Werkblad beschrijving interventie Definitieve versie juni 2014

Transcriptie

1 Voluit Leven (online) Werkblad beschrijving interventie Definitieve versie juni 2014 Gebruik de handleiding bij dit werkblad Plaatjes en tabellen kunnen niet in de database worden geïmporteerd. Wilt u daarom eventuele tabellen en plaatjes in een aparte bijlage aanleveren? Het ingevulde document kunt u sturen naar: NISB (effectiefactief@nisb.nl) voor interventies op het gebied van sport en bewegen en RIVM-CGL (erkenning@rivm.nl) voor interventies op het gebied van leefstijlthema's en bewegen in combinatie met voeding.

2 Uitgebreide beschrijving 1. Probleemomschrijving Probleem max 300 woorden (2/3 A4) * Voor welk probleem, thema of risico is de interventie ontwikkeld? Omschrijf aard, ernst en spreiding van het probleem. Depressie komt in Nederland veel voor. In 2007 had ongeveer 6.2% van de Nederlanders van jaar een stemmingsstoornis. Dit zijn ongeveer mensen. Gevolgen max 150 woorden (1/3 A4) * Wat zijn de mogelijke gevolgen (immaterieel en materieel) als er nu niet wordt ingegrepen (zowel voor de doelgroep als in maatschappelijke zin)? Depressie heeft een hoge ziektelast en veroorzaakt een grote negatieve invloed op de kwaliteit van leven. Depressie staat in de top-10 van ziekten met de grootste ziektelast (Gommer, Hoeymans, Poos, & 2010). Daarbij veroorzaakt depressie hoge zorgkosten. In 2005 kostte depressie 773 miljoen euro. Depressie is daarmee één van de duurste kostenposten van de gezondheidszorg van Nederland (Poos, Smit, Groen, Kommer, & Slobbe, 2008). Daarom is het van groot belang om te voorkomen dan mensen een depressie krijgen. Uit onderzoek blijkt dat preventieve interventies die zich richten op mensen met beginnende depressie klachten effectief zijn in het voorkomen van een depressie. Uit onderzoek blijkt dat het risico op het ontwikkelen van een depressieve stoornis 22% minder is voor mensen die een preventieve interventie hebben gevolgd in vergelijking met mensen die geen interventie hebben gevolgd (Cuijpers, van Straten, Smit, Mihalopoulos & Beekman, 2008). Dit geeft aan dat het zeer relevant is om mensen die beginnende depressie klachten ervaren een geïndiceerde preventieve cursus aan te bieden om het risico op een depressie te verlagen 2

3 2. Beschrijving interventie 2.1 Doelgroep Uiteindelijke doelgroep max 100 woorden (1/4 A4) * Wat is de uiteindelijke doelgroep van de interventie? Voluit Leven is bedoeld voor volwassenen vanaf 18 jaar en ouder met lichte tot matige depressie klachten. De ernst van de depressie klachten wordt vastgesteld met de CES-D (Radloff, 1977). Intermediaire doelgroep max 100 woorden (1/4 A4) Zijn er intermediaire doelgroepen? Zo ja, welke? Klik hier als u tekst wilt invoeren. Selectie van doelgroepen max 50 woorden Hoe wordt de doelgroep en - indien van toepassing - de (intermediaire) doelgroep(en) geselecteerd? Zijn er in- en exclusiecriteria? Zo ja, welke? Mensen die willen deelnemen aan de groepscursus of de online cursus nemen contact op met de preventie-afdeling van een GGZ-instelling. Ook de huisarts kan een persoon door verwijzen naar de preventie-afdeling van de GGZ-instellingen of naar praktijk ondersteuners huisartsen (POHs) als hij inschat dat de persoon milde tot matige depressie klachten heeft. In eerste instantie worden onderstaande criteria getoetst of een client voldoet aan voorwaarden voor deelname aan Voluit Leven. Mocht een persoon niet voldoen aan de criteria kan hij worden doorverwezen naar andere mogelijkheden binnen de GGZ-instelling. De cursus is niet specifiek ontwikkeld voor mensen met lagere opleiding, maar blijkt niet minder effectief voor mensen met een lage opleiding. Inclusiecriteria - 18 jaar en ouder - Aanwezigheid van lichte tot matige depressie klachten ( 10 & 39 op de CES-D). Exclusiecriteria - Ernstige psychologische klachten - Dreigende suïcidaliteit of een crisissituatie - Geen klachten - Nederlandse taal niet voldoende beheersen De begeleider bespreekt vervolgens de twee varianten met de cliënt. De online cursus heeft als grote voordeel dat de cliënt in zijn eigen tijd en (grotendeels) zelfstandig aan de cursus kan werken. Deze cursus komt eerder in aanmerking wanneer een cliënt 1) hoger is opgeleid, 2) ervaring heeft met online cursussen of met internet, 3) geen andere psychiatrische klachten heeft. De groepscursus heeft als voordeel dat de begeleider wekelijks contact heeft met de cliënt en dat de cliënt kan leren van andere deelnemers. Deze variant komt eerder in aanmerking wanneer een 3

4 cliënt 1) lager is opgeleid, 2) graag begeleiding wilt, 3) last heeft van andere psychiatrische klachten of eerder is behandeld voor psychiatrische aandoeningen. Wanneer een deelnemer de cursus graag zelfstandig wil volgen maar onvoldoende mogelijkheden heeft om dit online te doen, kan de cursus ook nog als bibliotherapie worden aangeboden. De deelnemers doorloopt dan zelfstandig het cursusboek Voluit Leven via Begeleiding kan face-to-face of per plaatsvinden. Voor mensen die graag begeleiding willen is er een netwerk van hulpverleners die benaderd kunnen worden voor begeleiding: Betrokkenheid doelgroep max 50 woorden Was de doelgroep betrokken bij de ontwikkeling van de interventie, en op welke manier? Klik hier als u tekst wilt invoeren. 2.2 Doel Hoofddoel max 100 woorden (1/4 A4) * Wat is het hoofddoel van de interventie De cursus Voluit Leven is een vorm van geïndiceerde preventie. Ze richt zich primair op afname van depressieve klachten om uiteindelijk het risico op klinisch relevante depressie stoornissen te reduceren. Voluit leven richt zich op onderstaande subdoelen. Subdoelen max 200 woorden (1/2 A4) * Wat zijn de subdoelen van de interventie? Indien van toepassing: koppel de subdoelen aan de betreffende (intermediaire) doelgroepen. - Het vergroten van psychologische flexibiliteit. Psychologische flexibiliteit bestaat uit twee vaardigheden: 1. Afname van experiëntiële vermijding. Deelnemers leren om in plaats van negatieve emoties en gedachten te controleren, vermijden of te onderdrukken deze emoties en gedachten toe te staan. Deelnemers leren door middel van oefeningen om bereid te zijn om gedachten/emoties te ervaren en toe te staan in het hier en nu. Het meten van experiëntiële vermijding wordt gedaan met de Acceptance and Action Questionnaire-II (Bond e.a., 2007; Jacobs e.a., 2008.). 2. Toename van het vermogen om te volharden in gedrag op basis van persoonlijke waarden. Deelnemers leren hun waarden te ontdekken en om hier naar te handelen. Op dit moment wordt een vragenlijst ontworpen voor het meten van waarden-gericht gedrag. - Het vergroten van mindfulness. Deelnemers zijn zich bewust van hun ervaringen in het hier en nu, zonder oordeel. Deelnemers krijgen verschillende mindfulness oefeningen aangereikt. Mindfulness wordt gemeten door de Five Facet Mindfulness Questionnaire (Bear e.a., 2006; Bolhmeijer e a., 2011). 4

5 2.3 Aanpak Opzet van de interventie max 200 woorden (1/2 A4) * Hoe is de opzet van de interventie? Denk aan volgorde, frequentie, intensiteit en duur - indien van toepassing. Een schema kunt u als bijlage toevoegen. Er zijn twee varianten: de groepscursus Voluit leven en Voluit Leven online Opzet groepscursus Voluit leven De groepscursus bestaat uit 9 wekelijkse groepsbijeenkomsten van 2 uur. De groepscursus wordt gegeven door 2 preventie-medewerkers getraind in ACT in mindfulness. De groepscursus Voluit leven wordt aangeboden en uitgevoerd door de preventie afdeling van GGZ-instellingen of door POHs of GZ-psychologen werkzaam in de eerstelijnsgezondheidszorg. Deze interventie is bedoeld voor mensen die graag in een groep willen werken aan hun klachten. Voor de groepscursus zijn er minimaal 6 deelnemers en maximaal 10 deelnemers nodig. Bij de groepscursus kopen of ontvangen de deelnemers het cursusboek Voluit leven waarbij deelnemers huiswerkkrijgen om bijvoorbeeld hoofdstukken te lezen uit het boek en om opdrachten uit te voeren. De cursus bestaat uit drie delen. In het eerste deel wordt de visie uitgelegd. Psychisch leed is een onderdeel van het leven. Het streven naar afwezigheid van psychisch leed is juist een voedingsbodem voor psychisch leed. In het eerste deel worden de deelnemers ook met hun huidige copingstrategieën geconfronteerd. Deze staan haaks op voluit leven en zijn vaak vooral gericht op het vermijden van pijn en het beheersen van hun binnenwereld. Deze strategieën werken op de korte termijn maar niet op de lange termijn. Bovendien dragen ze niet bij aan het bereiken van een waardevol, bevredigend leven. In het tweede deel leren de deelnemers vaardigheden. Ze oefenen met acceptatie, en ervaring van leed, ze leren een effectieve manier om met ondermijnende gedachten om te gaan en worden extra getraind in opmerkzaamheid en een niet-oordelende manier van zijn. In het derde deel maken de deelnemers de overstap naar toepassing in hun leven. Ze leren om waarden als kompas te gebruiken en daadwerkelijk acties en activiteiten te ondernemen die daarbij passen. Ze committeren zich aan een waardevol leven. Omdat opmerkzaamheid en aandacht de basisvoorwaarde voor verandering zijn, is mindfulness een rode draad door alle bijeenkomsten. Opzet Voluit Leven online Voluit Leven online is een E-health applicatie. De 9 lessen uit de groepscursus zijn omgezet naar een digitale applicatie. Dit betekent dat alle oefeningen die in de groepscursus worden aangeboden, nu online worden aangeboden. De opbouw en de inhoud van de online cursus zijn precies dezelfde als bij de groepscursus. De eerste drie lessen vormen het eerste deel, les vier tot en met zes vormen deel twee en de lessen zes tot en met negen vormen deel drie. Elke digitale les kent een vergelijkbare opbouw: 1. Een informatieve tekst (dit is dezelfde tekst als in het cursusboek maar ingekort); 2. Oefeningen die inzicht geven in het eigen gedrag en consequenties van gedrag en oefeningen die gericht zijn op het leren van nieuwe vaardigheden; 3. een mindfulness-oefening. Voluit Leven online is daarnaast verrijkt met persuasieve technologische elementen (Kelders et al., 2013). De applicatie bevat filmpjes, gepersonaliseerde ervaringsverhalen, geautomatiseerde feedback, spelletjes et cetera. Deze zijn bedoeld om de aantrekkelijkheid en daarmee de adherentie te verhogen. 5

6 Inhoud van de interventie max 700 woorden (2 A4) * Welke concrete activiteiten worden uitgevoerd? Indien van toepassing per onderdeel samenvatten. Bij interventies op maat: geef aan wat op basis van welke criteria wanneer wordt uitgevoerd. Geen uitputtende beschrijving van activiteiten; het is voldoende als de lezer zich een beeld kan vormen van wat er gedaan wordt en hoe. Voluit Leven is gebaseerd op Acceptance & Commitment Therapie (ACT) en mindfulness. Het eerste doel van de groeps- en online cursus Voluit leven is het verhogen van de psychologische flexibiliteit met als twee subdoelen het verlagen van de experiëntiële vermijding en het verhogen van waardengericht gedrag. Deze twee subdoelen komen overeen met de twee hoofdprocessen in ACT die de psychologische flexibiliteit vergroten. Het eerste hoofdproces is acceptatie en mindfulness en het tweede hoofdproces bestaat uit waarden en toegewijde actie. Het eerste hoofdproces bestaat uit de processen acceptatie en cognitieve defusie experiëntiële. Het tweede hoofdproces bestaat uit de processen waarden en commitment. Beiden hoofdprocessen omvatten processen die zich richten op het contact met het huidige moment: mindfulness en observerende zelf. Dit komt over een met het tweede doel van de cursus; het verhogen van de mindfulness. In totaal worden de twee hoofdprocessen van psychologische flexibiliteit dus bereikt door zes verschillende processen die allen in relatie staan met elkaar en het ene proces brengt vaak het andere proces opgang. Hieronder staat een beschrijving van deze zes processen: Acceptatie: het vermogen om negatieve emoties, gevoelens en gedachten te aanvaarden. Dit gebeurt o.a. door het maken van een overzicht van strategieën die de deelnemers de afgelopen jaren hebben gebruikt om hun psychisch leed (bijvoorbeeld depressie of angst) te overwinnen en wat de kosten en effecten zijn geweest. Op deze wijze worden zij geconfronteerd met het feit dat niet accepteren (experiëntiële vermijding) niet effectief is. Cognitieve defusie: het vermogen om gedachten als mentale gebeurtenissen te zien die komen en gaan en niet te identificeren met de inhoud van gedachten. Dit wordt ook wel meta-cognitief bewustzijn genoemd. Een voorbeeld is een oefening waarbij de deelnemers veelvoorkomende gedachten opschrijven en deze uitspreken. Vervolgens doen zij hetzelfde maar voegen elke keer toe ik heb de gedachte dat. Observerende Zelf: het vermogen om te ervaren dat mensen vooral het vermogen tot bewustzijn zijn. Zij zijn de ruimte waarin ervaringen zich afspelen. Dit gebeurt aan de hand van metaforen zoals het schaakspel. De deelnemers stellen zich voor dat zij een oneindig schaakbord zijn waarop zich allerlei verwikkelingen afspelen. Mensen leren zich op deze wijze niet te identificeren met oordelen, bezit et cetera. Mindfulness: het vermogen om zonder oordeel op te merken wat zich in het hier en nu voordoet. Dit wordt in de training vooral aangeleerd door mindfulness-meditatie oefeningen. Een voorbeeld is de body-scan waarin de deelnemers hun aandacht richten op verschillende lichaamsdelen en opmerken wat zij gewaarworden en dit benoemen. Waarden: het vermogen om te weten welke waarden leidraad zijn om keuzes te maken in het leven. Dit gebeurt o.a. met vragenlijsten, maar ook met experiëntiële oefeningen. Een voorbeeld is de oefening waarbij deelnemers zich voorstellen dat zij over 5 jaar emigreren; wat zouden zij dan hopen dat dierbare vrienden en familieleden over hen zouden zeggen. Commitment: Het vermogen om daadwerkelijk te leven volgens de eigen waarden. Dit gebeurt door het maken van actieplannen en deze te evalueren. Mindfulness is dus een van de 6 kerncomponenten in ACT. Het wordt daarbij vooral geleerd met geleide fantasie-oefeningen. In Voluit leven is de keuze gemaakt om mindfulness additioneel te versterken met korte meditatie-oefeningen die zijn gebaseerd op mindfulness-meditatie cursussen ontwikkeld zoals Mindfulness Based Cognitive Therapy (Teasdale et al., 2000, Mo & Teasdale, 2004). Elke week krijgen deelnemers een mindfulness-meditatie oefening aangereikt. Het cursusboek bevat een cd met de oefeningen. Het gaat dus om een beperkte praktische uitbreiding van het bestaande ACT-model. Er is hiervoor gekozen om dat in eerdere studies de combinatie van ACT en mindfulness-meditatie een veelbelovende zeer effectieve strategie is gebleken, bijvoorbeeld bij gegeneraliseerde angstklachten (Roemer et al., 2008). 6

7 In de cursus wordt de volgende volgorde gehanteerd per week waarin de zes processen van ACT aan bod komen. Week 1. Wat wil ik met het leven? In deze les wordt de methode uitgelegd. Het streven naar afwezigheid van psychisch leed is een valkuil. De deelnemers staan stil bij belangrijke waarden in hun leven. De deelnemers oefenen met de body-scan (het zonder oordeel opmerken van sensaties in het lichaam). Week2. Ik ben er (even) niet De deelnemers krijgen inzichten in de effecten van vermijdende copingstijlen op de korte en lange termijn. De deelnemers monitoren gedurende een week de situaties waarin negatieve emoties en gedachten ontstonden en hoe zij daarop reageerden. De deelnemers oefenen met het observeren van de ademhaling. Week 3. Gebruik niet je verstand. De deelnemers krijgen inzicht in de oorzaken en effecten van rationele controle in het leven, zoals bijvoorbeeld het analyseren van de herkomst van elke emotie. De deelnemers ervaren het alternatief: het loslaten van het voortdurende gevecht om emoties en gedachten te controleren en te beheersen. De deelnemers oefenen afwisselend met de bodyscan en het observeren van de ademhaling. Week 4. Hallo onzekerheid: welkom De deelnemers krijgen inzicht in het belang van acceptatie van negatieve emoties. Ze oefenen met acceptatie. De deelnemers leren negatieve emoties op te merken en hiervoor ruimte te maken (mindfulness). Week 5. De proefballonnetjes van het verstand. De deelnemers oefenen met cognitieve defusie: gedachten leren waarnemen als mentale gebeurtenissen die komen en gaan. Ze leren zich niet te identificeren met gedachten. De deelnemers oefenen met observeren van denken (mindfulness). Week 6. Wie ben ik nu eigenlijk? De deelnemers ervaren het observerende zelf. Ze worden zich bewust van het gegeven dat zij vooral het vermogen tot observeren zijn. Niet identificeren met bezit, gedachten et cetera maakt gelijkmoediger en milder. De deelnemers ervaren de negatieve invloed van vergelijken en oordelen. De deelnemers oefenen met mindfulness in het dagelijks leven (3-minuten oefening). Week 7. Hoe wil je voluit leven? De deelnemers staan uitgebreid stil bij hun waarden op verschillende leefdomeinen (werk, relaties, vrije tijd et cetera). Ze worden zich bewust van het belang van het leven op basis van waarden. De deelnemers oefenen met het uitvoeren van een routine-oefening met aandacht. Week 8. Ervoor gaan. De deelnemers bepalen acties en keuzes in hun leven op basis van hun waarden. Ze staan stil bij mogelijke barrières en hoe ze daar effectief mee om kunnen gaan. Ze voeren deze acties uit in hun leven. Week 9. Ervoor blijven gaan. De deelnemers maken een terugvalplan voor de toekomst. 7

8 3. Onderbouwing Oorzaken max 200 woorden (1/2 A4) Welke factoren veroorzaken het probleem? Klinische en subklinische depressie Een persoon heeft een depressie stoornis volgens de DSM-IV wanneer hij of zij gedurende ten minste twee weken last heeft van zeer neerslachtige stemmingen gedurende het grootste deel van de dag, bijna elke dag en een ernstig verlies interesse in alle of bijna alle activiteiten gedurende het grootste deel van de dag, bijna elke dag. Verder moet er nog sprake zijn van minimaal drie of vier overige symptomen: eetproblemen, slaapproblemen, geagiteerd en rusteloos zijn of juist geremd, vermoeidheid en verlies van energie, gevoelens van waardeloosheid of overmatige schuld, concentratieproblemen, vertraagd denken en besluiteloosheid, terugkerende gedachten aan dood of zelfdoding. Bij een subklinische depressie is er sprake van de aanwezigheid van symptomen van een klinische depressie, maar er kan niet worden voldaan aan de diagnose voor een klinische depressie. Risicofactoren De belangrijkste risicofactor voor het krijgen van een depressie of angststoornis op latere leeftijd is de aanwezigheid van lichte tot matige depressieve klachten en/of angstklachten (Cuijpers & Smit, 2004). Ook blijkt uit onderzoek dat een lage psychologische flexibiliteit een risicofactor is voor het ontwikkelen van een depressie. Psychologische inflexibiliteit ontstaat als een persoon onbereid is om ongewenste emoties en gedachten te ervaren en daarom vermijdingsstrategieën hanteert om de vorm of frequentie van deze ervaringen te veranderen, zelfs wanneer deze strategieën op lange termijn negatieve gevolgen heeft voor de gezondheid (Biglan, Hayes, & Pistorello, 2008). NB. Dit vak hoeft niet ingevuld te worden voor het niveau Goed beschreven Aan te pakken factoren max 200 woorden (1/2 A4) Welke factoren pakt de interventie aan en welke, in paragraaf 2.1 en 2.2. benoemde, (sub)doelen horen daarbij? Beïnvloedbare factoren Voluit leven richt zich op mensen met subklinische depressie klachten, aangezien dit een doelgroep is die een verhoogd risico heeft op het ontwikkelen van een depressieve stoornis. Overigens heeft het onderzoek van Pots et al (2015) laten zien dat de interventie ook effectief is voor mensen met milde of matige depressies volgens de DSM IV. Causale effecten op stemmingsstoornissen zijn niet onderzocht binnen onze onderzoeken. Echter wetenschappelijk is in het algemeen wel aangetoond dat het hebben van depressieve klachten de belangrijkste risicofactor is voor de ontwikkeling van stemmingstoornissen. Het verminderen van deze beginnende depressie klachten kunnen het risico op het ontwikkelen van een depressie reduceren. Dit wordt bereikt door het verhogen van de psychologische flexibiliteit. NB. Dit vak hoeft niet ingevuld te worden voor het niveau Goed beschreven Verantwoording max 550 woorden (1 1/2 A4) Verantwoord hoe met deze aanpak ook daadwerkelijk de (sub)doelen bij deze doelgroep(en) bereikt worden. 8

9 Voluit leven is gebaseerd op een onderliggende theorie van Acceptance and Commitment Therapie (ACT). ACT is een vorm van cognitieve gedragstherapie en gebaseerd op jarenlang fundamenteel empirisch onderzoek naar de relatie tussen leren, taal en gedrag (Hayes, Strosahl & Wilson, 1999). Dit onderzoek heeft geleid tot de Relational Frame Theory (RFT), dat de basis vormt voor Voluit leven. Het fundamentele onderzoek naar RFT laat zien welke leerprincipes ten grondslag liggen aan psychologische (in)flexibiliteit. Psychologische flexibiliteit omvat ten eerste het component het vermogen om negatieve emoties en gedachten te aanvaarden (acceptatie) in plaats van te controleren, vermijden of te onderdrukken (experiëntiële vermijding). Experiëntiële vermijding wordt voornamelijk problematisch als een persoon al zijn tijd en energie insteekt in het vermijden van zijn ongewenste emoties en gedachten. Dit zorgt voor een versmalling van het gedragsrepertoire en leidt tot beperkingen in het functioneren. Experiëntiële vermijding leidt ertoe dat een persoon psychologisch steeds minder weerbaar en flexibel wordt. Het is de belangrijkste oorzaak van het onvermogen om een waardevol en zinvol leven te leiden. Experiëntiële vermijding wordt versterkt door een sterk streven naar geluk en waarin lijden niet wordt geaccepteerd en als te allen tijde oplosbaar wordt gezien. Uit onderzoek blijkt dat experiëntiële vermijding samenhangt met psychopathologie en lage kwaliteit van leven (Hayes, Luoma, Bond, Masuda & Lillis, 2006; Kashdan, Barrios, Forsyth & Steger, 2006). Het tweede component van psychologische flexibiliteit is het vermogen om te volharden in gedrag op basis van persoonlijke waarden. Het leven naar waarden zorgt ervoor dat mensen een meer betekenisvol en bevredigend leven kunnen leiden Hayes, Orsillo, & Roemer, 2010). Studies over ACT voor depressie en andere psychische klachten hebben laten zien dat het effectief is in het verlagen van klachten en verhogen kwaliteit van leven (Forman, Herbert, Moitra, Yeomans & Geller, 2007; Lappalainen, Lehtonen, Skarp, Taubert, Ojanen & Hayes, 2007; Roemer, Orsillo & Salter-Pedneault, 2008). Ook uit verschillende meta-analyses en reviews blijkt dat ACT effectief is het verlagen van psychische klachten en verhogen van de kwaliteit van leven (Hayes et.al., 2006; Ruiz, 2010). ACT is een therapie vergelijkbaar met cognitieve gedragstherapie (CGT). Zoals de componenten van CGT vertaald zijn naar preventieve trainingen, zoals In de put, uit de put, zijn de componenten van ACT vertaald naar Voluit Leven. Naast ACT speelt ook mindfulness een grote rol in de cursus Voluit leven. Mindfulness is de vaardigheid om zonder oordeel in het hier en nu ervaringen te observeren en te ondergaan, zonder daarbij deze ervaringen, gevoelens, of gedachten te willen veranderen. Mindfulness ondersteunt hierdoor de psychologische flexibiliteit (Baer, 2003). Onderzoek laat zien dat mindfulness een rol speelt in het welzijn van mensen en hun geestelijke gezondheid (Brown, Ryan & Creswell, 2007). Daarbij wordt het toepassen van mindfulness geassocieerd met lagere scores op depressie-, angsten stressvragenlijsten en met een groter emotioneel en psychologisch welbevinden (Brown et al., 2007, Bohlmeijer et al., 2011). Op basis van uitgebreid empirisch onderzoek en factoranalyses komen Baer et al. (2004; 2006) tot de conclusie dat mindfulness uit 5 vaardigheden bestaat: Beschrijven, Observeren, Niet-oordelen Niet-reageren, Handelen met bewustzijn. Deze 5 componenten van mindfulness worden gemeten de Five Facet Mindfulness Questionnaire (FFMQ) die in Nederland is gevalideerd in een populatie met depressie klachten (Bohlmeijer et al., 2011). Verbinding probleemanalyse, doel, doelgroep en aanpak Depressie behoort tot de aandoening met de grootste ziektelast. Een belangrijke risicofactor is de aanwezigheid van relevante depressie die niet voldoen aan de kenmerken voor een klinische stoornis. De afname van depressie klachten is daarom een belangrijke rationale voor (geïndiceerde) preventie. Het is belangrijk dat de preventieve interventie gericht is op factoren die rol spelen bij het in stand houden en verergeren van psychische klachten. Bij Voluit Leven is dat psychologische flexibiliteit. Psychologische flexibiliteit is een centraal begrip binnen ACT dat is gebaseerd op Relational Frame Theory. Daarnaast wordt de relevantie van psychologische flexibiliteit met een 9

10 groot aantal empirische studies die aantonen dat lage psychologische flexibiliteit (experiëntiële vermijding) een belangrijke rol speelt bij het ontstaan van psychopathologie. Een belangrijke vaardigheid die psychologische flexibiliteit ondersteund is mindfulness. NB. Dit vak hoeft niet ingevuld te worden voor het niveau Goed beschreven Werkzame elementen max 200 woorden (1/2 A4) Wat zijn de werkzame elementen die de doelen van de interventie realiseren? Geef een puntsgewijze opsomming van de kernelementen die bij een lokale aanpassing niet mogen ontbreken. Voluit leven is primair gebaseerd op Acceptance and Commitment Therapie (ACT). ACT is een vorm van cognitieve gedragstherapie en gebaseerd op jarenlang fundamenteel empirisch onderzoek naar de relatie tussen leren, taal en gedrag (Hayes, Strosahl & Wilson, 1999). Dit onderzoek heeft geleid tot de Relational Frame Theory (RFT). Deze onderliggende theorie van ACT bouwt voort op leertheoretische principes (Hayes, Barnes-Holmes & Roche, 2001). Zie appendix 1 voor een korte toelichting. NB. Dit vak hoeft niet ingevuld te worden voor het niveau Goed beschreven 10

11 4. Uitvoering Materialen max 150 woorden (1/3 A4) * Welke materialen zijn beschikbaar voor de uitvoering, werving en evaluatie van de interventie? Er is een cursusboek ontwikkeld: Voluit Leven. Dit boek is uitgegeven bij Uitgeverij Boom en verkrijgbaar bij alle boekhandels in Nederland (Bohlmeijer & Hulsbergen, 2009). Er is een train-de-trainers cursus ontworpen die 2 keer per jaar wordt aangeboden. In deze eendaagse nascholingscursus komen uitgangspunten, werkmethoden en doelstellingen van de cursus Voluit leven aan bod. Na afloop zijn de hulpverleners in staat om de groepscursus te geven aan cliënten met (niet ernstige) psychische problematiek en om mensen te begeleiden bij Voluit Leven online. Er wordt verwacht dat de hulpverleners al kennis hebben van mindfulness. Er is voor deze training een draaiboek ontwikkeld wat de deelnemers van de train-de-trainers training aangeboden krijgen. Informatie over de cursus, de train-de-trainers training en relevant onderzoek wordt vermeld op Voluit Leven online is eigendom van uitgeverij Boom. Voluit Leven online is per 1 februari 2015 operationeel en voor iedereen te volgen. Het protocol van POHs en psychologen voor het begeleiden van deelnemers die Voluit Leven online volgen is verkrijgbaar op Locatie en organisatie max 150 woorden (1/3 A4) * Waar wordt de interventie uitgevoerd en welk(e) soort(en) organisatie(s) kan /kunnen de interventie uitvoeren? Klik hier als u tekst wilt invoeren. Opleiding en competenties van uitvoerders max 150 woorden (1/3 A4) * Wie voert de interventie uit? Welke opleiding /training en specifieke competenties van de uitvoerders zijn vereist? Professionals die de (groeps- of online)cursus Voluit Leven willen begeleiden moeten een 1-daagse training volgen. Tijdens deze training worden de belangrijkste oefeningen van de cursus doorlopen en krijgen de deelnemers de rationale uitgelegd. Om aan de training deel te kunnen nemen dienen de deelnemers reeds getraind te zijn in mindfulness (MBCT of MBSR) en een opleiding die relevant is voor de GGZ te hebben gevolgd zoals psychologie, maatschappelijk werk, sociaal-psychiatrisch verpleegkundige of preventiewerker. In Nederland is inmiddels een zeer groot percentage hulpverleners en preventiewerkers geschoold in mindfulness. Kwaliteitsbewaking max 150 woorden (1/3 A4) * Hoe wordt de kwaliteit van de interventie bewaakt? De wijze van kwaliteitsbepaling wordt bepaald door de uitvoerder. Het behoort tot de standaardwerkwijze van preventie-afdelingen om na elke cursus een procesevaluatie uit te voeren en voor en na de cursus klachtenlijsten af te nemen. 11

12 Randvoorwaarden max 150 woorden (1/3 A4) * Wat zijn de organisatorische en contextuele randvoorwaarden voor een goede uitvoering van de interventie? Klik hier als u tekst wilt invoeren. Implementatie en/of overdraagbaarheid max 150 woorden (1/3 A4) * Is er een systeem voor implementatie en/of de overdraagbaarheid? Geef een samenvatting. Er is een draaiboek ontwikkeld voor trainers. Er is geen protocol voor overdracht geschreven. De train-de-trainers is de afgelopen jaren wel reeds 12 keer gegeven aan in totaal 160 hulpverleners. Na afloop van de training geven de deelnemers aan dat zij zich goed in staat voelen om de training te geven. Kosten max 200 woorden (1/2 A4) * Wat zijn de kosten van de interventie? De kosten van de uitvoering van de groepscursus worden bepaald door de uren die de trainers besteden aan de voorbereiding en uitvoering van de training. Per trainer: Intakegesprekken: 6 uur Voorbereiding: 4,5 uur (1/2 uur per bijeenkomst) Uitvoering: 18 uur (2 uur per bijeenkomst). Per trainer gaat het om 30,5 uur. Bij 2 trainers betreft het 61 uur. Het uurtarief zal per uitvoerende organisatie verschillen De kosten voor het gebruik van Voluit Leven online bedragen euro per gebruiker. Wanneer POHs cliënten begeleiden bij Voluit Leven online (blended-care) worden de kosten bepaald door de 4 begeleidende gesprekken: een intakegesprek en drie voortgangsgesprekken. 12

13 5. Onderzoek naar praktijkervaringen Onderzoek praktijkervaringen max 1100 woorden (3 A4) * Is er een evaluatie geweest van de praktijkervaringen met de interventie bij de uitvoerders en de doelgroepen en wat zijn daarvan de meest relevante uitkomsten? Beschrijf het bereik, de succes- en verbeterpunten en geef indien van toepassing aan of er na de evaluatie punten in de interventie zijn aangepast. Beschrijf hoe de evaluatie is opgezet en neem hier de respons en de respondenten in mee. Succes- en faalfactoren De groeps- en online cursus richten zich op het verlagen van de experiëntiële vermijding, een generieke risicofactor, zorgt ervoor dat een breed spectrum van psychologische klachten kan verminderen (Hayes et al., 2004; Biglan et al., 2008). Dit kan mogelijk het bereik van de interventie verhogen omdat mensen met verschillende klachten kunnen deelnemen aan de zelfde interventie. Bereik De groepscursus is inmiddels landelijk geïmplementeerd. Ruim 60% van de GGZ-instellingen in Nederland biedt de cursus aan. We horen terug dat, in tegenstelling tot veel andere preventieve cursussen, de werving goed verloopt. De online cursus is per 1 februari 2015 beschikbaar voor gebruik. Potentieel heeft het een groot bereik omdat mensen met psychische klachten de cursus zelfstandig kunnen doorlopen. Het aanbieden van de cursus als blended-care past goed bij de werkwijze van POHs. Er is een protocol ontwikkeld dat de komende tijd actief onder de aandacht van POHs wordt gebracht. Tevredenheid De groepscursus werd op een schaal van 1 tot 10 geëvalueerd door de deelnemers met een 8. Ook de oefeningen die werden aangeboden werden over het algemeen als goed geëvalueerd. De deelnemers vonden dat ze het meeste hadden aan de mindfulness oefeningen. De metaforen scoorden iets lager. Bij nadere analyse bleek dat vooral enkele metaforen laag scoorden op zinvolheid. De deelnemers waren tevreden over de hoeveelheid huiswerk en de begeleiding. Vermeld kan worden dat de cursus uitgebreid is geëvalueerd in een eerste pilotstudie in Hieraan namen 6 GGZ-instellingen en 60 cliënten deel. Alle specifieke onderdelen en activiteiten werden door de deelnemers beoordeeld. Op basis hiervan is de cursus aangepast. Onderdelen die laag scoorden op zinvolheid en helderheid zijn weglaten of vervangen door andere onderdelen. Voluit Leven online werd ontwikkeld in co-creatie met gebruikers. De deelnemers aan het onderzoek waren over het algemeen zeer tevreden met de cursus. Op een schaal van 1 5 over tevredenheid over de cursus gaven deelnemers aan de online cursus gemiddeld een 4.2. Opvallend was dat ruim 70% van de deelnemers aan het onderzoek alle 9 lessen afmaakten. Deze hoge adherentie is ongekend voor E-health interventies en wijst op een goede tevredenheid van de deelnemers. 13

14 6. Onderzoek naar de effectiviteit Onderzoek in Nederland max 200 woorden per studie (1/2 A4) Is er onderzoek gedaan naar de effectiviteit van de interventie in Nederland en wat zijn daarvan de uitkomsten? Studie 1: Onderzoek naar de effecten van de groepscursus. Over dit onderzoek zijn twee artikelen geschreven: Bohlmeijer ET, Fledderus M, Rokx A, Pieterse M. (2011). The effects of ACT as an early intervention for adults with psychological distress, results of a randomized controlled trial. Behaviour Research Therapy, 49: Fledderus M, Bohlmeijer ET, Westerhof GJ. (2011). The effects of acceptance based behavioural therapy on positive mental health, results of a pragmatic RCT. American Journal of Public Health, 100: In 2008 is een gerandomiseerde gecontroleerde trial uitgevoerd naar het effect van de groepscursus Voluit Leven. Deelnemers werden geworven door 7 GGZ-instellingen. De doelgroep voor het onderzoek bestond uit mensen met lichte tot matige psychische klachten. Er waren in totaal 93 deelnemers voor het onderzoek waarvan 49 mensen de cursus Voluit Leven kregen en 44 mensen op een wachtlijst met onbeperkte toegang tot gebruikelijke zorg kwamen te staan. De mensen die op de wachtlijst stonden, ontvingen de groepscursus na afloop van het onderzoek. Er waren drie meetmomenten; baseline, na afloop van de interventie (na 8 weken) en een 3 maanden follow-up (5 maanden na baseline). Met vragenlijsten werd de mate van depressie klachten (CES- D), angstklachten (HADS-A), vermoeidheid (CIS), alcoholgebruik, psychologische flexibiliteit (AAQ-II), en positieve geestelijke gezondheid (MHC-SF) gemeten. Uit dit onderzoek blijkt dat de groepscursus in vergelijking met een wachtlijst controlegroep leidt tot een significante (p <.05) middelgrote tot grote afname van depressie klachten (d=0.60), angstklachten (d=0.67), vermoeidheidsklachten (d=0.52) en tevens een significante toename van psychologische flexibiliteit (d=0.59) en positieve geestelijke gezondheid (d=0.56). Bij de follow-up na 3 maanden bleek dat deze effecten behouden waren gebleven. Uit het onderzoek bleek verder dat de effecten van de interventie op depressie en positieve geestelijke gezondheid bij de follow-up werden gemediëerd door de toename van psychologische flexibiliteit tijdens de interventie. Studie 2: Onderzoek naar de effecten van Voluit Leven als begeleide bibliotherapie Over dit onderzoek zijn twee artikelen geschreven: Fledderus, M., Bohlmeijer, E.T., Pieterse, M.E., Schreurs, K.G.M. (2012) Acceptance and commitment therapy as guided self-help for psychological distress and positive mental health: a randomized controlled trial. Psychological Medicine, 42: Bohlmeijer, E.T., Lamers, S.M.A., Fledderus, M. (2015). Flourishing in people with depressive symptomatology increases with Acceptance and Commitment Therapy. Post-hoc analyses of a randomized controlled trial. Behaviour Research and Therapy, 65: In 2009/2010 is in een gerandomiseerde gecontroleerde trial uitgevoerd waarbij de cursus Voluit Leven werd onderzocht als zelfhulp met begeleiding. De doelgroep van het onderzoek was precies dezelfde als de doelgroep van de groepscursus en bestond uit mensen met lichte of matige depressie klachten of angstklachten. In totaal deden 376 mensen mee aan het onderzoek. De mensen die de zelfhulpcursus volgden (n = 250) hebben zelfstandig het cursusboek doorgewerkt in 9 weken met wekelijkse begeleiding. Bij de helft van de mensen (n = 125) die de cursus volgden was de begeleiding alleen bedoeld als proces ondersteuning. Bij de andere helft was de begeleiding inhoudelijk intensiever (n = 125). Deze condities werden vergeleken met mensen die eerst op een wachtlijst werden gezet (n = 126). Zij kregen het zelfhulpboek na 9 weken 14

15 thuisgestuurd. De begeleiding werd uitgevoerd door 5 Master Psychologie studenten van de Universiteit Twente. Voorafgaand en na de interventie werden vragenlijsten afgenomen om de mate van depressie (CES- D), angst (HADS-A), vermoeidheid (CIS) mindfulness (FFMQ), psychologische flexibiliteit (AAQ- II) en positieve geestelijke gezondheid (MHC-SF) te meten. Bij de deelnemers in de experimentele condities werden deze vragenlijsten ook afgenomen bij een 3-maanden follow-up (5 maanden na baseline). Het blijkt dat bij deelnemers van de cursus Voluit Leven de depressie klachten, angstklachten en vermoeidheid significant zijn afgenomen in vergelijking tot de wachtlijst groep. Daarbij hebben de deelnemers van de zelfhulpcursus significant (p = <.05) meer psychologische flexibiliteit, mindfulness en positieve geestelijke gezondheid na afloop van de cursus in vergelijking met de wachtlijst controle groep. Er bleken geen significante verschillen (p >.05) tussen de experimentele condities (tussen de proces of inhoudelijke meer intensieve begeleiding) in de klachtenafname of toename in psychologische flexibiliteit, mindfulness of positieve geestelijke gezondheid. Op alle uitkomstmaten werden middelmatige tot zeer grote effectgroottes gevonden (Cohen s d van.51 tot 1.00). Verder blijkt uit het onderzoek dat bij aanvang van het onderzoek ongeveer 80% van de deelnemers klinische relevante depressie klachten en angstklachten ervaarden. In de experimentele groepen bleek dat na afloop van de cursus ongeveer 30% van de deelnemers nog klinische relevante depressie klachten of angstklachten ervaarden in vergelijking met wachtlijst groep waar ongeveer 60-70% van de deelnemers klinisch relevante depressie klachten of angstklachten ervaarden. Het blijkt dat de deelnemers van de experimentele condities significant minder klinisch relevante depressie klachten en angstklachten ervaarden dan de mensen op de wachtlijst. Bij de follow-up (3 maanden na afloop van de interventie) bleek dat alle effecten op alle uitkomstmaten behouden waren gebleven. De psychologische flexibiliteit nam nog significant toe na afloop van de interventie tot aan de follow-up. Er waren geen significante verschillen tussen de 2 experimentele condities. In beiden condities bleven de effecten stabiel. Studie 3: Onderzoek naar de effecten van Voluit Leven online Pots, W.T.M, Fledderus, M., Meulenbeek, P.A.M., ten Klooster, P.M., Schreurs, K.M.G., Bohlmeijer, E.T. (2015). Acceptance and commitment therapy as a web-based intervention for depressive symptomatology: results of a randomized controlled trial. British Journal of Psychiatry doi: /bjp/bp In 2013 werd een gerandomiseerde gecontroleerde trial uitgevoerd waarbij de cursus Voluit Leven werd onderzocht als online zelfhulp met begeleiding. De doelgroep van het onderzoek was dezelfde als de doelgroep van de groepscursus en de zelfhulpcursus en bestond uit mensen met lichte of matige depressie klachten of angstklachten. In totaal deden 236 mensen mee aan het onderzoek. 82 deelnemers volgden de online zelfhulpcursus met begeleiding. 67 deelnemers volgden een online cursus expressief schrijven en 87 mensen kwamen op een wachtlijst te staan. De begeleiding werd uitgevoerd door 5 Master Psychologie studenten van de Universiteit Twente. Voorafgaand en kort na de interventie werden vragenlijsten afgenomen om de mate van depressie (CES-D), angst (HADS-A), (CIS) mindfulness (FFMQ), psychologische flexibiliteit (AAQ-II) en positieve geestelijke gezondheid (MHC-SF) te meten. Bij de deelnemers in de experimentele condities werden deze vragenlijsten ook afgenomen bij een 3-maanden en 9 maanden follow-up (6 en 12 maanden na baseline). Tevens werd op T0 en T2 een diagnostisch interview afgenomen. Resultaten voluit leven in vergelijking met wachtlijstgroep Het blijkt dat bij deelnemers van de online cursus Voluit Leven de depressie klachten en angstklachten significant zijn afgenomen in vergelijking tot de wachtlijst groep. Daarbij hebben de deelnemers van de zelfhulpcursus significant meer psychologische flexibiliteit, mindfulness en positieve geestelijke gezondheid na afloop van de cursus in vergelijking met de wachtlijst controle 15

16 groep. Ook bij drie maanden follow-up werden significante verschillen gevonden. De effecten bij de deelnemers aan voluit leven bleven behouden tot 9 maanden follow-up. Opvallend was verder dat 73% van de deelnemers alle negen lessen van Voluit Leven online afmaakten. Resultaten Voluit Leven in vergelijking met expressief schrijven. Direct na afloop van de training hadden de mensen in de Voluit Leven conditie significant minder depressieve klachten dan de mensen in de expressief schrijven conditie. Op de follow-up metingen was er geen sprake van een significant verschil. Studie 4: Onderzoek naar de effecten van Voluit Leven online: Kelders, S.M., Bohlmeijer, E.T., Pots, W.T.M., van Gemert-Pijnen, J.E.W.C (2015). Comparing human and automated support for depression: fractional factorial randomized controlled trial. Behaviour Research & Therapy, 72: Het betrof een onderzoek in 2013 naar de effecten van Voluit Leven online op depressieve klachten. 239 mensen met depressieve klachten werden ad random toegewezen aan Voluit Leven met begeleiding en aan Voluit Leven zonder begeleiding maar met geautomatiseerde feedback. Voor de interventie (T0), na drie maanden (post-interventie, T1) en na zes maanden werden vragenlijsten afgenomen. Er werden vragenlijsten afgenomen om de mate van depressie (CES-D) en angst (HADS-A) te meten. Resultaten Voor beide condities gold dat er sprake was van een significante afname van depressieve klachten na afloop van de interventie. De effecten voor Voluit Leven online met begeleiding waren op T1 significant groter dan voor Voluit Leven online met geautomatiseerde feedback. Bij de follow-up meting was er geen significant verschil. Voor beide condities gaat het om een groot effect, dat vergelijkbaar is met eerdere studies naar Voluit Leven. Ook voor angst, psychologische flexibiliteit en positieve geestelijke gezondheid werden vergelijkbare effecten gevonden. NB. Dit vak hoeft niet ingevuld te worden voor het niveau Goed beschreven en Goed onderbouwd. Onderzoek naar vergelijkbare interventies max 200 woorden per studie (1/2 A4) Is er onderzoek gedaan naar de effectiviteit van deze of een vergelijkbare interventie (in Nederland en in het buitenland) en wat zijn daarvan de uitkomsten? Klik hier als u tekst wilt invoeren. NB. Dit vak hoeft niet ingevuld te worden voor het niveau Goed beschreven en Goed onderbouwd. 16

17 Contactpersoon Naam Telefoon Organisatie Ernst Bohlmeijer

18 Samenvatting Korte samenvatting van de interventie max 150 woorden (1/3 A4) * Voluit Leven is een vorm van geïndiceerde preventie met als doel klinisch relevante depressie klachten te verminderen om het risico op depressie stoornissen te reduceren door middel van het vergroten van de psychologische flexibiliteit en mindfulness. De cursus Voluit Leven kan als groepscursus, als (begeleide) bibliotherapie en als (begeleide) online cursus worden gevolgd. Doelgroep in het kort max 20 woorden Voluit Leven is bedoeld voor volwassenen met lichte tot matige depressie klachten. Doel in het kort max 20 woorden Het verminderen van klinisch relevante depressie klachten om het risico op depressie stoornissen te reduceren. Aanpak in het kort max 50 woorden De interventie is gebaseerd op Acceptance & Commitment Therapie (ACT) en mindfulness. ACT is een specifieke vorm van cognitieve gedragstherapie en richt zich op het vergroten van psychologische flexibiliteit. De groepscursus bestaat uit 9 wekelijkse groepsbijeenkomsten van 2 uur. De online cursus bestaat uit 9 lessen die door de gebruiker in 9 weken doorlopen kan worden. De client kan daarbij begeleid worden door een POH of door een GZ-psycholoog werkzaam in de eerstelijnsgezondheidszorg. Hiervoor is een blended-care protocol ontwikkeld. Materiaal in het kort max 50 woorden Er is een cursusboek ontwikkeld: Voluit Leven. Dit cursusboek is uitgegeven bij Uitgeverij Boom en verkrijgbaar bij alle boekhandels in Nederland. Er is een train-de-trainers cursus ontworpen die 2 a 3 keer per jaar wordt aangeboden. In deze eendaagse nascholingscursus komen uitgangspunten, werkmethoden en doelstellingen van de cursus Voluit leven aan bod. Er is voor deze training een draaiboek ontwikkeld wat de deelnemers van de train-de-trainers training aangeboden krijgen. Informatie over de cursus en relevant onderzoek wordt vermeld op Op act-coaches.nl wordt een overzicht bijgehouden van hulpverleners die cliënten kunnen begeleiden bij het volgen van voluit leven (online). Voluit Leven online wordt uitgegeven en onderhouden door Uitgeverij Boom ( Kosten in het kort max 30 woorden Het uitvoeren van de training Voluit Leven kost 30,5 uur per trainer (inclusief intakegesprekken en voorbereiding). De kosten voor het gebruik van Voluit Leven online bedragen euro per gebruiker. In het geval van blended-care komen daar de kosten voor 4 begeleidende gesprekken bij. Uitkomsten praktijkonderzoek in het kort max 50 woorden 18

19 Procesevaluaties laten zien dat de gebruikers van Voluit Leven tevreden zijn over dit programma. Deelnemers aan de groepscursus beoordeelden de cursus gemiddeld met een 8 op een schaal van Gebruikers van de online cursus beoordeelden de cursus gemiddeld met een 4.2 op een schaal van 1 5. Opvallend is dat 73% van de deelnemers alle 9 lessen van de online cursus afmaakten. Onderbouwing in het kort max 150 woorden (1/3 A4) De cursus Voluit Leven is een op Acceptance and Commitment Therapy gebaseerde preventieve interventie voor volwassenen met lichte tot matige psychische klachten. Acceptance and Commitment Therapy is een specifieke vorm van cognitieve gedragstherapie. De cursus Voluit Leven heeft als doel om lichte tot matige depressie klachten te verminderen en om de psychologische flexibiliteit en te bevorderen, en daarmee een toename van klachten of het ontwikkelen van een psychische stoornis te voorkomen. Uit onderzoek is gebleken dat de cursus ook effectief is voor mensen met milde of matige depressies volgens de DSM. De cursus Voluit Leven wordt aangeboden bij GGZ-instellingen (Basis-GGZ) of bij POH of praktijken voor eerstelijnsgezondheidszorg. Voluit Leven online wordt uitgeven en onderhouden door Uitgeverij Boom. NB. Dit vak hoeft niet te worden ingevuld voor het niveau Goed beschreven. Uitkomsten effectonderzoek in het kort max 50 woorden Inmiddels zijn vier gerandomiseerde trials uitgevoerd naar de effecten van Voluit Leven. Een studie betrof de groepscursus Voluit Leven, een studie betrof Voluit Leven als begeleide bibliotherapie en twee studies betroffen Voluit Leven online. In alle studies werd een grote afname van depressieve klachten en een grote toename van psychologische flexibiliteit gevonden. In alle studies was de afname van depressie klachten bij de mensen in de interventiegroep significant groter dan bij de mensen in de controlegroepen. NB. Dit vak hoeft niet te worden ingevuld voor het niveau Goed beschreven en Goed onderbouwd. 19

20 Aangehaalde literatuur Maak een alfabetische lijst van alle in deze beschrijving aangehaalde literatuur, en gebruik hiervoor de APA-normen (met kleine letters). Beekman, A.T.F., Cuijpers, P., Marwijk, H.W.J. van, Smit, F., Schoevers, R.A, & Hosman, C. (2006). Preventie van psychiatrische stoornissen. Nederlands Tijdschrift Geneeskunde, 150, Biglan, A., Hayes, S.C. & Pistorello, J. (2008). Acceptance and commitment, Implications for prevention science. Prevention Science, 9, Baer, R.A. (2003). Mindfulness training as a clinical intervention: a conceptual and empirical review. Clinical Psychology: Science and Practice, 10, Bohlmeijer, E.T. & Hulsberger, M. (2009). Voluit Leven. Mindfulness of de kunst van het aanvaarden, nu als praktisch hulpboek. Amsterdam: Uitgeverij Boom. Bohlmeijer E.T., Fledderus, M., Rokx, T.A.J.J., & Pieterse, M.E. (2011).Efficacy of an Early Intervention Based on Acceptance and Commitment Therapy for Adults with Depressive Symptomatology: Evaluation in a Randomized Controlled Trial. Behaviour Research and Therapy, 49, Bohlmeijer, E.T., Ten Klooster, P.M., Fledderus, M., Veehof, M.M. & Baer, R. (2011). Psychometric properties of the Five Facet Mindfulness Questionnaire in depressed adults and development of a short form. Asssessment, in press Bond, F.W., Hayes, S.C., Baer, R.A., Carpenter, K.M., Orcutt, H.K., Waltz, T. & Zettle,R.D. Preliminary psychometric properties of the Acceptance and Action Questionnaire II. A revised measure of psychological flexibility and acceptance. (submitted). Brown, K.W., Ryan, R.M. & Creswell, J.D. (2007). Mindfulness: theoretical foundations and evidence for its salutary effects. Psychological Inquiry, 18(4), Cuijpers, P., & Smit, F. (2004). Sub threshold depression as a risk indicator for major depressive disorder: A systematic review of prospective studies. Acta Psychiatrica Scandinavica, 109, Cuijpers, P. van Straten, A., Smit, F., Mihalopoulos, C., Beekman, A. (2008). Preventing the onset of depressive disorders: A meta-analytic review of psychological interventions. American Journal of Psychiatry, 165, Fledderus M, Bohlmeijer ET, Smit F, Westerhof GJ. (2010). Mental Health Promotion as a New Goal in Public Mental Health Care: A Randomized Controlled Trial of an Intervention Enhancing Psychological Flexibility. American Journal of Public Health, 100, Fledderus, M., Bohlmeijer, E.T., Pieterse, M.E., Schreurs, K.M.G. (2011). Acceptance and commitment therapy as guided self-help for psychological distress and positive mental health: randomized controlled trial. Psychological Medicine, DOI: /S Forman, E.M., Herbert, J.D., Moitra, E., Yeomans, P.D., & Geller, P.A. (2007). Randomized controlled effectiveness trial of acceptance and commitment therapy and cognitive therapy for anxiety and depression. Behavior modification, 31, Gommer AM (RIVM), Hoeymans N (RIVM), Poos MJJC (RIVM). Wat is de ziektelast in Nederland? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, < Nationaal Kompas 20