Een lesje geschiedenis van de hygiëne

Transcriptie

1 2 Hoofdstuk 1 Hygiëne en de infectiecyclus 1 Wat is schoon of vies Een poes op je bed? Hoe vaak pak je een schone vaatdoek? Dagelijks schone kleding of twee keer per week? Hoe strikt is de houdbaarheidsdatum van een product? Eten afgedekt in de koelkast bewaren? Met of zonder handschoenen werken? Steriele of nietsteriele handschoenen? Met of zonder mondneusmasker werken? Huishoudelijk reinigen of desinfecteren? Wel of niet vaccineren voor je naar het buitenland reist? 1.1 Wat is hygiëne? Deze vragen gaan allemaal over hygiëne. Mensen verschillen in wat zij als schoon of hygiënisch ervaren. Wat de één schoon vindt (handen wassen na het plassen), vindt de ander overbodig. Wat je schoon of vies vindt, hangt af van wat je van huis uit hebt meegekregen en waar jij je prettig bij voelt. Hygiëne in de gezondheidszorg en in de dienstverlening is een ander verhaal: daar gelden niet je eigen normen, maar die van de beroepsgroep, de professionele standaard. Hygiëne gaat om doen wat goed is voor je gezondheid en die van anderen en dan met name hoe je ziekteverwekkers buiten de deur en buiten je lijf (en dat van anderen) houdt. Een lesje geschiedenis van de hygiëne De medische wetenschap is in de afgelopen eeuwen veel wijzer geworden over ziekteverwekkers en de daarbij passende hygiënische maatregelen. In de laatste drie eeuwen zijn er veel uitvindingen gedaan die de hygiëne en daarmee de gezondheid van ontelbare mensen bevorderd hebben. Mijlpalen in de geschiedenis van de hygiëne 5 In de 7 e en 6 e eeuw voor Christus wordt de Griekse godin Hygea geëerd als godin van de gezondheid. Er was aandacht voor een gezond lichaam en een gezonde geest. 5 In de rest van Europa bestond er vóór de Middeleeuwen (ongeveer ) nauwelijks aandacht voor gezondheid en ziekenzorg. 5 In de Middeleeuwen ontstonden de eerste gasthuizen waar zieken verzorgd werden onder vaak zeer onhygiënische omstandigheden (samen in bad en samen gebruikmaken van poepdozen).

2 1.1 Wat is hygiëne? De uitvinding van de microscoop door de Nederlander Antoni van Leeuwenhoek in Hiermee kon hij bacteriën (die toen nog niet zo heetten) zien. 5 Edward Jenner ontwikkelde eind van de 18 e eeuw in Engeland een inenting tegen de pokken (de koepokinenting). 5 Louis Pasteur ontdekte dat bacteriën bederf en rotting veroorzaakten en Jenner maakte een vaccin tegen miltvuur en hondsdolheid (eind 19 e eeuw). 5 Andere baanbrekende artsen waren Robert Koch en Ignaz Semmelweiss. De Duitser Koch legde het verband tussen koorts en ziektekiemen en de Hongaarse arts Semmelweiss toonde aan dat handen wassen met een chloorkalkoplossing kraamvrouwensterfte voorkomt (halverwege de 19 e eeuw). 5 De aanleg van riolering om ontlasting en urine af te voeren is een belangrijke bijdrage aan het stoppen van de verspreiding van ziekteverwekkers. Het eerste grootschalige riool is gebouwd in Londen in De woonboten in de Amsterdamse grachten zijn pas in 2013 (!) op het gesloten riool aangesloten. 5 De ziekenverpleegster Florence Nightingale was een fervent voorvechtster van hygiëne, schoon voedsel en water in de ziekenhuizen. In Notes on Hospitals (1863) publiceert zij sterftecijfers in ziekenhuizen. Zij was een verplegingswetenschapper avant la lettre. Zij was haar tijd ver vooruit! 5 Eind 19 e eeuw was er voor het eerst meer aandacht voor ventilatie om verspreiding van ziekteverwekkers te voorkomen. Betere huisvesting begin 20 e eeuw heeft daarom ook enorm bijgedragen aan het voorkomen van besmettelijke ziekten, zoals tuberculose dat zich via de lucht verspreidt. 5 De Engels arts Joseph Lister gebruikte een carboloplossing om ziektekiemen te doden (rond de eeuwwisseling van de 19 e en 20 e eeuw). 5 De Engelsman Arthur Fleming vond penicilline (het eerste antibioticum) uit. Voor het eerst gebruikt in de Tweede Wereldoorlog. 5 Ook in deze moderne tijd doen zich nieuwe infecties voor, zoals hiv/aids, en nieuw ontdekte ziekteverwekkers die van dieren naar mensen overgaan. Een andere kwestie is dat veel ziekteverwekkers (bijvoorbeeld MRSA) niet meer reageren op medicijnen. Deze problemen stellen gezondheidswerkers steeds voor nieuwe uitdagingen.

3 4 Hoofdstuk 1 Hygiëne en de infectiecyclus 1 Veel van deze onderwerpen krijgen een plaats verderop in dit boek. De belangrijkste conclusie, ook voor de 21 e eeuw, is dat hygiënisch werken levens spaart. En de allerbelangrijkste maatregel om infecties te voorkomen blijft handhygiëne. 1.2 Belang van goede hygiëne Persoonlijk Goede hygiëne draagt bij aan gezondheid en houdt ziekten buiten de deur. Schoon drinkwater, riolering, ventilatie, lichamelijke verzorging en medische zorg (inentingen) hebben ervoor gezorgd dat de lichamelijke gezondheid van veel mensen op de wereld enorm verbeterd is. De meeste mensen voelen zich prettig als ze schoon en fris zijn. Daarmee wordt ook het zelfvertrouwen beter (psychische gezondheid) en dat maakt de omgang met anderen makkelijker (sociale gezondheid). Individuele verschillen blijven er: de één vindt het nodig elke dag te douchen (of soms nog vaker), de ander vindt één of twee keer per week genoeg. Denk maar aan sommige ouderen, die vroeger zoveel badbeurten niet gewend waren en dat ook nu nog overbodig vinden. Op het werk Voorkomen dat je anderen besmet en voorkomen dat je zelf besmet wordt. Dat zijn kort gezegd de twee belangrijkste redenen waarom je hygiënisch werkt. Goede hygiëne op het werk (in de zorg of in de dienstverlening) voorkomt dat mensen met een verminderde weerstand besmet raken met ziekteverwekkers en daardoor ziek worden en zelfs aan de gevolgen overlijden. Mensen met besmettingen kunnen ook de zorg- of dienstverlener besmetten. Het is heel vaak niet duidelijk of iemand besmet is. Toch moet je er altijd rekening mee houden dat dat wel het geval is. Via bloed, lichaamsvocht, wonden, slijmvliezen en materialen kunnen ziekteverwekkers van de besmette persoon overgaan op jou als medewerker. Daarmee word je zelf een bron van besmetting. De Werkgroep Infectie Preventie (WIP ) houdt zich bezig met het ontwikkelen van landelijke richtlijnen op het gebied van infectiepreventie. Deze richtlijnen gelden als dé standaard in Nederland.

4 1.3 De infectiecyclus 5 1 z Wereldwijd Wereldwijd kan er nog veel verbeterd worden op het gebied van hygiëne. Per jaar overlijden 1,1 miljoen kinderen aan de gevolgen van vuil drinkwater, slechte sanitaire voorzieningen en slechte hygiëne (bron: Unicef, 2013). De Wereld Gezondheidsorganisatie ( World Health Organization, WHO) heeft in zijn Millenniumdoelstellingen een groot aantal speerpunten benoemd. Eén hiervan gaat over het bestrijden van ziekteverwekkers (o.a. hiv/aids en malaria). Daling van de kindersterfte, versterken van de gezondheid van moeders, toegang tot schoon drinkwater en sanitair zijn andere millenniumdoelstellingen. Ze hangen nauw samen met hygiëne. De 191 aangesloten landen van de Verenigde Naties hebben ervoor getekend dat ze zich zullen inspannen deze doelstellingen uiterlijk in 2015 te behalen. 1.3 De infectiecyclus Een infectie is een besmetting van een organisme met ziektekiemen, waarna deze zich vermeerderen en het lichaam hierop reageert met een afweerreactie. Een infectie is dus niet hetzelfde als een besmetting. Een besmetting wil zeggen: het overgaan van ziektekiemen. Een besmetting kan bij iemand met voldoende afweer zonder infectie verlopen. Een infectie kan ontstaan als iemand kwetsbaar is of als er sprake is van een heel groot aantal of zeer agressieve ziekteverwekkers. Hoe kom je eraan? Deze vraag wordt vaak gesteld als mensen een infectie opgelopen hebben. Het lijkt soms een raadsel hoe je iets kan oplopen. Toch is er een logische verklaring als je de stappen uit de infectiecyclus kunt achterhalen. Er zijn verschillende benamingen voor de infectiecyclus, die hetzelfde betekenen: de infectieketen of de besmettingskringloop. Ze hebben alle drie dezelfde stappen. Hoe ziet de infectiecyclus eruit? z Uitleg van de infectiecyclus (zie. figuur 1.1 ) 1. Micro-organismen veroorzaken de infectie. Ze zijn er in veel soorten en maten: bacteriën, virussen, schimmels, protozoën, parasieten. De meesten zijn onzichtbaar voor het blote oog. 2. De besmettingsbron is de plaats waar de micro-organismen zich bevinden. Dit kan zijn in of op mensen en dieren, maar ook in de omgeving, zoals besmet voedsel, of in de lucht.

5 6 Hoofdstuk 1 Hygiëne en de infectiecyclus 1 1. ziekmakende micro-organismen 6. gastheer met verminderde weerstand 2. besmettingsbron 5. ingangen 3. uitgangen 4. besmettingswegen. Figuur 1.1 Infectiecyclus. Besmetting is ook mogelijk door micro-organismen die normaal bij de mens horen. 3. Uitgangen (in het Frans ook wel porte de sortie genoemd ) zijn bij de mens de huid (huidschilfertjes), de longen (uitgehoeste druppeltjes of sputum), de blaas (urine), de darmen (ontlasting), bloedvaten (bloed uit wonden of wondjes). Microorganismen verlaten zo de besmettingsbron. 4. De besmettingsweg loopt via contact, via de lucht of via insecten of andere dieren. Directe besmetting is door rechtstreekse aanraking van de bron met de gastheer: via speeksel, bloed of via de handen. Indirecte besmetting loopt via een omweg, namelijk via de lucht, besmet voedsel of door het aanraken van besmette materialen/instrumenten, insecten of dieren. Er zijn micro-organismen die niet één, maar meerdere besmettingswegen hebben (bijvoorbeeld via de lucht en via bloed). Een enkele keer kunnen we besmet worden door micro-organismen die in het water of in de grond leven. Dan vindt de besmetting plaats door rechtstreekse binnenkomst van microorganismen in de weefsels via de beschadigde huid. Zoals een

6 1.3 De infectiecyclus 7 1 worminfectie ( bilharzia ) in de tropen, die zich via de huid een weg naar binnen werkt. 5. Met ingangen wordt de plaats bedoeld waar micro-organismen het lichaam kunnen binnendringen (in het Frans de porte d entrée ). Dit zijn de luchtwegen, het maag-darmkanaal, de urinewegen, de niet-intacte huid (wondjes), slijmvliezen, de placenta en de bloedbaan. De intacte huid is een goede barrière tegen micro-organismen, maar via een beschadigde huid kunnen micro-organismen het lichaam binnendringen. Intacte slijmvliezen zijn in de meeste gevallen geen goede bescherming tegen micro-organismen. 6. Gevoelige gastheer : de gevoeligheid is afhankelijk van iemands aanleg en afweer. De volgende groepen hebben een verminderde weerstand en zijn dus vatbaarder voor infecties: 5 baby s (het immuunsysteem is nog niet optimaal ontwikkeld); 5 zwangeren (verhoogde stofwisseling vraagt veel van het lichaam); 5 kraamvrouwen (bloedverlies uit de baarmoeder); 5 mensen met (brand)wonden (open verbinding naar binnen ); 5 mensen met ondervoeding (gebrek aan vitaminen en mineralen, ook bij alcoholisten); 5 mensen met aids of andere ziekten (zoals leukemie) die het afweersysteem aantasten; 5 mensen die behandeld worden tegen kanker (bestraling en celremmende middelen tasten het afweersysteem aan); 5 mensen in bepaalde beroepen (bijvoorbeeld in de kinderopvang zijn veel ziekteverwekkers actief, er zijn veel kinderen met luchtweginfecties); 5 ouderen (gevoeliger voor luchtweg- en blaasinfecties). Vaak zijn de gevolgen van een infectie bij deze mensen ook ernstiger dan bij anderen. Denk maar aan de zwangere die besmet wordt door toxoplasmose. Een miskraam kan het gevolg zijn. Werkers in de gezondheidszorg en anderen die met mensen uit deze risicogroepen werken, moeten zich realiseren dat het doorbréken van de infectiecyclus de enige manier is om de verspreiding van infecties tegen te gaan. z Incubatietijd Een infectie kent altijd een incubatietijd. Dit is de periode tussen de besmetting en het optreden van de eerste symptomen. Na

7 8 Hoofdstuk 1 Hygiëne en de infectiecyclus 1 1. ziekmakende microorganismen: griepvirus (influenzavirus) 6. gastheer met verminderde weerstand: kind op kinderdagverblijf, oudere met verminderde weerstand 2. besmettingsbron: deurklink of katoenen zakdoek, niezen of hoesten 5. ingangen: via de luchtwegen 3. uitgangen: druppeltjes uit de longen 4. besmettingswegen: via de luchtwegen (bij slechte ventilatie) en aanraking. Figuur 1.2 Voorbeeld van de infectiecyclus met het griepvirus. de incubatietijd kunnen symptomen optreden die duiden op een infectie. Geef mij maar geen zoen, ik heb een koortslip Heel verstandig als iemand dat zegt. Het is inderdaad waar dat je via direct contact met de ander besmet kunt raken. Dit wordt ook wel kruisbesmetting genoemd. Ook via het aanraken van handen en voorwerpen kan een ziekteverwekker overlopen. Dit is stap 4 uit de infectiecyclus. z Het heerst!. Figuur 1.2 geeft een voorbeeld waarin de infectiecyclus is toegepast op het veelvoorkomende griepvirus. 1.4 De verschijnselen van een infectieziekte De reactie van het lichaam op het binnendringen van micro-organismen is een ontsteking. Algemene symptomen van een ontsteking zijn:

8 Meer informatie roodheid ( rubor) doordat de bloedvaten verwijd zijn; 4 warmte (koorts, calor ) door verhoogde doorbloeding; 4 zwelling ( tumor ) door ophoping van vocht, witte bloedcellen en dode cellen, pus genaamd; 4 pijn ( dolor ) doordat zwelling op pijnzenuwen drukt; 4 gestoorde functie ( functio laesa ): de beweging en functie is beperkt. De schuingedrukte woorden tussen haakjes zijn veelgebruikte Latijnse namen. Kenmerken van een virusinfectie zijn opgezette lymfeklieren, omdat er antistoffen (immuniteit) aangemaakt worden, en vaak ook verhoging/lichte koorts. Kenmerken van een bacteriële infectie zijn koorts, koude rillingen, zweten, ziek gevoel, uitputting. Meer informatie Websites 7 (over griep en verkoudheid) 7 (Kennissysteem infectieziekten en arbeid) 7 (Informatie over infectieziekten voor professionals) 7 (Werkgroep Infectie Preventie)