Fertility Rate slechts 2.8 ( ) kinderen per gezin [1,5,8]. Opvallend is echter dat de Desired Fertility Rate of het gewenste aantal kinderen vaak lager ligt dan de Observed Total Fertility Rate of het werkelijke aantal kinderen. Dit wijst op een gebrekkige tegemoetkoming aan de reproductieve behoeften van de vrouw. Ongeveer 1 kind op 3 blijkt ongewenst of niet gepland te zijn en dit is een erg groot aantal naar Latijns-Amerikaanse normen [8]. Ongeveer 11.7% van de adolescente Nicaraguaanse vrouwen tussen 15 en 19 jaar oud heeft op zijn minst 1 kind. Dit is het hoogst onder alle Latijns-Amerikaanse landen. Toch lijkt dit aantal de laatste jaren te dalen. In 1997 waren er nog 142 jonge moeders per 1000, terwijl dit in 2004 reeds zakte tot 117 jonge moeders [8]. De maternele sterfte 11 werd in 2000 geschat op 230 vrouwen per levend geboorten. Ongeveer 10% hiervan zou te wijten zijn aan homicide (69% suicide door de moeder, voornamelijk bij adolescente moeders). Ook fysiek en sexueel geweld tegen (zwangere) vrouwen is nog steeds een groot probleem [8]. 8 Met kindersterfte bedoelt men het aantal overlijdens voor het 5 e levensjaar per levendgeborenen [ 9 Onder zuigelingensterfte verstaat men het aantal kinderen dat overlijdt in het eerste levensjaar per levendgeborenen. Men onderscheidt de neonatale sterfte (in de eerste 28 dagen) en de postnatale sterfte (tussen dag 28 en het einde van het eerste levensjaar) [ 10 De vruchtbaarheid wordt gemeten aan de hand van de Total Fertility Rate (TFR). Deze TFR wordt volgens de WHO gedefinieerd als het gemiddeld aantal kinderen dat een hypothetische cohort van vrouwen zou hebben aan het einde van hun reproductieve perdiode als zij tijdens hun leven onderworpen zouden worden aan de vruchtbaarheidscijfers van een welbepaalde periode en indien ze niet vroegtijdig zouden sterven [ 11 De maternele sterfte wordt volgens de WHO gedefinieerd als de sterfte van een vrouw tijdens de zwangerschap of in de 42 dagen na het beeindigen ervan, onafhankelijk van de zwangerschapsduur en de -lokalisatie, en door een oorzaak die gerelateerd was aan of verergerd werd door de zwangerschap [ 6
14 1.2 Literatuuronderzoek Methodologie De gerefereerde artikels werden gevonden door een zoekopdracht in PubMed. De belangrijkste trefwoorden waren Communication [MeSH], Doctor-Patient Communication (en verwante termen als Physician-Patient Communication en Provider-Patient Communication ), Physician-Patient Relations [MeSH], Patients Perceptions, Patient-Centered Care [MeSH], Shared Decision Making, Patient Participation [MeSH], en Continuity of Patient Care [MeSH]. Een inclusiecriterium was Primary Health Care [MeSH] en een exclusiecriterium was Children. De resultaten werden beperkt aan de hand van volgende limits: publicatiedatum tussen 1995 en 2010, Engelstalig, en bij mensen. Voor een tweede zoekopdracht werden de termen Developing Countries, Latin-America of Nicaragua toegevoegd. Van de bekomen resultaten werd de relevantie nagegaan, eerst aan de hand van de titel en vervolgens op basis van de abstract (indien beschikbaar). Van de geselecteerde referenties werd het volledige artikel opgezocht. Enkele artikels werden gehaald uit de referentielijst van relevante publicaties Inleiding Ondanks geleidelijke vooruitgang in enkele gezondheidsindicatoren, heerst er nog steeds grote ongelijkheid tussen socio-economische groepen en regio s, ook wat betreft de toegang tot en de kwaliteit van de gezondheidszorg. De organisatie van de gezondheidszorg staat voor een aantal belangrijke uitdagingen wil men het welzijn van de bevolking verbeteren. De inefficiëntie in toekenning en gebruik van middelen moet worden aangepakt. Een adequaat en operationeel gezondheidszorgsysteem is essentieel voor het welzijn van de Nicaraguanen [8]. Het nieuwe gezondheidsmodel Modelo de Salud Familiar y Comunitario (MOSAFC), dat in 2007 werd ingevoerd, heeft als doel een meer geïntegreerde, kwalitatieve en toegankelijke eerstelijnsgezondheidszorg mogelijk te maken. Echter, de introductie van dit model ondervindt momenteel enkele organisatorische, communicatieve en technische hindernissen [15]. Om de invoering van dit model en de reorganisatie van de eerstelijnsgezondheidszorg te ondersteunen, werd een onderzoek gestart door de UNAN (Universidad Nacional Autónoma de Nicaragua), in samenwerking met het ICRH (International Centre for Reproductive Health) en de Vakgroep Huisartsgeneeskunde van de Universiteit Gent: Enhancing quality health delivery in primary health services in transition. Dit onderzoeksproject heeft als doel strategieën te identificeren die de implementatie van het MOSAFC kunnen ondersteunen en bevorderen [15]. Zeker in landen waar armoede heerst en het gebrek aan middelen vele goede bedoelingen overtreft, is het belangrijk de effectiviteit van gezondheidsprogramma s te maximaliseren. 7
15 1.2.3 Rationale Belang van een geïntegreerd gezondheidszorg systeem Waar men vroeger vooral werkte aan de hand van verschillende specifieke gezondheidsprogramma s (moeder/kind zorg, TBC bestrijding, baarmoederhalskankerscreening, ) die los van elkaar werden uitgevoerd, wordt nu de nadruk gelegd op een geïntegreerde zorgverlening. Het belang en de waarde van dergelijke geïntegreerde eerstelijnsgezondheidszorg wordt heden ten dage alom erkend [16,17]. Hierbij wordt immers een algemene basiszorg voor de gehele populatie beoogd. Bij een vertikaal georganiseerde gezondheidszorg daarentegen vallen sommige patiëntenpopulaties (bv. psychiatrische patiënten en chronisch zieken) uit te boot. Zij moeten zich, bij gebrek aan een specifiek voor hen bedoeld programma, noodgedwongen richten tot de private of de tweedelijns gezondheidszorg [15]. Een veranderend gezondheidszorgsysteem impliceert een veranderende arts-patiënt relatie De reorganisatie naar een geïntegreerde eerstelijnsgezondheidszorg impliceert een verandering in de relatie tussen de arts en de patiënt. De patiënt komt nu immers voor elk gezondheidsprobleem terecht bij dezelfde arts, die vanuit een holistische visie een eerste inschatting maakt van het gezondheidsprobleem, waar nodig doorverwijst naar de juiste discipline en er voor zorgt zelf het overzicht te bewaren. Volgens de literatuur wordt continuïteit in zorgverlening als één van de belangrijkste elementen beschouwd in het ontwikkelen en onderhouden van een goede relatie tussen arts en patiënt [18]. Een langdurige arts-patiënt relatie is geassocieerd aan een verbetering van preventieve zorgen, een vermindering in aantal hospitalisaties [19,20] en een daling in gezondheidskosten [20]. Voor de patiënt zijn de voordelen van de continuïteit van zorg: meer zelfbeschikking, een betere therapietrouw en opvolging van de adviezen van de arts, een hogere tevredenheid en een betere gezondheid [20]. Centrale rol van communicatie in de arts-patiënt relatie Communicatie is een centraal en kritisch element van de arts-patiënt relatie in de medische consultatie. Dit geldt in het bijzonder in de eerste lijn, waar vooral complexe en nog ongedifferentieerde klachten aan bod komen met een hoge prevalentie aan psycho-sociale problemen en waar een lange termijn relatie met de arts primeert. Een goede bevraging is niet alleen essentieel voor de uitwisseling van de nodige informatie en een optimale medische besluitvorming, maar ook voor het opbouwen van een vertrouwensrelatie [21-24]. Geneeskunde is immers veel meer dan het louter uitvoeren van enkele diagnostische tests en het stellen van een diagnose; het is de kunst van de menselijke interactie [23]. Chris Gardner merkte in 1982 al op: Wie niet kan communiceren, heeft niets aan al zijn kennis. Uitdagingen voor de arts hierbij zijn het trachten te begrijpen van de visie van de patiënt op zijn ziekte en op de impact ervan op zijn leven om hem zo in staat te stellen geschikte keuzes te maken wat betreft zijn gezondheid [23]. In de westerse wereld achten patiënten de communicatie als één van de 3 belangrijkste competenties van de arts, maar vinden ze deze vaak inadequaat [21]. Een adequate communicatie wordt bedreigd door toegenomen medicalisering, winstbejag, tijdsdruk of een focus op de technologie [23]. 8
16 Hoeveel belang patiënten in ontwikkelingslanden hechten aan de arts-patiënt communicatie en welke aspecten ze hier dan belangrijk in vinden is veel minder gekend. Gezien het Nicaraguaanse gezondheidszorgsysteem in een transitie zit die ook veranderingen in de arts-patiënt relatie impliceert, lijkt het niet ondenkbaar dat de huidige communicatie van de arts onvoldoende beantwoordt aan de noden en verwachtingen van de patiënt. Dit zou de moeilijkheden van de overgang naar geïntegreerde zorg (deels) kunnen verklaren. Een adequate kennis van de percepties en verwachtingen van de patiënt is belangrijk om het functioneren en het gebruik van gezondheidszorg te optimaliseren State of the art In de laatste 40 jaar is het onderzoek naar en de evidentie over de arts-patiënt communicatie in Europa en de Verenigde Staten aanzienlijk uitgebreid [25]. In ontwikkelingslanden daarentegen, gebeurt er tot op heden nog weinig onderzoek hieromtrent. Het is vooralsnog niet gekend of de westerse ideeën ook opgaan voor de gezondheidszorgsystemen in ontwikkelingslanden. Arts-patiënt communicatie Er werd reeds uitvoerig aangetoond dat een adequate communicatie zorgt voor een hogere tevredenheid van zowel patiënt [21,26,27] als hulpverlener [27], een betere relatie tussen arts en patiënt [27], een hogere therapietrouw [21,26-28], een betere perceptie van het succes van een behandeling [28], een betere zelfbehandeling, minder medische kosten [26], een verminderd risico op schadeclaims [24,26], betere gezondheidsuitkomsten [26,27], symptoomvermindering [21,24,27] en een betere Quality of life [21]. Onderzoek naar de arts-patiënt communicatie identificeerde specifiek communicatiegedrag dat geassocieerd is met betere gezondheidsuitkomsten en meer patiëntentevredenheid [29-31]. Beck et al. (2002) concludeerden uit 22 studies, verschenen tussen 1975 en 2000, dat verbaal gedrag dat positief geassocieerd is aan gezondheidsuitkomsten gekenmerkt wordt door: empathie, geruststelling, steun, het gebruiken van verscheidene patiënt-georiënteerde vraagtechnieken, een voldoende lange duur van het consult, de anamnese, het geven van uitleg, zowel dominante als passieve stijlen van de arts, positieve bekrachtiging, humor, aandacht voor psychosociale aspecten, tijd voor gezondheidseducatie, vriendelijkheid, hoffelijkheid, het aanspreken van de patiënt tijdens het lichamelijk onderzoek, samenvatten en verduidelijken. Non-verbaal gedrag dat positief geassocieerd is aan gezondheidsuitkomsten is gekenmerkt door hoofdknikken, naar voor leunen, directe lichaamsoriëntatie, ongekruiste armen en benen, armsymmetrie en minder wederzijdse blikken [21]. Verschillende modellen werden ontwikkeld om een goede communicatie aan te leren en te evalueren. De Kalamazoo Consensus Statement 2001 werd opgesteld door een multidisciplinair panel van 21 experts en destilleerde uit verschillende modellen 7 essentiele elementen van de arts-patiënt communicatie: het gesprek openen, informatie vergaren, de patiënt begrijpen, informatie delen, tot overeenstemming komen en het gesprek afsluiten (zie bijlage 2) [32]. Teutsch (2003) stelde als componenten van een effectieve 9
17 arts-patiënt relatie: de juiste toon zetten, bepaalde signalen van de patiënt juist interpreteren, actief luisteren en het tonen van empathie 12 en respect voor de patiënt [23]. Voor training in communicatievaardigheden wordt vaak de Calgary-Cambridge Observation Guide gebruikt [33]. Deze werd in 2003 verder uitgewerkt om vaardigheden met betrekking tot de communicatie beter te integreren in de inhoud van het medisch consult [34]. In wetenschappelijk onderzoek is het Roter Interaction Analysis System (RIAS) één van de meest geëvalueerde en gebruikte middelen. De observator brengt de uitingen van arts en patiënt onder in een aantal elkaar uitsluitende categorieën en meet zo affectgericht (socio-emotioneel) en taakgericht (instrumenteel) verbaal gedrag van artsen en patiënten. Deze indeling maakt een onderscheid tussen respectievelijk de medische taken of de cure aspecten van de consultatie en de sociaal-emotionele taken of de care aspecten [25,35,36]. Een patiënt-georiënteerde zorg in het westen: Patient-centredness Effectieve communicatie is niet alleen afhankelijk van het observeerbare gedrag van de arts, maar wordt ook beïnvloed door het gedrag en de perceptie van de patiënt. Wat een effectieve communicatie is in de ene setting, kan ineffectief zijn in de andere. Effectieve communicatie vergt dus ook de mogelijkheid om zich aan te passen aan de patiënt en te beantwoorden aan zijn noden, verwachtingen en behoeften [37]. Hoewel een patiënt-georiënteerde zorgverlening, in de Engelstalige literatuur omschreven als patientcentredness, reeds uitvoerig werd onderzocht en beschreven, heerst er nog veel onduidelijkheid over de precieze betekenis van deze term [22,25]. De patiënt-georiënteerde zorgverlening werd voor het eerst gedefinieerd door Edith Balint (1969) als Het begrijpen van de patiënt als een uniek persoon. Volgens McWhinney (1989) bestaat de essentie van patient-centredness eruit dat de arts probeert binnen te treden in de wereld van de patiënt en de ziekte te zien door zijn of haar ogen [25]. Een meer brede definitie van Laine & Davidoff (1996) is een zorgverlening die nauw aansluit met en die beantwoordt aan de wensen, noden en voorkeuren van de patiënt [geciteerd in 38]. Mead & Bower stellen 5 verschillende aspecten voor die een patiënt-geörienteerde zorgverlening kenmerken, nl.: (i) het innemen van een biopsychosociaal perspectief 13 ; (ii) de patiënt als persoon en niet slechts als een lichaam met een ziekte 14 ; (iii) het delen van macht en verantwoordelijkheid 15 ; (iv) therapeutische eensgezindheid 16 ; en (v) de arts als persoon en niet slechts als een opgeleide medischtechnicus 17 [22,25]. Artsen die meer informatie geven, die meer respect tonen voor de patiënt en die de participatie van de patiënt aanmoedigen, hebben in het algemeen patiënten die meer tevreden zijn, een betere therapietrouw vertonen en die betere gezondheidsresultaten ervaren na de consultatie [37]. De patiënt-georiënteerde 12 Teutsch (2003) definieerde empathie als een cognitieve (te onderscheiden van affectieve) eigenschap dat een begrip van de innerlijke ervaringen en perspectieven van de patiënt impliceert, gecombineerd met de mogelijkheid dit begrip te communiceren naar de patiënt [23]. 13 i.e. een visie op ziekte en gezondheid die rekening houdt met sociale en psychologische factoren, naast louter de biomedische. 14 i.e. begrijpen wat de ziekte of klacht betekent voor de individuele patiënt. 15 i.e. rekening houden met de voorkeuren van de patiënt wat betreft informatie krijgen en gezamenlijke besluitvorming. 16 i.e. samen therapeutische doelen vastleggen en de persoonlijke band tussen arts en patiënt bevorderen. 17 i.e. bewust zijn van de invloed van persoonlijke kwaliteiten en subjectiviteit van de arts in de uitvoering van de geneeskunde. 10
18 benadering is verder geassocieerd aan minder schadeclaims [39], minder nood aan diagnostische tests en minder verwijzingen naar andere specialisten [38]. Patiënt-centredness zou volgens de literatuur voornamelijk belangrijk zijn bij chronische aandoeningen [40] en bij psychosociale problemen [41]. Volgens een review van Mead & Bower uit 2002 echter, zijn resultaten over de associaties tussen patientcenterdness en betere uitkomsten voor de patiënt inconsistent en onduidelijk. Dit zou te wijten zijn aan het feit dat er nog steeds geen consensus is over een definitie van patient-centerdness, noch over de manier waarop deze gemeten zou moeten worden [22]. De patiënt-georiënteerde benadering wordt desalniettemin door artsen meer en meer aanzien als cruciaal in het voorzien van een kwalitatieve gezondheidszorg [22,25,37,39]. Volgens Duggan et al. (2006), is een patiënt-georiënteerde zorgverlening zelfs een morele plicht, eerder dan een keuze aanpak van de arts [38]. Ook patiënten verkiezen een patiënt-georiënteerde benadering. In een Amerikaans onderzoek onder patiënten op een spoedafdeling of een algemeen interne dienst verkozen 69% de patiënt-georiënteerde aanpak. Redenen die zij hiervoor aangaven waren o.a. het samenwerken van de arts met de patiënt, het respect voor de patiënt en de exploratie van wat patiënten willen. Toch geeft nog 31% de voorkeur aan de dokter-georiënteerde strategie, waarbij de nadruk meer ligt op de ziekte van de patiënt en waarbij het vooral de dokter is die de beslissingen neemt. Zij apprecieerden het feit dat de arts in de eerste plaats schade vermeed, medische autoriteit toonde en duidelijke informatie gaf. We merken echter op dat de beschreven onderzoekspopulatie voornamelijk bestond uit hoog-opgeleide vrouwen én mannen die relatief jong en gezond waren en die in het algemeen zeer tevreden waren over hun arts. Bovendien gebeurde het onderzoek in een context waar patient-centredness goed ingeburgerd is. Er is voorlopig geen enkel demografisch of klinisch kenmerk gekend dat de preferentiële aanpak voorspelt. Het belang van de voorkeur zoals opgegeven door de patiënt zou kunnen gerelativeerd worden, gezien enkele studies reeds aantoonden dat patiënten zowieso meer tevreden zijn met artsen die meer patiëntgeoriënteerd zijn, onafhankelijk van de stijl die ze zelf eerst zegden te verkiezen [39]. Gezamenlijke besluitvorming tussen arts en patiënt in het westen: Shared Decision Making Een belangrijk onderdeel van een patiënt-georiënteerde zorg is de samenwerking met de patiënt, ook in het nemen van beslissingen omtrent gezondheidsbevordering of behandeling [27]. Deze gezamelijke besluitvorming, in de Engelse literatuur beschreven als Shared Decision Making (SDM), werd voor het eerst gedefinieerd in 1982 door de President s Commision For the Study of Ethical Problems in Medicine als: ( ) De dokter nodigt de patiënt uit om deel te nemen aan een dialoog waarin de dokter de patiënt helpt de medische situatie en de mogelijke therapeutische strategiën te begrijpen en waarin de patiënt zijn zorgen en wensen duidelijk maakt ( ) [41,42]. Dit veronderstelt dat de patiënt ingelicht wordt over alle behandelingsmogelijkheden en hun voor- en nadelen en dat hij vertrouwen heeft in de arts [21]. De communicatie van de arts kan hierbij een belangrijke rol spelen, bv. bij de overdracht van informatie, bij het motiveren van patiënten om passende acties te ondernemen en in het bijstaan van dit gezamenlijk 11
19 besluitvormingsproces [23]. Het impliceert weliswaar een verschuiving in machtspositie: minder bevoegdheid voor de arts en meer gelijkwaardigheid tussen arts en patiënt [27]. Het geven van informatie en het betrekken van de patiënt bij het besluitvormingsproces verhoogt de gezondheid van de patiënt, zijn tevredenheid, de therapietrouw [40,41] en het vertrouwen in gezondheidsaanbevelingen [40]. Het leidt eveneens tot een betere psychologische aanpassing aan ziekte, symptoomvermindering, betere fysiologische uitkomsten en een beter psychologisch welzijn. Andere studies daarentegen toonden geen relatie tussen Shared Decision Making en positieve uitkomsten [40]. Of patiënten verkiezen betrokken te worden in het beslissingsproces blijkt erg individueel bepaald [40,41]. Het zou o.m. afhangen van de media, commerciële druk, de leeftijd, de socio-economische status, de gezondheidsstatus en voorafgaande ervaringen met gezondheidswerkers [43]. Laag opgeleide patiënten, etnische minderheden, angstige patiënten en patiënten met een slechtere prognose verkiezen minder om (mee) te beslissen [40,41]. Ook de klinische toestand en de mate van urgentie hebben een invloed op de voorkeur van de patiënt [39]. Vooral patiënten die voor psychosociale problemen consulteren, zijn meer tevreden met de mogelijkheid van Shared Decision Making [41]. Een studie van Coulter & Jenkinson (2005) over de publieke opinie omtrent de kwaliteit van de artspatiënt communicatie in 8 verschillende Europese landen, toonde aan dat de Europese patiënten een meer autonome rol wensen in het besluitvormingsproces. Er bestaat echter nog een kloof tussen deze hoge verwachtingen en hun eigenlijke ervaringen omtrent besluitvorming [43]. Individuele voorkeuren zouden echter kunnen variëren over de tijd [39]. Het is dus van niet te onderschatten belang dat de arts bij de individuele patiënt nagaat wat diens voorkeuren zijn. Duidelijk is dat de voorkeur van de patiënt om al dan niet in het beslissingsproces betrokken te worden, afhangt van hoe men dit voorstelt aan de patiënt. Indien aan de patiënt wordt gevraagd of hij/zij liefst zelf zou willen beslissen of dat hij/zij liever de dokter zou laten beslissen, kiest men er vaak voor om de dokter te laten beslissen. Indien een keuze moet gemaakt worden tussen zelf beslissen, de dokter laten beslissen of gezamenlijk beslissen, verkiest de patiënt meestal een gezamenlijke beslissing [40]. Een biomedisch gestuurde aanpak in ontwikkelingslanden In vele ontwikkelingslanden is een voornamelijk biomedisch gestuurde aanpak door de arts nog steeds het heersende paradigma en werd tot nog toe weinig aandacht besteed aan de psychosociale aspecten van de zorgverlening of aan een holistische benadering. De positie van de patiënt is eerder ondergeschikt aan die van de arts. Het belang van communicatie en de arts-patiënt relatie wordt er dan ook vaak onderschat. Hoewel de private gezondheidszorg een betere reputatie geniet hieromtrent, lijkt ook deze niet te ontkomen aan het probleem van een inadequate communicatie en beperkte aandacht voor de patiënt in zijn geheel. Volgens Unger et al. (2003) zijn mogelijke verklaringen hiervoor dat er weinig of geen aandacht is voor patient-centred care in de opleiding, dat artsen (al dan niet in de privé sector) mogelijks weinig interesse hebben in non-lucratieve aangelegenheden zoals een adequate communicatie en dat winstbejag het bevorderen van de autonomie van de patiënt zou kunnen tegenhouden [44]. Een andere factor kan zijn 12
20 dat - in tegenstelling tot de westerse wereld, waar iedereen toegang heeft tot medische informatie, o.a. via het internet - de kennis over de eigen gezondheid in ontwikkelingslanden eerder beperkt is. Internet is er nog onvoldoende verspreid en men houdt er vaak vast aan hardnekkig bijgeloof. De precieze impact van de arts-patiënt communicatie is vooralsnog minder geëxploreerd in ontwikkelingslanden. Henbest & Fehrsen (1992) toonden wel de efficiëntie en toepasbaarheid aan van een patient-centred benadering bij een arme niet-westerse bevolking in Zuid-Afrika. Een patiënt-georiënteerde aanpak was er geassocieerd met zich als patiënt meer begrepen voelen, betere overeenkomst tussen arts en patiënt over de aard van het probleem, symptoomvermindering en vermindering van bezorgdheid [45]. Er is ook weinig bekend over de voorkeur van de patiënten in afgelegen gezondheidscentra in Centraal- Amerika waar de patiëntenpopulatie vooral bestaat uit laag of niet geschoolden, huisvrouwen, jonge moeders met kinderen, enz. 2. Methodologie 2.1 Doelstellingen en onderzoeksvragen Doelstellingen In het nieuwe geïntegreerde gezondheidszorgsysteem wordt de arts-patiënt relatie beduidend belangrijker. Deze deelstudie tracht daarom na te gaan wat de huidige perceptie is van de patiënt met betrekking tot de kwaliteit van het consult en de communicatie met de arts. Meer specifiek willen we weten wat patiënten momenteel belangrijk vinden met betrekking tot de communicatie, in welke mate artsen daar nu reeds aan voldoen en op welke manier de arts zijn communicatie kan afstemmen op de verwachtingen van de patiënt. Op die manier hopen we aandachtspunten te identificeren, waarvoor een interventie mogelijk is Onderzoeksvragen Wat verwachten de patiënten van het consult, en meer specifiek van de communicatie met de arts? Worden deze verwachtingen beïnvloed door kenmerken van de patiënt? En zo ja, door welke? Hoe ervaren patiënten het consult, en meer specifiek de communicatie met de arts? Wordt deze ervaring beïnvloed door kenmerken van de patiënt of door zijn verwachtingen? En zoja, door welke? Wat bepaalt of de patiënt zich al dan niet rustiger, minder bezorgd of prettiger voelt na het consult ten opzichte van ervoor? Hoe lang moeten patiënten gemiddeld wachten vooraleer ze gezien worden door een arts? Welke factoren hebben een invloed op de duur van deze wachttijd? Welke factoren bepalen of de patiënt alle vragen kan stellen die hij wilt stellen aan de dokter? 13
Gezondheidsverwachting volgens socio-economische gradiënt in België Samenvatting. Samenvatting
Verschillende internationale studies toonden socio-economische verschillen in gezondheid aan, zowel in mortaliteit als morbiditeit. In bepaalde westerse landen bleek dat, ondanks de toegenomen welvaart,
Nadere informatie5. Discussie. 5.1 Informatieve waarde van de basisgegevens
5. 5.1 Informatieve waarde van de basisgegevens Relevante conclusies voor het beleid zijn pas mogelijk als de basisgegevens waaruit de samengestelde indicator berekend werd voldoende recent zijn. In deze
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 119 120 Samenvatting 121 Inleiding Vermoeidheid is een veel voorkomende klacht bij de ziekte sarcoïdose en is geassocieerd met een verminderde kwaliteit van leven. In de literatuur
Nadere informatieRuth Mangroe,MSc 20 maart 2013
Ruth Mangroe,MSc 20 maart 2013 Ontwikkelingen binnen de gezondheidszorg hebben direct invloed op de wijze waarop men verwacht dat de praktische dienstverlening zal worden uitgevoerd of geboden. Dat de
Nadere informatieGEZONDHEIDSENQUETE 2013
GEZONDHEIDSENQUETE 2013 RAPPORT 5: PREVENTIE Stefaan Demarest, Rana Charafeddine (ed.) Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid Operationele Directie Volksgezondheid en surveillance J. Wytsmanstraat
Nadere informatieGEZONDHEIDSENQUETE 2013
GEZONDHEIDSENQUETE 2013 RAPPORT 1: GEZONDHEID EN WELZIJN Johan Van Der Heyden, Rana Charafeddine (ed.) Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid Operationele Directie Volksgezondheid en surveillance J.
Nadere informatieGezondheidsvaardigheden in de Nederlandse volwassen bevolking Het doel van het eerste deel van dit proefschrift, was te onderzoeken in hoeverre
Samenvatting Inleiding In Nederland wordt van burgers verwacht dat zij een zelfstandige en verantwoordelijke rol vervullen met betrekking tot hun gezondheid en zorg. Dit is het gevolg van verschillende
Nadere informatieHet voorkomen van geneesmiddel gerelateerde problemen bij oudere patiënten met polyfarmacie ontslagen uit het ziekenhuis
Samenvatting Het voorkomen van geneesmiddel gerelateerde problemen bij oudere patiënten met polyfarmacie ontslagen uit het ziekenhuis Hoofdstuk 1 bevat de algemene inleiding van dit proefschrift. Dit hoofdstuk
Nadere informatieInleiding. Johan Van der Heyden
Inleiding Johan Van der Heyden Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid Operationele Directie Volksgezondheid en surveillance J. Wytsmanstraat, 14 B - 1050 Brussel 02 / 642 57 26 E-mail : johan.vanderheyden@iph.fgov.be
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
Samenvatting De organisatie van de geboortezorg in Nederland is gebaseerd op het principe dat zwangerschap, bevalling en kraambed fysiologische processen zijn. Het verschil met veel andere landen is de
Nadere informatieSelfMED. Medicatie in eigen beheer van de patiënt gedurende de ziekenhuisopname Maken de voordelen de organisatorische uitdaging zinvol?
SelfMED Medicatie in eigen beheer van de patiënt gedurende de ziekenhuisopname Maken de voordelen de organisatorische uitdaging zinvol? Prof dr. Tinne Dilles drs. Toke Vanwesemael 1 Aanleiding SelfMED
Nadere informatieSamenvatting van de IMA-studie. Sociaaleconomisch profiel en zorgconsumptie van personen in primaire arbeidsongeschiktheid
1 Samenvatting van de IMA-studie Sociaaleconomisch profiel en zorgconsumptie van personen in primaire arbeidsongeschiktheid Het aantal arbeidsongeschikten alsook de betaalde uitkeringen bij arbeidsongeschiktheid
Nadere informatieNIVEL Panels. Gezondheidszorgonderzoek. vanuit het perspectief van. de Nederlander. Nederlands instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg
NIVEL Panels Nederlands instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg Gezondheidszorgonderzoek vanuit het perspectief van de Nederlander nivel panels Het Nivel onderzoekt met behulp van een aantal panels
Nadere informatieBetere zorg voor patiënten met beperkte gezondheidsvaardigheden
Betere zorg voor patiënten met beperkte gezondheidsvaardigheden Prof. dr. Jany Rademakers NIVEL Nederlands Instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg CAPHRI Care and Public Health Research Institute
Nadere informatie6.7.1.1. Inleiding. Bespreking 5.3.7.1.2. pagina 1
6.7.1.1. Inleiding Algemeen wordt erkend dat de prenatale consultaties een fundamentele rol spelen inzake de gezondheid van de moeder en het toekomstige kind, maar de rol van respectievelijk de huisarts,
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
Samenvatting Langdurig ziekteverzuim is een erkend sociaal-economisch en sociaal-geneeskundig probleem op nationaal en internationaal niveau. Verschillende landen hebben wettelijke maatregelen genomen
Nadere informatieSlecht nieuws goed communiceren
Slecht nieuws goed communiceren M A N U K E I R S E F A C U L T E I T G E N E E S K U N D E, K U L E U V E N Waarheid is een van de meest krachtige medicamenten waarover men beschikt, maar men moet nog
Nadere informatieToegang tot gezondheidszorg voor Roma in België
Toegang tot gezondheidszorg voor Roma in België State of the art Prof. dr. Sara Willems Lise Hanssens Onderzoeksgroep Equity in Health Care Vakgroep huisartsgeneeskunde en eerstelijnsgezondheidszorg 1.
Nadere informatieSamenvatting Beloop van beperkingen in activiteiten bij oudere patiënten met artrose van heup of knie
Beloop van beperkingen in activiteiten bij oudere patiënten met artrose van heup of knie Zoals beschreven in hoofdstuk 1, is artrose een chronische ziekte die vaak voorkomt bij ouderen en in het bijzonder
Nadere informatieHoofdstuk 1 Hoofdstuk 2
179 In dit proefschrift werden de resultaten beschreven van studies die zijn verricht bij volwassen vrouwen met symptomen van bekkenbodem dysfunctie. Deze symptomen komen frequent voor en kunnen de kwaliteit
Nadere informatieZORG VOOR EEN MENSWAARDIG LEVENSEINDE
ZORG VOOR EEN MENSWAARDIG LEVENSEINDE 1. INLEIDING De beslissing nemen om te verhuizen naar een WZC is niet vanzelfsprekend. Vele zaken worden afgewogen vooraleer de beslissing valt. Dit ook voor wat het
Nadere informatieSAMENVATTING. Samenvatting
SAMENVATTING. 167 Met de komst van verpleegkundigen gespecialiseerd in palliatieve zorg, die naast de huisarts en verpleegkundigen van de thuiszorg, thuiswonende patiënten bezoeken om te zorgen dat patiënten
Nadere informatieNederlandse samenvatting (Summary in Dutch)
Nederlandse samenvatting (Summary in Dutch) 159 Ouders spelen een cruciale rol in het ondersteunen van participatie van kinderen [1]. Participatie, door de Wereldgezondheidsorganisatie gedefinieerd als
Nadere informatieDeel één Ȃ communicatie over het levenseinde in Europa: een vergelijkend onderzoek.
Samenvatting 204 De ethische grondslag om patiënten te betrekken bij beslissingen over de medische behandelingen aan hun levenseinde wordt in Europa in toenemende mate erkend, net als de voordelen van
Nadere informatiePlatform epilepsieverpleegkundigen i.s.m. SEPION
Platform epilepsieverpleegkundigen i.s.m. SEPION Leven met epilepsie: Zelfmanagement Loes Leenen, MANP PhD trainee zelfmanagement Inleiding Achtergrond Zelfmanagement Zelfmanagement & Kwaliteit van leven
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting De levensverwachting van mensen met een ernstige psychiatrische aandoening (EPA) is gemiddeld 13-30 jaar korter dan die van de algemene bevolking. Onnatuurlijke doodsoorzaken zoals
Nadere informatieGENDERWORKSHOP. Dag van de 4 de Pijler 18/2/17
GENDERWORKSHOP Dag van de 4 de Pijler 18/2/17 GENDER & SEKSE Sekse : fysieke, fysiologisch en biologische kenmerken, bepaald door de XX-chromosomen, XY vrouw / man Gender : socioculturele aspecten van
Nadere informatieZelfmanagement bij mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden door verstandelijke beperkingen
Zelfmanagement bij mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden door verstandelijke beperkingen Een speciale uitdaging voor het huisartsenteam en het steunnetwerk Dr. Jany Rademakers, NIVEL Drs. Jeanny
Nadere informatieFetal Origins of Socioeconomic Inequalities. in Early Childhood Health. The Generation R Study. Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING
Fetal Origins of Socioeconomic Inequalities in Early Childhood Health The Generation R Study Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING Sociaal-economische gezondheidsverschillen vormen een groot maatschappelijk
Nadere informatie18/03/2015. Innovatie in de mondzorg. 1. De problematiek voor de kwetsbare ouderen 2. Oplossingen voor personen met beperkingen en kwetsbare ouderen
Innovatie in mondzorg voor kwetsbare groepen Maandag 16 maart 2015 Maatschappelijke Tandheelkunde Universiteit Gent- Universitair Ziekenhuis JVO & LDV - 18 maart 2015 1 Maatschappelijke Mondzorg, Vakgroep
Nadere informatieStand van zaken van de Smart City -dynamiek in België: een kwantitatieve barometer
Stand van zaken van de Smart City -dynamiek in België: een kwantitatieve barometer AUTEURS Jonathan Desdemoustier, onderzoeker-doctorandus, Smart City Institute, HEC-Liège, Universiteit van Luik (België)
Nadere informatieWAARGENOMEN HINDERNISSEN EN FACILITATOREN VOOR HUISARTS-PATIËNT COMMUNICATIE IN
WAARGENOMEN HINDERNISSEN EN FACILITATOREN VOOR HUISARTS-PATIËNT COMMUNICATIE IN PALLIATIEVE ZORG: EEN SYSTEMATISCHE OVERZICHTSSTUDIE Slort, W., Schweitzer, B.P.M., Blankenstein, A. H., Abarshi, E. A.,
Nadere informatieVerpleegkundige interventies bij suïcidale patiënten
Verpleegkundige interventies bij suïcidale patiënten Tine Maes Hoofdverantwoordelijke De Fase 4 PZ Duffel Tine.Maes@emmaus.be Prof. Dr. B. Sabbe Prof. Dr. D. Schrijvers Prof. Dr. G. Vanaerschot Introductie
Nadere informatie1. Zonder goede communicatie geen goede zorg
1. Zonder goede communicatie geen goede zorg De communicatie tussen hulpverlener en patiënt is een essentieel onderdeel van goede zorg. Bij veel gezondheidsproblemen is een gesprek voldoende om de juiste
Nadere informatietweede nationale studie naar ziekten en verrichtingen in de huisartspraktijk Een kwestie van verschil:
Dit rapport is een uitgave van het NIVEL in 2004. De gegevens mogen met bronvermelding (H van Lindert, M Droomers, GP Westert. Tweede Nationale Studie naar ziekten en verrichtingen in de huisartspraktijk.
Nadere informatieGeven en ontvangen van steun in de context van een chronische ziekte.
Een chronische en progressieve aandoening zoals multiple sclerose (MS) heeft vaak grote consequenties voor het leven van patiënten en hun intieme partners. Naast het omgaan met de fysieke beperkingen van
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 200 NEDERLANDSE SAMENVATTING Duizeligheid is een veel voorkomend probleem bij ouderen. Tot 30% van de thuiswonende ouderen van 65 jaar en ouder ervaart enige vorm van duizeligheid.
Nadere informatieRisico op sterfte door hart- en vaatziekten in 10 jaar tijd met 25 procent gedaald
PERSMEDEDELING VAN JO VANDEURZEN, VLAAMS MINISTER VAN WELZIJN, VOLKSGEZONDHEID EN GEZIN 4 oktober 2012 Risico op sterfte door hart- en vaatziekten in 10 jaar tijd met 25 procent gedaald De kans dat Vlamingen
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 207 208 Deel I Het wordt steeds belangrijker gevonden om kinderen een stem te geven. Hierdoor kunnen kinderen beter begrepen worden en kan hun ontwikkeling worden geoptimaliseerd.
Nadere informatieSamenvatting. (summary in Dutch)
(summary in Dutch) 193 Introductie Het medisch consult - waarin een huisarts en een patiënt met elkaar in gesprek gaan over ervaren gezondheidsproblemen, mogelijke diagnoses, en behandelingen - heeft een
Nadere informatieGezondheidskloof tussen sociale groepen neemt toe
Met de steun van PERSBERICHT 4/05/2010 6 blz Gezondheidskloof tussen sociale groepen neemt toe opgeleiden leven langer, lager opgeleiden gaan er niet op vooruit Brussel, 4 mei 2010 Een vrouw van 25 jaar
Nadere informatiewaardoor een beroerte kan worden gezien als een chronische aandoening.
amenvatting Elk jaar krijgen in Nederland zo n 45.000 mensen een beroerte, ook wel CVA (Cerebro Vasculair Accident) genoemd. Ongeveer 60% van hen keert na opname in het ziekenhuis of revalidatiecentrum
Nadere informatieHoofdstuk 4 Hoofdstuk 5
Hoofdstuk 1 Algemene inleiding De algemene inleiding beschrijft de context en de doelen van de huidige studie. Prenatale screening op aangeboren afwijkingen wordt sinds 2007 in Nederland aan alle zwangere
Nadere informatieSamenvatting voor niet-ingewijden
voor niet-ingewijden Type 2 diabetes Diabetes is een ernstige chronische ziekte, die wordt gekenmerkt door te hoge glucosespiegels (de suikers ) in het bloed. Er zijn verschillende typen diabetes, waarvan
Nadere informatieInFoP 2. Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. Inhoud. Inleiding
Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module
Nadere informatieSamenvatting. Adviesaanvraag
Samenvatting Adviesaanvraag De afgelopen decennia is de omvang en het maatschappelijk belang van toezicht op de gezondheidszorg gegroeid. De introductie van marktwerking, de privatisering en de toenemende
Nadere informatieHelpt het hulpmiddel?
Helpt het hulpmiddel? Het belang van meten Zuyd, Lectoraat Autonomie en Participatie Faculteit Gezondheidszorg Dr. Ruth Dalemans, Prof. Sandra Beurskens 08-10-13 Doelstellingen van deze presentatie Inzicht
Nadere informatieKennis en ervaringen met e-health van mensen met een chronische longziekte
Deze factsheet is een uitgave van het NIVEL. De gegevens mogen met bronvermelding (Kennis en ervaringen met e-health van mensen met een chronische longziekte, J. Hofstede & M. Heijmans, NIVEL, november
Nadere informatieGezondheidsenquête door middel van Interview België 2001
Gezondheidsenquête door middel van Interview België 2001 Deel 1 Introductie IPH/EPI REPORTS nr 2002-22 Afdeling Epidemiologie Juliette Wytsmanstraat 14 1050 Brussel Tel : 02/642.57.94 e-mail : his@iph.fgov.be
Nadere informatie- Geplaatst in VISUS EBM IN DE OPTOMETRIE: HOE PAS JE HET TOE?
- Geplaatst in VISUS 4-2017 - EBM IN DE OPTOMETRIE: HOE PAS JE HET TOE? Om de verschillen tussen de kennis uit het laatste wetenschappelijk bewijs en de klinische praktijk kleiner te maken is de afgelopen
Nadere informatieSamenvatting Deel I Onderzoeksmethodologie in onderzoek naar palliatieve zorg in instellingen voor langdurige zorg
Samenvatting Palliatieve zorg is de zorg voor mensen waarbij genezing niet meer mogelijk is. Het doel van palliatieve zorg is niet om het leven te verlengen of de dood te bespoedigen maar om een zo hoog
Nadere informatieSAMENVATTING INTRODUCTIE
SAMENVATTING INTRODUCTIE Zorg rond het levenseinde Wanneer patiënten en hun familie worden geconfronteerd met een levensbedreigende aandoening wordt verbetering van de kwaliteit van leven van de patiënt
Nadere informatieVoorafgaande zorgplanning: van studies naar klinische praktijk. Naomi Dhollander
Voorafgaande zorgplanning: van studies naar klinische praktijk. Naomi Dhollander Inhoud Wat is advance care planning (ACP) in kader van goede palliatieve zorg? Enkele cijfers voor Vlaanderen/België? ACP
Nadere informatieSamenvatting (Summary in Dutch)
Samenvatting (Summary in Dutch) Samenvatting (Summary in Dutch) Een goede hand functie is van belang voor interactie met onze omgeving. Vanaf het moment dat we opstaan, tot we s avonds weer naar bed gaan,
Nadere informatieSociaal kapitaal en gezondheid. Annelien Poppe Evelyn Verlinde Prof. dr. Sara Willems Prof. dr. Jan De Maeseneer
Sociaal kapitaal en gezondheid Annelien Poppe Evelyn Verlinde Prof. dr. Sara Willems Prof. dr. Jan De Maeseneer Inhoudstafel Sociaal kapitaal: definitie Sociaal kapitaal bij financieel kwetsbare welzijnszorggebruikers
Nadere informatieEBM. Domein arts. Overwegingen bij domein arts
EBM Wetenschappelijke uitkomsten uit klinisch relevant prognostisch, diagnostisch en therapeutisch onderzoek. Kennis, ervaring, persoonlijke waarden en verwachtingen van de dokter zelf. De individuele
Nadere informatieCommunicating about Concerns in Oncology K. Brandes
Communicating about Concerns in Oncology K. Brandes Nederlandse samenvatting Uit een recente rapportage van KWF Kankerbestrijding blijkt dat 64% van de (ex-) patiënten met kanker zorgen ervaart over psychosociale
Nadere informatieNederlandse samenvatting. Het in kaart brengen en bespreken van de kwaliteit van leven van adolescenten met type 1 diabetes in de reguliere zorg
Nederlandse samenvatting Het in kaart brengen en bespreken van de kwaliteit van leven van adolescenten met type 1 diabetes in de reguliere zorg Dit proefschrift richt zich op adolescenten met type 1 diabetes
Nadere informatieJongeren en Gezondheid 2014 : Socio-demografische gegevens
Jongeren en Gezondheid 14 : Socio-demografische gegevens Steekproef De steekproef van de studie Jongeren en Gezondheid 14 bestaat uit 9.566 leerlingen van het vijfde leerjaar lager onderwijs tot het zevende
Nadere informatieJongeren en Gezondheid 2014 : Socio-demografische gegevens
Resultaten HBSC 14 Socio-demografische gegevens Jongeren en Gezondheid 14 : Socio-demografische gegevens Steekproef De steekproef van de studie Jongeren en Gezondheid 14 bestaat uit 9.566 leerlingen van
Nadere informatieHoe kan u strategie implementeren en tot leven brengen in uw organisatie?
Hoe kan u strategie implementeren en tot leven brengen in uw organisatie? De externe omgeving wordt voor meer en meer organisaties een onzekere factor. Het is een complexe oefening voor directieteams om
Nadere informatieDit proefschrift presenteert de resultaten van het ALASCA onderzoek wat staat voor Activity and Life After Survival of a Cardiac Arrest.
Samenvatting 152 Samenvatting Ieder jaar krijgen in Nederland 16.000 mensen een hartstilstand. Hoofdstuk 1 beschrijft de achtergrond van dit proefschrift. De kans om een hartstilstand te overleven is met
Nadere informatieZorgstrategisch Plan Vlaanderen Template voor een regionaal ZSP
Zorgstrategisch Plan Vlaanderen Template voor een regionaal ZSP Inhoudstafel 1 Inleiding... 3 1.1 Doelstelling van het Regionaal Zorgstrategisch Plan... 3 1.2 Structuur van het Regionaal Zorgstrategisch
Nadere informatieChapter 9 Samenvatting CHAPTER 9. Samenvatting
Chapter 9 Samenvatting CHAPTER 9 Samenvatting 155 Chapter 9 Samenvatting SAMENVATTING Richtlijnen en protocollen worden ontwikkeld om de variatie van professioneel handelen te reduceren, om kwaliteit van
Nadere informatieKLINISCHE STUDIES. in AZ Sint-Lucas
KLINISCHE STUDIES in AZ Sint-Lucas KLINISCHE STUDIES in AZ Sint-Lucas Overweegt u om, al dan niet op verzoek van uw arts, deel te nemen aan een klinische studie? Het is belangrijk dat u vooraf goed geïnformeerd
Nadere informatieOrganisatie van de chronische zorg: een nieuwe aanpak nodig? Ontwikkeling van een position paper. Presenter : K. Van Week denvpk Heede 18 Maart 2013
Organisatie van de chronische zorg: een nieuwe aanpak nodig? Ontwikkeling van een position paper Editors: D. Paulus, K. Van den Heede, R. Mertens Presenter : K. Van Week denvpk Heede 18 Maart 2013 Position
Nadere informatieKiezen voor kinderen: waarom nu?
Kiezen voor kinderen: waarom nu? Ontwikkeling en pilootstudie van een vragenlijst over de stap naar ouderschap Masterproef voorgelegd tot het behalen van de graad van Master in de Verpleegkunde en de Vroedkunde
Nadere informatieDe kunst van elkaar begrijpen
De kunst van elkaar begrijpen Omgaan met beperkte gezondheidsvaardigheden in de dagelijkse praktijk Congres De patiënt aan het roer in de zorg!? Utrecht, 12 april 2019 2 Zorg op maat; beter aansluiten
Nadere informatie- 172 - Prevention of cognitive decline
Samenvatting - 172 - Prevention of cognitive decline Het percentage ouderen binnen de totale bevolking stijgt, en ook de gemiddelde levensverwachting is toegenomen. Vanwege deze zogenaamde dubbele vergrijzing
Nadere informatieMedicatietrouw aan orale antidiabetica. bij type-2 diabetes patiënten van Turkse afkomst. Doctoraatsdissertatie. Bart Peeters
Medicatietrouw aan orale antidiabetica bij type-2 diabetes patiënten van Turkse afkomst. Doctoraatsdissertatie Bart Peeters Samenvatting De wetenschappelijke aandacht voor medicatietrouw bij mensen met
Nadere informatieHoofdstuk 1: Algemene introductie Hoofdstuk 2: Opvattingen over luchtwegklachten van patiënten en dokters
Hoofdstuk 1: Algemene introductie Luchtwegklachten als hoesten, keelpijn en oorpijn komen veelvuldig voor. De overgrote meerderheid van deze klachten wordt veroorzaakt door acute infecties van virale aard
Nadere informatieEQUITY IN DE GEZONDHEIDSZORG
EQUITY IN DE GEZONDHEIDSZORG What s in a name? Jens Detollenaere Research group Equity in Health Care Department of Family Medicine and Primary Health Care De levensverwachting van de Belgen neemt toe
Nadere informatiehet psychisch functioneren van de ouder, de tevredenheid van de ouders met de (huwelijks)relatie en de gezinscommunicatie. Een beter functioneren van
9 Samenvatting 173 174 9 Samenvatting Kanker is een veel voorkomende ziekte. In 2003 werd in Nederland bij meer dan 72.000 mensen kanker vastgesteld. Geschat wordt dat het hier in 9.000 gevallen om mensen
Nadere informatieKennissynthese arbeid en psychische aandoeningen. Dr. F.G.Schaafsma Dr. H. Michon Prof. dr. J.R. Anema
Kennissynthese arbeid en psychische aandoeningen Dr. F.G.Schaafsma Dr. H. Michon Prof. dr. J.R. Anema Ernstige Psychische Aandoeningen (EPA) Definitie consensus groep EPA¹ - Sprake van psychische stoornis
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/38701 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Visschedijk, Johannes Hermanus Maria (Jan) Title: Fear of falling in older patients
Nadere informatieSystematische review naar effectieve interventies ter preventie van kindermishandeling.
Rapport Systematische review naar effectieve interventies ter preventie van kindermishandeling. Auteurs: F.J.M. van Leerdam 1 K. Kooijman 2 F. Öry 1 M. Landweer 3 1: TNO Preventie en Gezondheid Postbus
Nadere informatieActie ter ondersteuning van de federale beleidsnota drugs
FEDERAAL WETENSCHAPSBELEID Wetenschapsstraat 8 B-1000 BRUSSEL Tel. 02 238 34 11 Fax 02 230 59 12 www.belspo.be Actie ter ondersteuning van de federale beleidsnota drugs Projectformulier ten behoeve van
Nadere informatieOntwikkelen van kwaliteitsindicatoren in de palliatieve zorg in Vlaanderen. Kathleen Leemans
Ontwikkelen van kwaliteitsindicatoren in de palliatieve zorg in Vlaanderen Kathleen Leemans Ism. Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen Onderzoekers Kathleen Leemans, Onderzoeker Luc Deliens, Promotor Joachim
Nadere informatieChapter 9. Nederlandse samenvatting (Dutch summary)
Chapter 9 Nederlandse samenvatting (Dutch summary) Samenvatting Samenvatting Depressie en angst klachten bij Nederlandse patiënten met een chronische nierziekte Het onderwerp van dit proefschrift is depressieve
Nadere informatieGEZONDHEIDSENQUETE 2013
GEZONDHEIDSENQUETE 2013 RAPPORT 3: GEBRUIK VAN GEZONDHEIDS- EN WELZIJNSDIENSTEN Sabine Drieskens, Lydia Gisle (ed.) Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid Operationele Directie Volksgezondheid en surveillance
Nadere informatieSteeds meer niet-westerse allochtonen in het voltijd hoger onderwijs
Steeds meer niet-westerse allochtonen in het voltijd hoger onderwijs Esther van Kralingen Tussen studiejaar 1995/ 96 en 21/ 2 is het aandeel van de niet-westerse allochtonen dat in het hoger onderwijs
Nadere informatieSociaal-economische gezondheidsverschillen en werk
Sociaal-economische gezondheidsverschillen en werk Lex Burdorf, hoogleraar Determinanten van Volksgezondheid Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg Academische Werkplaats Publieke Gezondheid CEPHIR
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Docenten in het hoger onderwijs zijn experts in wát zij doceren, maar niet noodzakelijk in hóe zij dit zouden moeten doen. Dit komt omdat zij vaak weinig tot geen training hebben gehad in het lesgeven.
Nadere informatieLANDELIJKE EN REGIONALE SCENARIO S VOOR TOEKOMST VAN ZORG EN GEZONDHEID
LANDELIJKE EN REGIONALE SCENARIO S VOOR TOEKOMST VAN ZORG EN GEZONDHEID Momenteel zijn er veel veranderingen op het gebied van zorg en gezondheid. Het is daardoor moeilijk te voorspellen hoe dit veld er
Nadere informatieF Lees bron 1 en beantwoord daarna opdracht 1.
Opdracht Expert Overheidsbeleid Het crisisteam is samengesteld. Jij bent als expert overheidsbeleid ingevlogen om vast te stellen wat de overheid doet om ruimtelijk ongelijkheid te verminderen. De deskundigheid
Nadere informatieVoorbeeld adviesrapport MedValue
Voorbeeld adviesrapport MedValue (de werkelijke naam van de innovatie en het ziektebeeld zijn verwijderd omdat anders bedrijfsgevoelige informatie van de klant openbaar wordt) Dit onafhankelijke advies
Nadere informatieResultaten voor Brussels Gewest Prenatale Opvolging Gezondheidsenquête, België, 1997
6.7.1.1. Inleiding Algemeen wordt erkend dat de prenatale consultaties een fundamentele rol spelen inzake de gezondheid van de moeder en het toekomstige kind, maar de rol van respectievelijk de huisarts,
Nadere informatieTBN - Beroepscode Tarotprofessional
De Tarot Beroepsvereniging Nederland zet zich in voor de belangen van tarotprofessionals in Nederland. De bij de Tarot beroepsvereniging aangesloten leden werken door het hele land. Door opleiding en nascholing
Nadere informatieChronisch zieken en werk
Chronisch zieken en werk Prof. Ute Bültmann Sociale Geneeskunde, Arbeid & Gezondheid Universiteit Groningen, Universitair Medisch Centrum Groningen 41. Nascholingsdag Stichting Nascholing Bedrijfs- en
Nadere informatieBEÏNVLOEDENDE FACTOREN VAN THERAPIETROUW EN ZELFMANAGEMENT BIJ ORALE TKIs: EEN KWALITATIEF ONDERZOEK. Mathieu Verbrugghe Prof. dr.
BEÏNVLOEDENDE FACTOREN VAN THERAPIETROUW EN ZELFMANAGEMENT BIJ ORALE TKIs: EEN KWALITATIEF ONDERZOEK Mathieu Verbrugghe Prof. dr. Ann Van Hecke INLEIDING THERAPIEONTROUW Een patiënt wordt therapieontrouw
Nadere informatiebut no statistically significant differences
but no statistically significant differences Astma is een chronische aandoening, die niet te genezen is. Met de passende zorg kunnen symptomen tot een minimum worden gereduceerd en zou een astma patiënt
Nadere informatieCommissie milieubeheer, volksgezondheid en voedselveiligheid. van de Commissie milieubeheer, volksgezondheid en voedselveiligheid
Europees Parlement 2014-2019 Commissie milieubeheer, volksgezondheid en voedselveiligheid 14.7.2016 2015/2103(I) ONTWERPADVIES van de Commissie milieubeheer, volksgezondheid en voedselveiligheid aan de
Nadere informatie3 FASEN MODEL. Inhoud: - Introductie - Fase 1 - Fase 2 - Fase 3 - Verbeteren Zelfmanagement
3 FASEN MODEL Inhoud: - Introductie - Fase 1 - Fase 2 - Fase 3 - Verbeteren Zelfmanagement INTRODUCTIE Het aanmoedigen van chronisch zieke patiënten door zorgverleners in het nemen van dagelijkse beslissingen,
Nadere informatieUNIVERSITEIT GENT FACULTEIT GENEESKUNDE EN GEZONDHEIDSWETENSCHAPPEN Medisch-Sociale Wetenschappen Optie Beheer & Beleid Academiejaar 2003-2004
UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT GENEESKUNDE EN GEZONDHEIDSWETENSCHAPPEN Medisch-Sociale Wetenschappen Optie Beheer & Beleid Academiejaar 2003-2004 STUDIE NAAR DE RELEVANTIE VAN MISSION STATEMENTS IN VLAAMSE
Nadere informatieOnderzoeksvragen vanuit de praktijk 17/10/2017
Onderzoeksvragen vanuit de praktijk 17/10/2017 Deze lijst van onderzoeksvragen kwam tot stand na een bevraging bij de coördinatoren van de regionale netwerken voor palliatieve zorg en de voorzitters van
Nadere informatiePROTOS onderschrijft volop de Millenniumdoelstellingen!
PROTOS onderschrijft volop de Millenniumdoelstellingen! De doelstellingen van PROTOS zijn de armsten onder ons te voorzien van rechtvaardig, duurzaam en participatief drinkwater, water voor landbouw, en
Nadere informatieSamenvatting. Inleiding
214 Inleiding Als werknemers door ziekte twee jaar niet hebben kunnen werken of maar gedeeltelijk hebben kunnen werken, kunnen zij een arbeidsongeschiktheidsuitkering aanvragen bij UWV. Mede op basis van
Nadere informatieFactsheet Hospital Elderly Life Program (HELP) Kwetsbare. ouderen
Factsheet Hospital Elderly Life Program (HELP) Kwetsbare ouderen Inhoudsopgave Factsheet Hospital Elderly Life Program (HELP) Gevolgen van een delier 3 Preventieve maatregelen 4 Inzet van geschoolde vrijwilligers
Nadere informatieTake-home toets: Kwalitatief onderzoek
vrijdag 18 januari 2013 Take-home toets: Kwalitatief onderzoek Naam: Lisa de Wit Studentnummer: 500645721 Klas: LV12-2G1 Vak: Kwalitatief onderzoek Docent: Marjoke Hoekstra 1 Inleiding Voor het vak: Kwalitatief
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Het is een uitdaging om ouderen te identificeren die baat kunnen hebben bij een interventie gericht op de preventie van beperkingen in het dagelijks leven op het moment dat dergelijke
Nadere informatie