AGENDAPUNT 12. Onderwerp: Visie water en ruimtelijke ontwikkelingen Nummer: Voorstel

Transcriptie

1 VOORSTEL AAN HET ALGEMEEN BESTUUR AGENDAPUNT 12 Onderwerp: Visie water en ruimtelijke ontwikkelingen Nummer: In D&H: Steller: Marco van Schaik In Cie: BMZ Telefoonnummer: SKK Afdeling: Strategie en Innovatie In AB: Portefeuillehouder: Poelmann Geheim: ja nee Voorstel gelet op besluit 09.S&I/130 Vaststelling definitief Waterbeheerplan Water voorop! (28 oktober 2009), waarin is besloten tot het opstellen van een ruimtelijke ordeningsvisie en gelet op het manifest van de Commissie Water en Ruimte, ingesteld door de Unie van Waterschappen, waarin de waterschappen worden opgeroepen om aandacht voor ruimtelijke ordening meer in hun werk te integreren Stelt het college u voor om 1. De visie water en ruimtelijke ontwikkelingen vast te stellen als beleidskader voor de rol en inzet van ons waterschap in ruimtelijke ordeningsprocessen. 2. Deze visie bestuurlijk uit te dragen naar onze partners in de ruimtelijke ordening. De belangrijkste elementen van deze visie zijn: Ruimtelijke plannen waar de waterbelangen gering zijn toetsen wij aan ons beleid en aan onze primaire belangen. Wij willen deze taak efficiënter invullen door alle relevante informatie op internet te plaatsen en het watertoetsproces te digitaliseren. Zijn de waterbelangen groter, dan past ons de taak van adviseur. Wij willen een deskundige en betrouwbare kennispartner zijn in ruimtelijke ordeningsprocessen; een partner die meerwaarde levert en daarom graag aan tafel wordt gevraagd. Als de waterbelangen nog groter zijn en ook de overige belangen groot, dan kiezen wij er voor als mede-vormgever in het planontwikkelingsproces te participeren. Wij zijn partner die actief bijdraagt aan de planontwikkeling en in bepaalde gevallen ook mee waterdoelen realiseert. Hierdoor zorgen we ervoor dat in samenwerking met onze partners naast de overige doelstellingen tegelijkertijd ook waterdoelstellingen worden gerealiseerd. Als de waterbelangen groot zijn en de overige belangen gering, dan past ons de verantwoordelijkheid van trekker in het proces: wij bereiden de planontwikkeling voor en dragen zorg voor de realisatie. Advies commissie BMZ SKK Het expliciet niet als hamerstuk, maar wel zonder aanpassingen doorgeleiden naar het algemeen bestuur. Reactie college op advies commissie

2 INLEIDING De ruimtelijke ordening is een belangrijk besluitvormingsproces om waterdoelen te bereiken. Om deze reden is het instrument watertoets verplicht en is ons waterschap de laatste 10 jaar regelmatig betrokken bij ruimtelijke ontwikkelingen. Onze beschikbare capaciteit kan echter effectiever worden ingezet om waterdoelen te behalen. Een aantal conclusies uit de evaluatie van ruimtelijke ordeningsprocessen is: - Er ontbreekt inzicht in de vraag voor welke waterbelangen het waterschap zich in ruimtelijke ordeningsprocessen wil inzetten. - Ons waterschap is nog geen speler van betekenis bij verkenningen die leiden tot grootschalige keuzen voor de middellange termijn ( ). - Ruimtelijke ingrepen in een gebied (op initiatief van gemeenten of projectontwikkelaars) zijn vaak een kans om tegelijkertijd wateropgaven op te lossen. Van zulke mogelijkheden maken wij in de praktijk nog nauwelijks gebruik. Dit speelt niet alleen voor ons eigen waterschap, maar ook landelijk. Daarom heeft de Commissie Water en Ruimte, ingesteld door de Unie van Waterschappen, de waterschappen opgeroepen om aandacht voor ruimtelijke ordening meer in hun werk te integreren. Deze visie water en ruimtelijke ordening bouwt hierop voort. Doel is een kader te scheppen voor onze activiteiten in het speelveld van de ruimtelijke ordening. Daartoe beantwoorden wij 2 vragen: - Voor welke doelen willen wij ons inzetten in ruimtelijke ordeningsprocessen? - Wat willen we daarvoor doen? Huidige betrokkenheid bij ruimtelijke ordening Onze grootste betrokkenheid bij de ruimtelijke ordening krijgt gestalte in het proces van de watertoets. Onze werkwijze hebben wij verwoord in het Handboek watertoets (2004). Momenteel worden wij bij de meeste ruimtelijke plannen pas in een laat stadium betrokken. De belangrijkste ruimtelijke keuzen zijn dan al gemaakt en onze invloed richt zich vooral op (technische) randvoorwaarden. In enkele gevallen hebben wij een actievere rol op ons genomen. Als wij vroegtijdig betrokken zijn kunnen de waterdoelen vanaf de start van het proces worden meegenomen. In Leidsche Rijn hebben wij met de gemeente samengewerkt aan het ontwerp van het nieuwe watersysteem en geparticipeerd in een aantal onderzoeken. Momenteel zijn wij actief betrokken bij de ontwikkeling van Rijnenburg en Bodegraven-Noord. Een beleidskader voor investeringen in de ontwikkeling van Rijnenburg wordt in de eerste helft van 2011 ter besluitvorming aan u voorgelegd. Overwegingen voor een actievere betrokkenheid Voor een duurzame inrichting van ons land is kennis van water en bodem essentieel. Het is onze taak deze kennis aan te dragen, maar wij zijn nog geen speler van betekenis bij wezenlijke ruimtelijke keuzen. Bezien vanuit maatschappelijke kosten en baten is het zeer effectief gebleken om waterdoelen te realiseren door aan te haken bij ruimtelijke ordeningsprocessen. In een workshop op 21 juni 2010 heeft het College zich uitgesproken voor: - inzet op waterdoelen voor de lange termijn: ruimtelijke investeringen gaan gemiddeld 50 jaar mee; - versterken van onze invloed in processen met grotere waterbelangen: van volgen naar mee sturen; - wij willen onze invloed versterken door ons aan te bieden als deskundige en betrouwbare kennispartner; - als wij als onderdeel van een ruimtelijke ontwikkeling ook eigen doelen kunnen realiseren betalen wij ook mee. Wat stellen wij daarom voor In deze visie stellen wij voor om ons te ontwikkelen tot deskundige en betrouwbare kennispartner in ruimtelijke ordeningsprocessen. Bovendien willen wij met respect voor ieders eigen verantwoordelijkheid participeren in ruimtelijke ontwikkelingen met een wateropgave en op deze wijze ook onze eigen doelen mee realiseren. Versterking van ons relatiemanagement is hiervoor een randvoorwaarde. Dat moet er toe leiden dat de waterdoelen bij de start van het proces worden meegenomen. Digitalisering van het watertoetsproces moet leiden tot meer efficiency bij het opstellen en toetsen van plannen met geringe waterbelangen

3 ARGUMENTEN 1a. Het voorstel past in het beleid van ons waterschap. In het waterbeheerplan hebben wij gekozen voor een proactieve opstelling bij ruimtelijke ontwikkelingen. Deze visie werkt deze keuze verder uit. De doelen uit ons waterbeheerplan hebben wij waar nodig nader uitgewerkt in kaartmateriaal. 1b. Wij hebben een grotere invloed op de ruimtelijke ordening nodig om onze visie voor de lange termijn (WBP) te realiseren. Realisatie van onze lange termijnvisie vergt ruimte voor water en zorgvuldige positionering van functies. In de ruimtelijke ordening worden hierover de besluiten genomen. Als deskundig adviseur kunnen wij hierop effectief invloed uitoefenen. Belangenafweging blijft expliciet een verantwoordelijkheid van de algemene democratie. 1c. Onze inspanningen verdienen zich terug. Door middel van samenwerking in de ruimtelijke ordening dragen wij bij aan duurzame ontwikkeling tegen aanvaardbare maatschappelijke kosten. De investering in menskracht verdient zich later terug in meer kwaliteit, lagere investeringen, lagere kosten van beheer en onderhoud en het verminderen van schade. 1d. Wij versterken de maatschappelijke positie van ons waterschap. Wij maken ons sterk voor het maatschappelijk belang van water en stellen ons op als de adviseur over alle wateraspecten. Dit gaat verder dan het belang van het waterschap. Hiermee ambiëren wij om gezien te worden als partner die meerwaarde levert en daarom graag aan tafel wordt gevraagd. 1e. Het karakter van ons gebied en de diversiteit aan ruimtelijke ontwikkelingen vraagt om maatwerk voor onze inzet. Als wij een groot belang hebben, past ons een actieve rol en zijn wij als mede-vormgever actief bij het gehele proces van visie, plan en realisatie betrokken. 2. Bestuurlijk draagvlak bij onze partners voor een pro-actieve rol van ons waterschap helpt ons aan tafel te komen. RELATIE MET ORGANISATIEMISSIE, COLLEGEPROGRAMMA OF ANDERE BELEIDSDOCUMENTEN De visie geeft invulling aan de kernwaarden in onze missie, in het bijzonder aan duurzaamheid, kwaliteit en efficiency en aan samenwerking met andere partijen. Duurzaamheid: wij adviseren over de mogelijkheden en randvoorwaarden van bodem en water, de onderste laag uit de lagenbenadering. Kwaliteit: Door samenwerking in de ruimtelijke ordening kunnen wij meer ruimtelijke kwaliteit bereiken bij het realiseren van onze doelen (o.a. efficiënt ruimtegebruik). Efficiency: Participeren in ruimtelijke ontwikkelingen met een wateropgave is een efficiënte manier om waterdoelen te realiseren; digitalisering van het watertoetsproces moet leiden tot meer efficiency bij planontwikkeling en toetsing. Samenwerking met andere partijen: De visie geeft aan welke inspanningen wij leveren in de samenwerking met ruimtelijke ordeningspartners. FINANCIËLE CONSEQUENTIES Onze samenwerking in de ruimtelijke ordening is gericht op het bereiken van meer ruimtelijke kwaliteit tegen lagere maatschappelijke kosten. Daarbij gaat het niet alleen om lagere investeringskosten (werk met werk maken), maar vooral ook om lagere kosten voor beheer en onderhoud en vermindering van schade. Om dat te bereiken investeren we in de organisatie en onze medewerkers, zoals opleiding en training en versterking van ons relatiemanagement. Consequenties hiervan zullen uit reguliere budgetten worden gefinancierd

4 KANTTEKENINGEN 1.1 Ruimtelijke ordening is geen taak van het waterschap. Besluitvorming in de ruimtelijke ordening is een taak van de algemene democratie, met name van de gemeente. Onze betrokkenheid bij de ruimtelijke ordening is erop gericht dat: - waterbelangen worden meegenomen in de ontwerpplannen die aan gemeente- en provinciebesturen ter besluitvorming worden voorgelegd; - gemeenten en provincies een betere afweging kunnen maken, voorzover waterbelangen een rol spelen; - projekten waarbij waterbelangen aan de orde zijn beter tot uitvoering komen. Dit voorstel sluit daarom goed aan bij de bestaande taakverdeling tussen overheden Door verschuiving van onze aandacht naar plannen van derden kunnen eigen doelen en subsidiestromen in gevaar komen Wij willen onze eigen doelen beter tot uitvoering brengen door ruimte te vragen en waar mogelijk aan te haken bij plannen van derden. Wij zijn niet voornemens om onze inzet op realisatie van eigen plannen te verminderen. 1.3 Wij maken ons voor het bereiken van onze doelen afhankelijk van de samenwerking met ruimtelijke ordeningspartners. De bereidheid tot samenwerking per gemeente verschilt. Wij kunnen onze rol niet opdringen aan onze partners. Wij kunnen ons wel aanbieden als aantrekkelijke partner voor samenwerking, o.a. door gratis onze kennis beschikbaar te stellen. UITVOERING Uitvoering van deze visie heeft consequenties voor de organisatie. Het betreft met name het relatiemanagement met onze ruimtelijke ordeningspartners, ontwikkeling van de competenties van onze medewerkers, interne opdrachtgeving, prioritering en de planning en organisatie van de werkprocessen. Hiervoor heeft de directie een actieprogramma vastgesteld. Waar mogelijk sluiten we daarvoor aan bij het actieprogramma Water en Ruimte van de Unie van Waterschappen. COMMUNICATIE In bijeenkomsten met onze ruimtelijke ordeningspartners, zgn. (ambtelijke) water en ruimte ateliers, willen wij de concrete kansen voor samenwerking in de ruimtelijke ordening in beeld brengen voor specifieke gebieden waar wij belangrijke wateropgaven hebben. BIJLAGE(N) nee ja, namelijk DM : Visie Water en Ruimtelijke Ontwikkelingen DM : Visie Water en Ruimtelijke Ontwikkeling bijlage 1: Kaarten Waterbelangen DM : Visie Water en Ruimtelijke Ontwikkeling bijlage 2: Evaluatie waterschapsinbreng in 14 ruimtelijke ordeningsprocessen. TER INZAGE nee ja, namelijk Dijkgraaf en hoogheemraden, dijkgraaf, P.J.M. Poelmann

5 secretaris-algemeen directeur, drs. E.Th. Meuleman

6 Visie Water en Ruimtelijke Ontwikkelingen Een handelingsperspectief voor het waterschap in het speelveld van de ruimtelijke ordening CONCEPT maart 2011 DM:

7 Inhoud Bestuurlijke samenvatting 1. Inleiding 2. De relatie water en ruimtelijke ordening 3. Evaluatie waterschapsinbreng in ruimtelijke ordeningsprocessen 4. Wat wil het waterschap bereiken in de ruimtelijke ordening? 5. Wat is daar voor nodig? 6. Handelingsperspectief. Bijlagen: 1. Kaarten met waterbelangen 2. Beschrijvingen van rollen waterschap in ruimtelijke ordeningsprocessen Colofon Opdrachtgever: Directieteam. Auteurs: Marco van Schaik (projectleider), Goos Boelhouwer, Martijn Jongens, Koos van der Ree Doolaard. Kenmerk: DM nr Bron afbeelding voorkant: beeldleveranciers. Overige afbeeldingen in document: Michiel Anten, Marco van Schaik, 2

8 Bestuurlijke samenvatting Ons waterschap gaat de samenwerking met haar ruimtelijke ordeningspartners versterken. Samenwerking in de ruimtelijke ordening is namelijk een effectieve manier gebleken om waterdoelen te bereiken. Onze samenwerking is gericht op het bereiken van meer kwaliteit tegen lagere maarschappelijke kosten. Wij ontwikkelen ons tot deskundige en betrouwbare kennispartner. In projecten met grote waterbelangen participeren wij actief als medevormgever van planvorming en realisatie. Op dit moment benutten wij de mogelijkheden van de ruimtelijke ordening onvoldoende. In deze visie geven wij aan hoe wij onze effectiviteit in de ruimtelijke ordening kunnen versterken. Daartoe staat de beantwoording van 2 vragen centraal: - Welke doelen willen wij in de ruimtelijke ordening bereiken? - Wat willen wij daarvoor doen? Onze doelen Onze doelen zijn hoofdzakelijk afgeleid van het waterbeheerplan Wij onderscheiden: - Wateropgaven voor de korte termijn; concreet in ons waterbeheerplan benoemde wateropgaven die in 2015 moeten zijn gerealiseerd. In sommige gebieden met zo n wateropgave kunnen wij aanhaken bij lopende ruimtelijke ontwikkelingen. - Wateropgaven voor de lange termijn: een robuust en klimaatbestendig watersysteem en een duurzame waterketen. Zonder samenwerking in de ruimtelijke ordening is het slechts beperkt mogelijk om de lange termijnvisie in ons waterbeheerplan dichterbij te brengen. Investeringen in de ruimtelijke inrichting gaan veelal 50 jaar of langer mee, het is verstandig om gelijktijdig ook een watersysteem te ontwerpen dat tenminste 50 jaar mee gaat. - Tenslotte benoemen wij nog randvoorwaarden voor een duurzame ruimtelijke inrichting. Het gaat daarbij om aanpassing aan bodem, watersysteem en waterveiligheid. Wij streven naar een duurzame ontwikkeling tegen aanvaardbare maatschappelijke kosten. Onze investering in menskracht in de ruimtelijke ordening verdient zich terug in: - meer ruimtelijke kwaliteit (o.a. efficiënt ruimtegebruik); - lagere investeringen (o.a. werk met werk maken); - lagere kosten van beheer en onderhoud; - vermindering van schade. Om deze doelen te behalen willen we onze adviestaak breed oppakken: van behartiger van waterschapsbelangen naar adviseur over alle wateraspecten. Wat wij daarvoor willen doen Effectief opereren in de ruimtelijke ordening vraagt van ons dat we kunnen schakelen tussen verschillende rollen, afhankelijk van de belangen in het gebied. Aan de ene kant gaat het om de waterbelangen; aan de andere kant om de overige belangen zoals wonen, werken, recreëren en natuur. In een groot aantal ruimtelijke plannen zijn de waterbelangen gering en de overige belangen groot. Wij toetsen deze plannen aan ons beleid en aan onze primaire belangen. Wij willen deze taak efficiënter invullen door alle relevante informatie op internet te plaatsen en het watertoetsproces te digitaliseren. Zijn de waterbelangen groter, dan past ons de taak van adviseur. Wij willen een deskundige en betrouwbare kennispartner zijn in ruimtelijke ordeningsprocessen; een partner die meerwaarde levert en daarom graag aan tafel wordt gevraagd. Als de waterbelangen nog groter zijn en ook de overige belangen groot, dan kiezen wij er voor als mede-vormgever in het proces te participeren. Wij zijn gelijkwaardige partner die 3

9 actief bijdraagt aan de planontwikkeling en in veel gevallen ook mee waterdoelen realiseert. Hierdoor zorgen we ervoor dat in samenwerking met onze partners naast de overige doelstellingen tegelijkertijd ook waterdoelstellingen worden gerealiseerd. Actuele voorbeelden zijn de gebiedsontwikkelingen in Rijnenburg en Bodegraven-Noord. Als de waterbelangen groot zijn en de overige belangen gering, dan past ons de verantwoordelijkheid van trekker in het proces: wij ontwikkelen de voorbereiding van het plan en na de vaststelling door de algemene democratie dragen wij zorg voor de realisatie. Om deze taken te kunnen vervullen moeten de doelen al bij de start van een ruimtelijke ordeningsproces bekend zijn. Hiervoor versterken wij ons relatiemanagement. 4

10 1. Inleiding Wie drijft, die blijft W. van der Steeg, Algemeen Bestuurslid De Stichtse Rijnlanden naar aanleiding van een stelling over Rijnenburg In plannen wordt vaak alleen gekeken naar de aanlegkosten en niet naar de kosten van beheer en onderhoud G. van den Hoeven, Algemeen Bestuurslid De Stichtse Rijnlanden Om het waterbelang bij RO-plannen te kunnen regelen zijn generalisten nodig die kunnen schakelen tussen abstractieniveau s Patrick Poelmann, dijkgraaf De Stichtse Rijnlanden Waterbeheer is voor Nederland core-business, met name voor de ruimtelijke functies zoals wonen en werken. Ons waterschap wil een belangrijke rol spelen om in dit deel van Nederland voor de komende generaties voldoende, mooi, schoon en veilig water te hebben tegen aanvaardbare maatschappelijke kosten. Dat betekent keuzes maken over water in ruimtelijke plannen. Waterbeheer is daarbij geen zaak van het waterschap alleen. Waterbeheer doe je samen, zeker in een vol en geordend land als het onze. Samen met gemeenten, provincies, maatschappelijke organisaties en ontwikkelaars. Het mooie is dat het waterschap een deel van haar doelen kan behalen via de ruimtelijke ordening. We doen dit al, maar er is meer te halen: - Er ontbreekt inzicht in de vraag voor welke waterbelangen het waterschap zich in ruimtelijke ordeningsprocessen wil inzetten. - Ons waterschap is nog geen speler van betekenis bij verkenningen die leiden tot grootschalige keuzen voor de middellange termijn ( ). - Ruimtelijke ingrepen in een gebied (op initiatief van gemeenten of projectontwikkelaars) zijn vaak een kans om tegelijkertijd wateropgaven op te lossen. Van zulke mogelijkheden maken wij in de praktijk nog nauwelijks gebruik. Dit speelt niet alleen voor ons waterschap, maar ook landelijk. Voor de landelijke commissie water en ruimtelijke ordening (Unie van waterschappen, commissie Poelmann ) is dit aanleiding geweest om de waterschappen op te roepen tot een krachtige speler in gebiedsontwikkeling. Onze inbreng in de ruimtelijke ordening kan effectiever worden ingezet om waterdoelen te behalen. Waterdoelen Inspanningen: menskracht, geld Resultaten Met deze visie beogen wij een grotere effectiviteit van de activiteiten van het waterschap in het speelveld van de ruimtelijke ordening. Wij kunnen alleen effectief opereren als wij een visie hebben op de waarde van het proces van de ruimtelijke ordening voor het realiseren van waterdoelen. Deze visie werken we uit door 2 vragen te beantwoorden: - Voor welke waterdoelen willen wij ons inzetten in ruimtelijke ordeningsprocessen? - Wat willen we daarvoor doen? Deze visie heeft als doel om op beide vragen een antwoord te geven. Daartoe is de visie als volgt opgebouwd: Waar gaat het over? 5

11 In hoofdstuk 2 gaan we in op de relatie tussen water en ruimtelijke ordening. We beschrijven de ruimtelijke ordeningscyclus en ontwikkelingen in de ruimtelijke ordening. Vervolgens gaan we in op de wijze waarop het waterschap invloed kan uitoefenen op ruimtelijke plannen. Daarbij grijpen we terug op de rollen uit het waterbeheerplan. Wat is er tot nu toe gedaan en wat kunnen we daaruit leren? In hoofdstuk 3 beschrijven we de conclusies van een evaluatie van de waterschapsinbreng in ruimtelijke plannen. Deze analyse is deels gebaseerd op een interne evaluatie van het watertoetsproces in Daarnaast hebben wij 14 planprocessen geëvalueerd, deels van ons eigen waterschap en deels van andere waterschappen. Wat willen we bereiken? Hoofdstuk 4 gaat over de doelen die ons waterschap in ruimtelijke ordeningsprocessen wil realiseren. Deze doelen zijn vooral het resultaat van een tweetal bestuurlijke workshops. Wat gaan we daarvoor doen? In hoofdstuk 5 geven we aan wat er voor nodig is om deze doelen te realiseren. Daarbij geven we invulling aan de rollen uit het waterbeheerplan. Wat betekent dat voor onze medewerkers? Hoofdstuk 6 tenslotte geeft een handelingsperspectief voor de medewerkers van ons waterschap die betrokken zijn bij ruimtelijke ordeningsprocessen. 6

12 2. De relatie water en ruimtelijke ordening Over ruimtelijke ordening, ruimtelijke ontwikkeling en gebiedsontwikkeling Ruimtelijke ordening is het proces waarbij met een groot aantal spelregels de ruimte planmatig wordt benut en ingericht. Daarbij wordt rekening gehouden met individuele en gemeenschappelijke belangen. Kortweg: het zo goed mogelijk aan elkaar aanpassen van samenleving en ruimte. Met ruimtelijke ordening wordt het bereiken van ruimtelijke kwaliteit beoogd. Onder ruimtelijke kwaliteit wordt verstaan: Toekomstwaarde: de ruimte wordt zodanig ingericht, dat deze ook betekenis heeft voor toekomstige generaties. Daarbij gaat het niet alleen om duurzaamheid, maar bijv. ook om aanpassingsvermogen aan veranderende maatschappelijke behoeften. Gebruikswaarde: Hierbij gaat het vooral om een doelmatige inrichting en efficiënt ruimtegebruik. Belevingswaarde: Hierbij gaat het om de ervaring door de gebruikers van de ruimte. Belangrijke elementen hierbij zijn onder meer identiteit (herkenbaarheid), sfeer, de aanwezigheid van beelddragers en maatvoering van ruimten en elementen. De ruimtelijke kwaliteit (en dus de legitimatie van de ruimtelijke keuzen) wordt uitgedrukt in beelden. Het (kaart)beeld is de taal van de ruimtelijke ordening. In Nederland is de bevoegdheid op het gebied van de ruimtelijke ordening primair belegd bij de gemeente. In de nieuwe wet op de Ruimtelijke Ordening (Wro) en de Nota Ruimte (2005) is de positie van de gemeente versterkt onder het motto: decentraal wat kan en centraal wat moet. De provincie heeft de rol van toezichthouder. Waar provinciale belangen in het geding zijn kan de provincie ook eigen plannen maken. Hiervoor is vereist dat de provinciale belangen in de provinciale ruimtelijke structuurvisie expliciet worden benoemd. Het huidige regeringsprogramma zal leiden tot een zwaardere taak voor de provincie in de ruimtelijke ordening. Voorzover het gaat om ontwikkelingen van nationaal belang (bijv. hoofdinfrastructuur, nationale veiligheid, nationale landschappen) ligt de bevoegdheid bij het Rijk. Het waterschap heeft als functionele democratie een rol als adviseur. Deze rol is uitgewerkt in het proces van de watertoets. Een speciale positie neemt het proces van landinrichting in. Dit is een vorm van ruimtelijke ontwikkeling waarbij de provincie opdrachtgever is en het Rijk (Dienst Landelijk Gebied) een uitvoerende taak heeft. Sinds 2007 is dit instrument geregeld in de Wet Inrichting Landelijk Gebied (WILG). Zonder landinrichting worden op vrijwillige basis projekten in het landelijk gebied gefinancierd uit het Inrichtingsbudget Landelijk Gebied (ILG). Het proces van de ruimtelijke ordening heeft een cyclisch karakter. Dit is hieronder weergegeven. 7

13 Beheer Verkenning Realisatie Visie Plan Figuur 1. De ruimtelijke ordeningscyclus De cyclus kent een fase van hoge dynamiek (de realisatiefase), fasen van lage dynamiek (beheer en verkenning) en fasen waarin een nieuwe golf van dynamiek wordt ingeluid (visie en plan). Bij deze fasen behoren ook verschillende instrumenten: - Bij de fase van visievorming hoort de (gemeentelijke of provinciale) structuurvisie. In de structuurvisie worden doelstellingen, ontwikkelingsrichting en locatiekeuzes vastgelegd. Er worden afwegingen gemaakt voor het toekomstig ruimtelijk beleid op lokaal of regionaal niveau. Er worden keuzen gemaakt over de gewenste ruimtelijke ontwikkeling op de (middel)lange termijn en de daarvoor noodzakelijke maatregelen op korte termijn. Het is het richtinggevende document waarin voor overheden, maatschappelijke organisaties, private partijen en burgers duidelijk wordt welk ruimtelijk beleid een gemeente (of provincie) nastreeft. Ruimtelijke plannen en besluiten moeten passen in het beleid dat in de structuurvisie is neergelegd. Met een structuurvisie bindt een gemeente of provincie zichzelf. - De fase van planvorming mondt uit in een plan (bestemmingsplan, inrichtingsplan). Het plan bevat uiteindelijk een ontwerp van de gewenste situatie en is basis voor realisatie. Het bestemmingsplan is bindend voor de overheid en de burger. Hiertoe bevat het een plankaart, voorschriften en een toelichting. Gedetailleerde bouw-, gebruiks- en aanlegvoorschriften beschrijven wat is toegestaan om de doeleinden van de bestemming te realiseren. Vrijstellings- en wijzigingsbevoegdheden zorgen voor de nodige flexibiliteit. Landinrichting en uit het ILG gefinancierde projekten moeten passen binnen het bestemmingsplan. In de regel is het bestemmingsplan hierbij volgend, d.w.z. het bestemmingsplan wordt aangepast aan het landinrichtingsplan of ILG-projekt. 8

14 - In de fase van realisatie wordt het plan uitgewerkt in een ontwerp, bestek en begroting, waarna vergunningen worden aangevraagd. Ten dele gaat het om vergunningen op basis van de Wro: bouw- en aanlegvergunningen; ten dele ook om vergunningen op basis van andere wetgeving, zoals de milieu- en de watervergunning. - Bij de beheerfase hoort het conserverend bestemmingsplan. - Verkenningen geschieden veelal in processen zonder juridische status. Het resultaat van een verkenning bestaat meestal uit afspraken tussen een aantal overheden en / of organisaties over de opgaven in bepaalde gebieden. De fasen waarin een nieuwe golf van dynamiek wordt ingeluid (visie en plan) en de realisatiefase zelf worden ook wel aangeduid als ruimtelijke ontwikkeling. Relatief nieuw is het begrip gebiedsontwikkeling: hiermee wordt ruimtelijke ontwikkeling bedoeld waarbij sprake is van meerdere belangen en waarbij meerdere stakeholders investeren in een gebied. Deze ruimtelijke ordeningscyclus treedt nagenoeg overal op. De periode waarin een cyclus wordt doorlopen bedraagt in de meeste gebieden jaar. Ruimtelijke ontwikkeling komt tot uitdrukking in stedelijke vernieuwing, in ontwikkeling van nieuw stedelijk gebied en in landinrichting. In elk van deze drie typen processen heeft een geheel eigen karakter. Tot voor kort bestond een aanzienlijk deel van de ruimtelijke ordeningsprocessen uit ontwikkeling van nieuw stedelijk gebied. De afgelopen jaren is hierin een omslagpunt bereikt. De bevolkingsgroei neemt af en in de nog steeds aanzienlijke woningbouwbehoefte voor de komende jaren wordt in toenemende mate voorzien door middel van stedelijke vernieuwing. De zeer recente bezuinigingen van het Rijk op het ILG leiden ook tot een (wellicht tijdelijke) vermindering van landinrichtingsprojekten. De initiatiefnemer (gemeente, provincie) heeft een grote vrijheid bij de inrichting van het ruimtelijke ordeningsproces. Gebruikelijk is, dat de belangrijkste stakeholders bij de voorbereiding van het plan betrokken worden. Vaak wordt gewerkt met: - een projekt- of kerngroep die het proces trekt en zorg draagt voor het ontwerp (of daartoe opdracht verstrekt aan een adviesbureau); hierin hebben naast de initiatiefnemer vaak ook de belangrijkste investeerders zitting; als de investeerders het grootste belang hebben is het zelfs gebruikelijk dat zij het proces trekken. - een begeleidings- of klankbordgroep die informatie verschaft en tussenprodukten beoordeelt; doorgaans bestaat deze groep uit vertegenwoordigers van de belangrijkste (overige) stakeholders. Welke partijen aan tafel worden uitgenodigd en in welke rol is uiteindelijk vooral afhankelijk van het belang en van de meerwaarde die zij (in de ogen van de initiatiefnemer) kunnen leveren. Het voorontwerp dat volgens dit proces wordt ontwikkeld doorloopt een wettelijke inspraaktermijn, waarna de gemeenteraad of provinciale staten een besluit nemen over het ontwerp. Over de relatie tussen water en ruimtelijke ordening In de loop van de jaren 90 is het besef (opnieuw) ontstaan dat water een belangrijke bouwsteen vormt voor een duurzame ruimtelijke ontwikkeling. Tot die tijd hadden de waterschappen als functionele overheid zich vooral als facilitator van ruimtelijke ontwikkelingen opgesteld; m.a.w. de waterhuishouding werd aangepast aan genomen besluiten in de ruimtelijke ordening. In een aantal gebieden waren ernstige knelpunten in de waterhuishouding opgetreden, doordat bij de ruimtelijke inrichting onvoldoende rekening was gehouden met het watersysteem. Toen in 1998 enkele perioden met hevige neerslag optraden werden deze knelpunten zichtbaar. Waterbeheerders beseften dat het noodzakelijk is dat zij hun kennis van het watersysteem inbrengen in ruimtelijke plannen. En in het vakgebied van de ruimtelijke ordening kwam erkenning dat water een belangrijke onderlegger behoort te zijn voor ruimtelijke kwaliteit. 9

15 In de ruimtelijke ordening is de lagenbenadering ontwikkeld als een concept voor duurzame ruimtelijke ontwikkeling. Figuur 2. De lagenbenadering Bron: De lagenbenadering onderscheidt 3 lagen met een verschillende dynamiek en aanpassingsvermogen: ondergrond (gering aanpassingsvermogen), netwerken en occupatie (groot aanpassingsvermogen). Het watersysteem maakt deel uit van de ondergrond. Dit is de laag die het moeilijkst veranderbaar is. Een duurzame ruimtelijke ontwikkeling behoort daarom sterk rekening te houden met het watersysteem. Water neemt als deel van de ondergrond ook een andere plaats in dan de belangen en functies in de occupatielaag, zoals wonen, werken en recreëren. De ondergrond met de component water is voorwaardenscheppend voor het functioneren van de functies in de occupatielaag. Water kan dus niet zonder meer tegen de functies uit de occupatielaag worden afgewogen. Dit betekent overigens niet dat water altijd een groot belang is. In veel gevallen hebben ruimtelijke ontwikkelingen niet of nauwelijks consequenties voor de waterhuishouding. Naast deze conceptuele benadering in het vakgebied van de planologie is het belang van water ook wettelijk verankerd in het watertoetsproces. Bij het uitvoeren van een watertoetsproces spelen de waterschappen een belangrijke rol. Over de rol van het waterschap in ruimtelijke ordeningsprocessen Om het belang van water in ruimtelijke ordeningsprocessen te waarborgen is het instrument van de watertoets ontwikkeld. Dit instrument is van toepassing in de fase van visie- en planvorming. 10

16 Figuur 3. Processtappen watertoetsproces (bron: In het proces van de watertoets heeft het waterschap een taak in het: - verstrekken van informatie over waterhuishouding en waterveiligheid; - kennisoverdracht van ontwikkelingen aan het waterbeleid (in breed perspectief, dus ook bijvoorbeeld waterkwaliteit, riolering, drinkwaterwinning) ; - adviseren over het ruimtelijk plan en de beschrijving van een duurzame waterhuishouding. - mee ontwerpen van het plan: ontwerpen met water. De initiatiefnemer beschrijft aan de hand van de informatie van het waterschap de consequenties van de waterhuishouding voor de voorgenomen ontwikkeling. Het belangrijkste product van het waterschap in het watertoetsproces is het wateradvies. Hierin geeft het waterschap een reactie op de beschreven consequenties van een voorgenomen ontwikkeling voor de waterhuishouding en de gewenste aanpassingen van het plan. De initiatiefnemer (gemeente of ander bevoegd gezag) verantwoordt hoe zij met dit wateradvies omgaat in de waterparagraaf, die deel uitmaakt van het plan. In de realisatiefase heeft het waterschap in elk geval een rol als vergunningverlener en handhaver. 11

17 In een aantal ruimtelijke ordeningsprocessen heeft het waterschap een actievere rol op zich genomen dan de formele rollen van het watertoetsproces en die van vergunningverlener en handhaver. Bij de ontwikkeling van Leidsche Rijn heeft het waterschap met de gemeente samengewerkt aan het ontwerp van het nieuwe watersysteem en geparticipeerd in een aantal onderzoeken. Recentelijk heeft het waterschap een actieve rol op zich genomen bij de ontwikkeling van Rijnenburg en Bodegraven-Noord en wordt overwogen om ook in het gebied te investeren in de realisatiefase. De keuze voor een actievere rol in ruimtelijke ordeningsprocessen wordt gelegitimeerd in het waterbeheerplan Hierin worden 4 mogelijke rollen voor het waterschap onderscheiden. Volgend 1. DÉ WATERBEHEERDER 2. DÉ WATERADVISEUR Focus op efficiency Focus op kwaliteit Eigen uitgaven verantwoorden Subsidies verlenen Normering, toetsing Kennis overdragen en adviseren Optreden als dat nodig is Open Zekerheden, zelfstandigheid Meewerken en meedenken Beheerder, uitvoerder Partner, adviseur Taakgericht 3. DÉ WATERONDERNEMER Focus op resultaatgerichtheid en (technische) innovatie Slim onderhandelen over de vraagprijs Product- en klantgericht denken Anticiperen op wat er komt Eigen belangen, eigen projecten Directievoerder, ondernemer Figuur 4. Rollen van het waterschap (bron: waterbeheerplan ) Initiërend Samenwerkingsgericht 4. DÉ WATERAUTORITEIT Focus op draagvlak en (procesgerichte) innovatie Strategisch investeren Transitie, verandering, creatie Netwerken, detacheren, uitwisselen Zichtbaar Risicodragend en participerend Mede-ontwikkelaar, regisseur Het watertoetsproces en de vergunningverlening passen bij de volgende en taakgerichte rol van de waterbeheerder. In processen zoals Leidsche Rijn is het waterschap volgend op het initiatief van derden (de gemeente) maar speelt het een actieve rol als kennispartner: de wateradviseur. In het waterbeheerplan spreekt het waterschap de ambitie uit om ook invulling te geven aan de rol van waterautoriteit. Deze ambitie is nu actueel in de gebiedsontwikkelingsprocessen in Bodegraven Noord en Rijnenburg. De ambitie van ons waterschap om een actievere rol in ruimtelijke ordeningsprocessen te spelen staat niet op zichzelf. Ook de Unie van Waterschappen heeft opgeroepen tot een actievere rol van waterschappen in de ruimtelijke ordening. Hiertoe heeft zij de Commissie Water en Ruimte ingesteld en het pamflet Waterschappen: krachtige spelers in gebiedsontwikkeling uitgebracht (2010). 12

18 3. Evaluatie waterschapsinbreng in de ruimtelijke ordening Inleiding De waterschappen zijn de afgelopen jaren veel betrokken geweest bij ruimtelijke ordeningsprocessen; met wisselende ervaringen. In dit hoofdstuk vatten wij de ervaringen en resultaten van de waterschapsinbreng in ruimtelijke ordeningsprocessen samen. Deze conclusies zijn gebaseerd op de volgende bronnen: Evaluatie watertoetsproces uit 2006 (interne evaluatie). Management memo over inzet capaciteit watertoetsproces na reorganisatie (fase 3). Analyse van 14 casussen van waterschapsinbreng in verschillende ruimtelijke ordeningsprocessen, waarvan 5 casussen van andere waterschappen. De casussen zijn beschreven in bijlagenrapport 2. Ervaring van medewerkers ruimtelijke ordening binnen ons waterschap. De conclusies zijn geordend naar de fasen in de ruimtelijke ordeningscyclus. Algemene conclusies Water wordt meestal als sectoraal belang gezien Het waterbelang wordt nog vaak gezien als belang van het waterschap: een sectoraal belang waarvoor tijdens het planproces nog ergens ruimte moet worden gevonden. Initiatiefnemers vragen aan het waterschap welke eisen wij stellen om daarmee bezwaren van onze kant weg te nemen. Water wordt meestal niet gezien als algemeen belang en als onderlegger voor ruimtelijke kwaliteit. Een gezamenlijke ambitie voor gemeente, waterschap en private partijen ontbreekt meestal: een duurzaam watersysteem voor de (nieuwe) bewoners en gebruikers tegen acceptabele kosten, waarbij kansen zijn gevonden om effectief en efficiënt met ruimte en water om te gaan. Basisbelangen en plusbelangen Als vergunningverlener en handhaver kan het waterschap bewaken dat een aantal essentiële eigenschappen van het watersysteem en de waterkeringen in stand blijft. Deze zogenaamde basisbelangen kan het waterschap met juridische dwang borgen. Het waterschap heeft ook plusbelangen: ontwikkelingen die leiden tot een beter functionerend watersysteem, waterkwaliteit en waterveiligheid tegen lagere maatschappelijke kosten. Deze plusbelangen kunnen niet worden afgedwongen. Om deze plusbelangen te realiseren volstaat geen reactieve opstelling als plantoetser en vergunningverlener. Vereiste middelen zijn een pro-actieve betrokkenheid, deskundigheid, overtuigingskracht en soms ook financiële bijdragen van het waterschap. Een instrument die hiervoor de kaders biedt is de watertoets. Helaas is dit procesinstrument nog niet volledig tot ontwikkeling gekomen. Effectiviteit voor kwaliteitsdoelen gering Ruimtelijke ordeningsinstrumenten zijn niet voor alle doelen van het waterschap even relevant: Veiligheid. Met beschermingszones voor de waterkeringen wordt het noodzakelijke onderhoud en ruimte voor eventueel benodigde versterking van de primaire en regionale keringen geborgd. Maatregelen om de gevolgen van overstromingen te beperken kunnen in de plannen worden meegenomen. Tot dusver gebeurt dat echter nog niet. Droge voeten. In ruimtelijke plannen kan zorg gedragen worden voor instandhouding van het oppervlaktewatersysteem met voldoende ruimte voor aanen afvoer van water en voor waterberging en daarmee indirect voor het functioneren van het grondwatersysteem. Schoon water. De ruimtelijke ordening wordt nog nauwelijks toegepast voor bescherming van de waterkwaliteit. Ruimtelijke zoneringen kunnen een krachtig instrument zijn voor gebiedsgericht waterkwaliteitsbeleid. 13

19 Relatiemanagement randvoorwaarde om plusbelangen te realiseren Om plusbelangen via een ruimtelijke ordeningsproces te realiseren, is het noodzakelijk dat afspraken gemaakt worden vóórdat het proces start. Deze afspraken moeten gaan over de ambities, verantwoordelijkheden en middelen. Ons waterschap maakt hier nog vrijwel geen gebruik van. Om zulke afspraken te kunnen maken is een goed georganiseerd ambtelijk en bestuurlijk relatiemanagement vereist. Samenwerken in ruimtelijke ontwikkeling: duurzame oplossingen tegen lagere maatschappelijke kosten Het is voor het waterschap èn voor de samenleving als geheel zeer effectief om waterdoelen te realiseren door aan te haken bij ruimtelijke ordeningsprocessen. Doordat in het kader van ruimtelijke ontwikkeling veranderingen optreden in functies en grondposities is de speelruimte voor het realiseren van duurzame oplossingen veel groter dan wanneer het waterschap op eigen kracht een wateropgave realiseert. Veel waterambities in stedelijk gebied zijn alleen te bereiken door mee te liften met ruimtelijke ontwikkelingen, zoals slopen en herbouwen van gebouwen en reconstructie van infrastructuur. Ook kunnen kosten van veel maatregelen op meerdere doelen drukken (werk met werk maken). Goede voorbeelden die dit illustreren zijn de ruimtelijke ordeningsprocessen voor de Lopikerwaard (HDSR), Reuseldal (Dommel), Doorbraak, Hart van Zuid en Roombeek (alle WRD). Het waterschap moet zijn rol verdienen door te beschikken over de juiste competenties Als het waterschap bij zijn partners vertrouwen wekt om mee te denken vanuit andere belangen kan het ook een zwaardere rol gegund worden. Het is dan zelfs mogelijk dat het waterschap gevraagd wordt door de provincie om een planproces met meer dan alleen waterbelangen te gaan trekken (voorbeelden: Reuseldal en de Doorbraak). Conclusies fasen verkenning en visievorming Invloed waterschap op functietoekenning zeer gering Wezenlijke keuzen over functieveranderingen (grotere nieuwe bouwlocaties, robuuste verbindingszones) worden al voor de formele start van de visievorming, te weten in de verkenningsfase gemaakt en zijn bij de start van visievorming grotendeels een gegeven. Het waterschap wordt door haar potentiële partners niet gezien als een waardevolle en betrouwbare partij die van betekenis is om invulling te geven aan de verkenningsfase. Daardoor is de invloed van het waterschap op de functietoekenning zeer gering. Zonder goede relatie met gemeenten en provincie geen invloed Bij de nieuwe Wet op de ruimtelijke ordening (Wro) is de watertoets niet verplicht voor structuurvisies. De betrokkenheid en invloed van het waterschap in deze fase is daarom volledig afhankelijk van de goede relatie met gemeenten en provincies en de bereidheid om met elkaar over ruimtelijke ontwikkelingen in gesprek te zijn. Volgens de nieuwe wet op de Ruimtelijke Ordening vormt het provinciaal waterplan een integraal onderdeel van de provinciale structuurvisie. Door onze samenwerking met de provincie bij de totstandkoming van dit waterplan hebben wij hierop wezenlijke invloed gehad. Overigens komt het provinciaal waterplan in de toekomst te vervallen. Weten wat je wilt is voorwaarde voor succes Het waterschap kan zijn plusbelangen al in de visie-fase van ruimtelijke ordeningsprocessen inbrengen. Dit vereist een gedragen visie van het waterschap welke doelen zij wil realiseren, op welke wijze en wat de ruimtelijke consequenties daarvan zijn. Tot dusver heeft het hieraan bij ons waterschap ontbroken. Het ontbrak binnen ons waterschap aan consensus over de gewenste doorwerking van de waterstructuurvisie (2002) en het waterbeheerplan op onze inzet in ruimtelijke ordeningsprocessen. 14

20 Conclusies fase planvorming Deskundig adviseur kan ook plusbelangen behartigen. Met het watertoetsproces beogen wij dat ruimtelijke plannen voldoende rekening houden met water-aspecten. Het wateradvies van ons waterschap is meestal alleen gebaseerd op onze basisbelangen. Cases bij andere waterschappen laten echter zien dat je het proces zo kunt organiseren dat ook plusbelangen worden behartigd. Daarvoor is het noodzakelijk dat het waterschap als volwaardige en betrouwbare kennispartner vroegtijdig aan tafel zit en zo nodig aanvullend onderzoek verricht om haar adviezen te onderbouwen. Bovendien moet zij de waterbelangen weten te vertalen in de beeldende taal van de ruimtelijke ordening. Vroegtijdige inbreng vergroot speelruimte Als waterbelangen bij de start van het proces op de agenda staan is de speelruimte voor mogelijke oplossingen het grootst. Als het waterschap pas in een later stadium betrokken wordt en er al keuzen zijn gemaakt en wordt de speelruimte veel kleiner. Benutting van de dan nog aanwezige speelruimte krijgt dan vaak een dwingend karakter. Grootschalige ontwikkelingen bieden kansen voor wezenlijke transformaties van het watersysteem. Wezenlijke transformaties van het watersysteem kan het waterschap vrijwel alleen realiseren door aan te haken bij grootschalige ruimtelijke ontwikkelingen. Het vergt bovendien een grote inzet (capaciteit en geld) van het waterschap en soms ook moed om flinke risico s te lopen. Goede relatie met gemeenten vergroot de effectiviteit van het waterschap Een goede relatie met gemeenten is essentieel om de waterambities bij bouwplannen op de agenda te krijgen en goede procesafspraken te maken. Bij een goede verstandhouding hoeft het waterschap niet te controleren of het wateradvies wordt overgenomen. Samenwerking vergt het vastleggen van afspraken. Bij wezenlijke ruimtelijke ontwikkelingen kan het bestaande watersysteem flink op de schop worden genomen (bijv. Lopikerwaard en Leidsche Rijn). Dan is het noodzakelijk om afspraken tijdens de planvorming over bijvoorbeeld ambities (van gemeente en waterschap), uitvoeren van nader onderzoek, starten van samenwerkingsprojecten en benutten van kansen vast te leggen in een afsprakennotitie of inhoudelijk document. In stedelijk gebied kan dit worden uitgewerkt in een lokaal water- en rioleringsplan. Indien het waterschap mee investeert of mee ontwikkelt is het nog meer noodzakelijk om verantwoordelijkheden en financiële bijdragen in overeenkomsten of contracten vast te leggen. Deelname aan planproces als opstap voor realisatiefase Doordat het waterschap deelneemt aan het planproces kan veel (tijd)winst worden behaald tijdens de realisatiefase (aanvraag watervergunning). Conclusies fase realisatie Plusbelangen kunnen (mee) gefinancierd worden uit de exploitatie bij functieverandering Uit de casussen bij andere waterschappen komt naar voren dat het waterschap in de rol van (mede-)ontwikkelaar de plusbelangen, zoals een robuust en klimaatbestendig watersysteem, kan realiseren. Deze waterschappen hebben in een aantal gevallen meebetaald. In de gevallen waarin deze waterschappen niet hebben meebetaald was sprake van functieverandering waarbij de waterdoelen (ook de plusbelangen) zijn meegenomen in de exploitatie. Het waterschap kan haar wettelijke taak de watertoets niet verzaken 15

21 Het is maatschappelijk ongewenst om ruimtelijke plannen alleen met ons vergunningeninstrument (Keur en Legger) te beïnvloeden. Voor een initiatiefnemer is het te laat als hij pas in de vergunningenfase weet welke eisen het waterschap stelt. In het slechtste geval zou een planprocedure overnieuw moeten, omdat voor bepaalde ontwikkelingen geen Watervergunning kan worden verkregen. Een goede dienstverlening vergt daarom een adviserende rol bij de planontwikkeling. Conclusie fase beheer Waar overige belangen gering zijn kan initiatief van het waterschap nodig zijn. In gebieden waarvoor een conserverend bestemmingsplan wordt ontwikkeld heeft de initiatiefnemer weinig belangen. Als het waterschap in zo n gebied wel een wateropgave heeft, moet zij in het ruimtelijk plan daarvoor expliciet om ruimte vragen. Voor de realisatie van urgente wateropgaven moet zij in dat geval een trekkersrol op zich nemen. Investeringen tijdens planvorming en realisatie leiden soms tot lagere kosten in de beheerfase. Tijdig meedenken over de ruimtelijke inrichting kan leiden tot aanpassingen waardoor het beheer en onderhoud beter, eenvoudiger en goedkoper wordt. 16

22 4. Wat wil het waterschap bereiken in de ruimtelijke ordening? In het waterbeheerplan heeft het waterschap beschreven welke doelen zij wil bereiken en wat zij daarvoor wil doen. In dit hoofdstuk maken we daarvan een vertaalslag naar de doelen die wij in ruimtelijke ordeningsprocessen willen bereiken. Daarbij komen de volgende vraagstukken aan de orde: A. Waarom samenwerken in de ruimtelijke ordening? B. Water als maatschappelijk vraagstuk. C. Hoe realiseren we de bescherming van huidig watersysteem en waterveiligheid? D. Wat zijn de wateropgaven voor de korte termijn (looptijd waterbeheerplan )? E. Wat zijn de wateropgaven voor de lange termijn: naar een robuust en klimaatbestendig watersysteem? F. Wat zijn de waterhuishoudkundige randvoorwaarden voor ruimtelijke ontwikkeling en functieverandering? A. Waarom samenwerken in de ruimtelijke ordening? Onze samenwerking en investering in menskracht is gericht op het bereiken van meer ruimtelijke kwaliteit en het realiseren van onze waterdoelen tegen lagere maatschappelijke kosten. Met het nieuwe Bestuursakkoord Water is de betekenis hiervan alleen maar toegenomen. De achtergrond van dit bestuursakkoord bestaat immers uit de grote wateropgaven en het teruglopen van de financiële middelen van de overheid. Ruimtelijke kwaliteit bevat de elementen: toekomstwaarde, gebruikswaarde en belevingswaarde. Toekomstwaarde Wij hechten een groot belang aan duurzame ontwikkeling. Hieronder verstaan wij dat problemen niet worden afgewenteld op andere gebieden, andere milieucompartimenten en toekomstige generaties. Een duurzame waterhuishouding maakt hier deel van uit. Gebruikswaarde Samen met onze partners zoeken wij naar mogelijkheden voor efficiënt ruimtegebruik: een optimale afstemming van waterdoelen en gebruiksmogelijkheden voor de maatschappelijke functies. Belevingswaarde Water levert een belangrijke bijdrage aan de identiteit van ons beheersgebied. Wij werken mee aan maatregelen die deze identiteit versterken en het water een plek geven in de dagelijkse leefomgeving. De overheidsfinanciën dwingen ons om de maatschappelijke kosten van het waterbeheer en inrichting en beheer van de openbare ruimte waar mogelijk terug te dringen. Daarbij gaat het niet alleen om de kosten die het waterschap maakt, maar ook om de kosten van de gemeente. Samenwerking in de ruimtelijke ordening moet leiden tot lagere investeringen, lagere kosten van beheer en onderhoud en het verminderen van schade. Investeringen Uit de evaluatie is het al gebleken: samenwerking in de ruimtelijke ordening is zeer effectief om waterdoelen te realiseren. Doordat in het kader van ruimtelijke ontwikkeling veranderingen optreden in functies en grondposities, is de speelruimte voor het realiseren 17

23 van duurzame oplossingen veel groter dan wanneer het waterschap op eigen kracht een wateropgave realiseert. Bovendien drukken de kosten van maatregelen vaak op meerdere doelen en daarvoor verantwoordelijke partijen (werk met werk maken). Beheer en onderhoud Duurzame ruimtelijke ontwikkeling, waarbij water als ordenend principe wordt gehanteerd, leidt in veel gevallen tot lagere kosten voor beheer en onderhoud. Voor het waterschap gaat het vooral om de zorg voor het gewenste waterpeil en het voorkomen van wateroverlast op kwetsbare plekken en om de versnippering van het watersysteem. Door een ontoereikende wijze van bouwrijp maken kunnen met name voor gemeenten de kosten van het onderhoud van de openbare ruimte en de riolering hoog oplopen. Verminderen van schade Het waterschap kan geen absolute veiligheid bieden tegen overstromingen. Ook zullen als gevolg van klimaatverandering vaker extreem droge en extreem natte omstandigheden optreden. Als gevolg van bodemdaling kunnen ernstige verzakkingen optreden. Een belangrijk aandachtspunt in de samenwerking in de ruimtelijke ordening is om de mogelijke schade door extreme omstandigheden en door bodemdaling zoveel mogelijk te beperken. De beoogde samenwerking willen wij bereiken door de ruimtelijke ordeningscyclus en de watercyclus optimaal op elkaar af te stemmen. Dit leidt ertoe dat waar mogelijk in één keer geïnvesteerd wordt in ruimtelijke inrichting en water. De ruimtelijke ordeningscyclus De watercyclus Beheer Verkenning Beheer Verkenning Realisatie Visie Realisatie Visie Plan Plan Figuur 5. Afstemming tussen de ruimtelijke ordeningscyclus en de watercyclus B. Water: van waterschapsdoel naar maatschappelijk doel Om waterdoelen te behalen is het noodzakelijk een goede balans te vinden tussen de drie elementen: techniek, ruimte en anticipatie. Dit is weergegeven in figuur 6. Techniek bestaat uit waterkeringen, kunstwerken, zuiveringsinstallaties en andere voorzieningen waarmee waterveiligheid, waterstanden en waterkwaliteit binnen bepaalde grenzen gereguleerd kunnen worden. Deze techniek is een verantwoordelijkheid van het waterschap. Ruimte voor water wordt gevonden in het rivierbed, watergangen, waterbergingsgebieden en natuurvriendelijke oevers. Extreme omstandigheden kunnen voor een groot deel worden opgevangen met extra ruimte voor water. Het zorgen voor voldoende ruimte is een 18