DichtErBij. Naar een andere inrichting van de startfase van hulp- en dienstverlening in het sociaal werk

Transcriptie

1 DichtErBij Naar een andere inrichting van de startfase van hulp- en dienstverlening in het sociaal werk Reader bij de pilotfase RAAK DichtErBij September 2012 maart 2013 De Erasmusbrug in Rotterdam: verbindt en brengt dichterbij Projectgroep RAAK Dicht Er Bij juli 2012

2 Colofon Deze publicatie is mogelijk gemaakt door Stichting Innovatie Alliantie. 2

3 Voorwoord Sociaal werk is meer dan enige andere werksoort in het sociale domein in een stroomversnelling geraakt. De Wet Maatschappelijke Ondersteuning (Wmo) bleek niet meer dan een voorbode van de grote verschuivingen die er in de verzorgingsstaat gaande zijn. De zogenaamde transities in de grote institutionele sectoren als de zorg (AWBZ, GGZ), de Jeugdzorg en arbeid en inkomen bewegen allemaal van de tweede lijn (gespecialiseerde zorg op afstand) naar de eerste lijn (generalistische zorg dichtbij) en naar een groot beroep op de eigen kracht van burgers en de spankracht van de civil society. Zowel de beweging van de tweede lijn naar de eerste lijn, als het beroep op de civil society spreken het sociaal werk direct aan op haar kerntaken: het verbinden van kwetsbare burgers met elkaar, met de samenleving, met maatschappelijk organisaties, om hen te ondersteunen op momenten dat het niet goed gaat. In deze beweging is ook het project DichtErBij te plaatsen. DichtErBij gaat over een andere inrichting van de startfase van hulp- en dienstverlening. Toen ik in het begin van de jaren 90 aan de slag ging met het ordenen van de intake-procedure in het Maatschappelijk Werk was de opdracht nog relatief eenvoudig. Er was sprake van een duidelijk afgebakende professional (de maatschappelijk werker) in een af te bakenen context (de spreekkamer). Die vanzelfsprekendheden zijn inmiddels (terecht) vervlogen. Daarover gaat DichtErBij. DichtErBij is niet zozeer op zoek naar nieuwe antwoorden, maar eerder naar nieuwe vragen. DichtErBij is bij uitstek gericht op de scharnierfunctie van de sociaal werker tussen eerste en tweede lijn en op het versterken van de eigen kracht van de burger en zijn sociale netwerken, met nadrukkelijk een rol voor professionele ondersteuning, in welke vorm dan ook. In deze reader zijn teksten van heel verschillend kaliber verzameld die binnen het project bruikbaar kunnen zijn: achtergronden, een werkproces, ondersteunende instrumenten. DichtErBij is een ontwikkelingstraject dat samen met het werkveld (branche, beroepsverenigingen, werkveldorganisaties) en een groot aantal Hogescholen wordt opgebouwd. De teksten zijn daarmee ook nadrukkelijk bedoeld ter ondersteuning van de experimenten en pilots die in de komende maanden (na de zomer voorjaar 2013) gaan plaatsvinden. Er zal veel worden geoefend, worden nagedacht, worden herschreven. Daarbij zal het hopelijk ook snel duidelijk worden dat er nog hiaten zijn, dat zaken niet werken in de praktijk zoals die bedacht zijn, en dat er zaken in de praktijk worden bedacht die de methodiek voor de startfase van de hulp- en dienstverlening onder de veranderende maatschappelijke opdrachten een slag verder helpen. De praktijk laat in ieder geval duidelijk zien dat er grote behoefte is aan een andere vorm om de huidige intake anders in te richten. Het gaat niet alleen om een andere houding van sociaal werkers (deels meer outreachend, deels meer coachend, maar ook met meer dwang en drang ). Het gaat ook om het afwegen van (morele) dilemma s, om het invullen van reflectieve professionaliteit, om het omgaan met andere, en soms meer complexe problematieken en cliëntsystemen. Deze reader reikt ingrediënten aan om DichtErBij stap voor stap te ontwikkelen tot een nieuw en krachtig ontwerp voor de startfase van hulp- en dienstverlening in het sociaal werk. In de loop van het komend jaar sleutelen we met z n allen verder aan de methodiek voor de startfase. Daarbij zij aangetekend dat de nieuwe methodiek niet het eindpunt zal zijn en een blauwdruk zal bieden, maar juist het begin zal zijn van een noodzakelijke verschuiving in het hulp- en dienstverleningsproces waar sociaal werkers, hun cliënten én de context waarin zij verkeren (gemeenten, maatschappelijke partners, civil society) mee aan de slag moeten. Margot Scholte, juni

4 4

5 Inhoudsopgave reader Inleiding 7 A. Het experimenteermodel van DichtErBij De doelstelling van DichtErBij Werkzame principes van DichtErBij De balans van draagkracht en draaglast Typologie van balansverstoringen Overzicht van hulpmiddelen voor cliënten en betrokkenen Het cyclisch werkproces DichtErBij Registreren en rapporteren 32 B. De zes taken van het cyclisch werkproces afzonderlijk beschreven 35 - Taak 1 Tot stand komen van het contact tussen cliënt en hulpverlener 36 - Taak 2 Het verkennen van de situatie 41 - Taak 3 De situatie afwegen 44 - Taak 4 Het verkennen van wensen en oplossingen 47 - Taak 5 Plannen en acties uitwerken 51 - Taak 6 Evaluatie / afsluiten 54 C. Hulpmiddelen en checklists bijdichterbij (aparte appendix) - Basisinformatie - Checklists en hulpmiddelen om te signaleren en door te vragen Bijlage 1: De bakens van Welzijn Nieuwe Stijl 57 Bijlage 2: Schematisch indicatief overzicht van de onderdelen van DichtErBij 60 5

6 6

7 Inleiding DichtErBij is de naam van een tweejarig project (september 2011-september 2013) waarin het nu in gebruik zijnde intake en volgsysteem van het maatschappelijk werk (Wegen en (blijven) Overwegen, Margot Scholte) wordt vernieuwd. De vernieuwing is nodig omdat de praktijk sterk aan het veranderen is, met als meest pregnante uitingsvorm de Wet Maatschappelijke Ondersteuning en het daaraan gekoppelde uitvoeringskader Welzijn Nieuwe Stijl. Daarin wordt onder meer richting gegeven aan een nieuwe praktijk voor het sociaal werk door het benoemen van acht bakens: gericht op de vraag achter de vraag, gebaseerd op de eigen kracht van de burger, direct erop af, formeel en informeel in optimale verhouding, meer collectief dan individueel, integraal werken, niet vrijblijvend, maar resultaatgericht en gebaseerd op ruimte voor de professional. De Wmo en het gedachtegoed van Welzijn Nieuwe Stijl met de acht bakens legt veel nadruk op de eigen verantwoordelijkheid van mensen om hun problemen zoveel mogelijk zelf en met elkaar op te lossen. De sociale professional heeft als kerntaak om cliënten te helpen hun problemen op te lossen, en dan in het bijzonder door hun zelfhelpend vermogen en hun hulporganiserend vermogen te herstellen, te verruimen en te versterken. De doelstelling van het project DichtErBij is, om de startfase van hulp- en dienstverlening aan te passen aan deze veranderingen. In de praktijk van het maatschappelijk werk is deze omslag al gaande, onder meer door het outreachend werken voor mensen die zorg nodig hebben maar er niet om vragen. Ook wordt meer en meer met vrijwilligers gewerkt. Eigen kracht is een sleutelbegrip geworden. Dit levert ook tal van dilemma s op. Door de voortgang die in de praktijk gemaakt wordt, binnen en buiten het maatschappelijk werk, zijn goede voorbeelden beschikbaar, die wij graag gebruiken om DichtErBij te voorzien van levendige inspiratie. Wat wordt bedoeld met de startfase van hulp en dienstverlening (H&D)? Met de startfase van hulp en dienstverlening worden zowel de stappen bedoeld die professionals zetten om contact te leggen en mensen aan te moedigen hulp te aanvaarden, te participeren, en hen daarbij te ondersteunen, als de eerste stappen die mensen zelf (kunnen) zetten om oplossingen voor vragen en problemen te vinden Om daarin te voorzien organiseren organisaties voor welzijn en maatschappelijke dienstverlening allerhande activiteiten, diensten en voorzieningen, die mensen wordt aangereikt of die mensen zelfstandig kunnen gebruiken om vragen en problemen op het gebied van hun welzijn op te lossen. Het gaat om een breed arsenaal van mogelijkheden: het verstrekken van informatie, advies, psycho-educatie, online-hulpverlening, huisbezoeken, spreekuren, schuldsanering, voorlichtingsbijeenkomsten, groepen voor mensen met bepaalde problemen, maatjesprojecten, collectieve voorzieningen zoals sportopbouwwerk, ambulant jongerenwerk, dienstencentra, buurtrestaurants in samenwerking met mbo enzovoort. De onderwerpen hebben betrekking op alle mogelijke leefgebieden, zoals financiën, werk, wonen, relaties, opvoeding, geestelijk welzijn enzovoort. In deze leefgebieden kunnen allerlei soort vragen en problemen ontstaan, van kortere of langere duur, en als gevolg van een aanwijsbaar knelpunt of een verknoping van knelpunten. Daar komt bij dat er verschillen zijn in de manier waarmee mensen op hun vragen en problemen reageren en hoe ze reageren op aangeboden hulp van anderen. Ook de kwaliteit van de leefomgeving is van invloed op het ontstaan van vragen en problemen. Daarom zijn sociale professionals alert op sociaalmaatschappelijke signalen die problemen veroorzaken of in stand houden. Het gaat hierbij bijvoorbeeld om de kwaliteit van de sociaal-economische omgeving en hoe deze de kans op beter(e) werk en inkomsten beïnvloedt. Maar ook om hoe de kwaliteit van de woonomgeving inwerkt op de sociale cohesie in de buurt, op het gevoel van veiligheid en de contacten met mensen in de buurt. Om hoe het is gesteld met de kwaliteit van voorzieningen voor mensen die 7

8 vanwege een lichamelijke of psychische beperking aangewezen zijn op hulp van anderen. Het gaat om een breed spectrum van onderwerpen waarmee de sociale professional te maken krijgt, die in de kern wel steeds hetzelfde blijven maar door veranderingen in de samenleving in steeds andere gedaanten terugkeren. Bagage van de professional De omschrijving van H&D in een notendop geeft aan dat de toerusting van de professional moet bestaan uit een bagage die generalistisch van karakter is. De sociaal werker moet van alle markten thuis zijn om te kunnen inschatten of iemand mogelijk een probleem heeft, wat de aard en ernst daarvan is en wat er voor nodig is om het probleem op te lossen. Eenvoudige problematiek op uiteenlopende terreinen handelt de cliënt, indien nodig gecoacht door de professional, zelf af. Bij complexe of specialistische problematiek, combineert de professional een coachende houding soms met een meer sturende aanpak. Complexe en specialistische problematiek vraagt bovendien vrijwel altijd om samenwerking met andere professionals om een samenhangend pakket van diensten aan te kunnen bieden. Daartoe onderhoudt de professional goede contacten in zijn werkomgeving, zodat hulp van anderen, incluis die uit de civil society, snel beschikbaar is. Tot zover biedt deze omschrijving van H&D niets nieuws onder de zon. Veranderende samenleving, veranderend beroep Toch zijn er grote veranderingen gaande in het beroep van de professional in H&D, die ingezet zijn met de invoering van de Wet maatschappelijke ondersteuning sinds Inmiddels volgen in rap tempo nieuwe veranderingen in beleid en uitvoering. Het betreft niet alleen stelselwijzigingen en decentralisaties maar ook forse bezuinigingen en efficiëntiekortingen, Al deze veranderingen brengen voor de sociaal werker een heroriëntatie met zich mee van het beroep, de beroepsrol, de beroepshouding, visie, theoretisch kader en de beroepsvaardigheden. We noemen hiervan enkele. Lichte zorg eerst Veranderingen in de beroepsuitoefening zijn een reactie op veranderingen in de samenleving. De verzorgingsstaat verschuift naar een model dat meer weg heeft van een participatiesamenleving. Daarin wordt van burgers verwacht dat zij zo veel mogelijk meedoen en op eigen benen staan, ook als zij beperkingen hebben. Het gebruik van dure, gespecialiseerde professionele voorzieningen wordt zo lang mogelijk uitgesteld en waar mogelijk beperkt. De zorg is liever collectief dan individueel. Liever informeel dan formeel. Liever includerend, dat wil zeggen geboden dicht bij de natuurlijke hulp- en steunbronnen van de cliënt, dan exclusief aangeboden aan individuele cliënten in de spreekkamer van de professional. Lichte zorg, die het minst ingrijpt vanuit professionele kaders, heeft het primaat. Door DichtErBij te werken wordt het mogelijk om met minder dure, minder gespecialiseerde, minder complexe zorg meer resultaat te halen, samen met de cliënt en zijn sociale omgeving. Zo kan maximaal worden ingezet op wat iemand zelf kan, gebruik makend van hulpbronnen in het sociale netwerk, de buurt. Pas als dit niet toereikend is, kan duurdere gespecialiseerde zorg worden aangeboden. Meer met minder, dat is de nieuwe opgave van het sociaal werk.. Paradoxaal genoeg vergt dit dus, zeker in het begin, méér investeringen in de eerste lijn. Juist om die verplaatsing vanuit die tweede lijn naar de eerste lijn, én naar burgers zelf, mogelijk te maken. Zorg in en door de samenleving Door middel van transformaties en decentralisaties wil de overheid de oplopende kosten van de langdurige zorg die geboden wordt via de AWBZ terugdringen. Niet alleen gaat de 8

9 extramurale begeleiding van de AWBZ naar de Wmo, ook wordt de Wet sociale werkvoorziening (de Wsw) flink aangepast, er komt een nieuwe Wet werken naar vermogen en ook de Jeugdzorg wordt een gemeentelijke verantwoordelijkheid. In de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) en het daaraan gekoppelde uitvoeringskader Welzijn Nieuwe Stijl ontvouwt zich de nieuwe opdracht voor het sociaal werk. Het duidelijkst worden deze verwoord in de acht bakens van Welzijn Nieuwe Stijl. 1. gericht op de vraag achter de vraag; 2. gebaseerd op de eigen kracht van de burger; 3. direct erop af; 4. formeel en informeel in optimale verhouding; 5. meer collectief dan individueel; 6. integraal werken; 7. niet vrijblijvend, maar resultaatgericht; 8. en gebaseerd op ruimte voor de professional; Preventie Naarmate gemeenten meer zorgtaken krijgen, zullen zij ook het belang van preventie sterker gaan voelen. Het zal voor gemeenten immers steeds meer lonen om de zorgconsumptie terug te dringen als zij zelf de bekostiging draagt. Met slimme allianties en behendige stuurmanskunst kunnen sociaal werkers heel goed inspelen op deze ontwikkeling. Zij staan vanouds dicht bij de burger; zij kunnen zich bewegen in de haarvaten van de wijk. En mochten sommige sociaal werkers die nabije professionaliteit in de afgelopen jaren hebben laten liggen en zichzelf op afstand van de burger hebben gezet, dan is het nu tijd om weer erop af te gaan, zoals in het derde baken wordt geformuleerd. Om de kennis van en het contact met kwetsbare groepen te herstellen. Om op huisbezoek te gaan. Om de oren te luisteren leggen in de wijk. Om onzichtbare krachten in de wijk op te sporen. Om sociale netwerken rond de cliënt te vitaliseren. Om gezonde leefstijlen te bevorderen. Om de samenwerking met burgers, zorgaanbieders en andere partijen weer meer ter hand te nemen. En zo het zelfhelpend vermogen van de burger te laten stromen. Niet leunen maar steunen. Waar mogelijk voorkomen, want dat blijft nog altijd beter dan genezen. Empowerment Kenmerkend voor maatschappelijk werk is het besef dat mensen beter af zijn als ze hun problemen zoveel mogelijk zelf oplossen, eventueel met hulp uit hun eigen omgeving. In dit verband wordt ook wel van empowerment gesproken. Empowerment heeft drie niveaus (Penninx & Sprinkhuizen, 2011; Van Regenmortel, 2008). Het individuele niveau verwijst naar het bevorderen van eigen regie, het aanspreken van eigen kwaliteiten, het ontwikkelen van vaardigheden, zelfvertrouwen en zelfbewustzijn en het stimuleren van maatschappelijke participatie. Het collectieve niveau gaat over het aanwenden van krachtbronnen in de eigen omgeving (sociale steun van familie, vrienden of buren, religieuze of spirituele bronnen) en het bevorderen van zelforganisatie en zelfhulp in de sfeer van lotgenoten, zelfhulpgroepen van patiënten- en cliënten. 1 Tot slot is er het politiek-maatschappelijke niveau. Hier gaat het om het vergroten van macht om veranderingen door te voeren die breder reiken dan het eigen leven, het bestrijden van 1 De aanzet kan worden gegeven in de spreekkamer, maar het speelveld is de eigen leefwereld van de cliënt. 9

10 vooroordelen over kwetsbare mensen, het verbeteren van toegankelijkheid -fysiek en sociaal van (buurt)voorzieningen en het beïnvloeden van wet- en regelgeving. DichtErBij Kortom, maatschappelijk werkers komen steeds vaker uit de spreekkamer en begeven zich in de leefwereld van (potentiële) cliënten. Ze willen vroegtijdig, licht en gericht erbij zijn. Om dat te waar te maken, komen ze letterlijk DichtErBij. In plaats van te wachten tot de cliënt zich meldt, zoeken zij hem of haar op in de eigen omgeving. Het gaat om een nieuw evenwicht tussen het werken vanuit een spreekkamer en het werken in de wijk en achter de voordeur. Voorstanders van deze niet daadwerkelijk nieuwe, maar herontdekte benadering geven aan dat het werk er misschien niet gemakkelijker op wordt, maar wel leuker. Boeiender, uitdagender, eigentijdser en radicaal anders dan het lange tijd geweest is. Voor sommigen is dit nog wennen, maar velen zien er een kans in om eindelijk toe te komen aan waar het volgens de eigen beroepsopvatting werkelijk om draait. Hoe het ook zij, er dienen zich kansen aan voor drastisch anders werken. Om op deze nieuwe manier te kunnen werken, hebben sociaal werkers niet alleen de juiste houding, maar ook nieuwe kennis en daarop gebaseerde werkwijzen en methoden nodig. Een eigentijdse aanpak vereist vaardigheden om krachtiger gebruik te kunnen maken van de eigen oplossingsmogelijkheden van de cliënt, sociale steun uit diens directe omgeving en essentiële bijdragen die vrijwilligers kunnen leveren. Werk van betekenis Juist aan het regelmatige, nabije en alledaagse karakter van hulp die in het sociale netwerk of in een buurt aanwezig is, wordt veel kracht toegeschreven in de nieuwe aanpak. De hulpkracht die mensen in een buurt voor elkaar kunnen aanwenden is veelzijdig. Ze kan bestaan uit simpele klusjes voor elkaar doen, een luisterend oor bieden aan mensen die een moeilijke tijd meemaken, lotgenotencontacten, gezamenlijke cursussen doen op allerlei gebied, het aanbieden van werk door ondernemers, ruildiensten van roerend goed, gezellige bijeenkomsten organiseren, een gezamenlijke aanpak bij zware problematiek, goed woningbeleid van corporaties, enzovoort. De nieuwe maatschappelijk werker heeft oog voor deze omgevingsaspecten, pakt kansen, legt verbindingen en maakt de betekenis die mensen voor elkaar kunnen hebben ook als zij kwetsbaar zijn zichtbaar en productief. In het versterken van de onderlinge betekenis die mensen voor elkaar hebben ligt de betekenis van het nieuwe sociaal werk. Wat verandert er voor de sociaal werker op het gebied van H&D? Met het inzetten van eigen kracht en omgevingskracht, verandert de rol van de sociaal werker op het gebied van H&D ingrijpend. In grote lijnen komt het er op neer, dat de maatschappelijk werker in mindere mate zelf hulp verleent aan de cliënt en primair het oplossend vermogen van de cliënt en zijn omgeving activeert en vergroot. Daarom mengt hij zich in de sociale infrastructuur in een wijk en helpt deze versterken, zodat het potentieel van veelal nog verborgen omgevingskracht ook werkelijk kan worden ontdekt en benut. In dit verband wordt wel gesproken van de sociaal werker als maatschappelijk ondernemer, die het belang van zijn klanten dient door het creatief - regelen van goede diensten op het juiste moment. Ook het versterken van de vaardigheden, het onderhouden van de motivatie en het betrokken zijn op mantelzorgers, buurtgenoten en vrijwilligers wordt een belangrijke taak van het sociaal werk. Daarnaast blijft de sociaal werker op het gebied van H&D een spin in het web van informele en formele zorgverleners, zodat hij signalen vroegtijdig en adequaat opvangt en professioneel beoordeelt, collectieve interventies aanjaagt, moderne cliëntinterventies uitvoert (oplossingsgerichte hulpverlening, groepshulpverlening, 10

11 internethulpverlening), aanvullende diensten levert bij informele zorg en samenwerkt met tweedelijns specialisten bij complexe problematiek. Voor DichtErBij zouden wij willen voorstellen om de rol van de professional meer dan voorheen op te vatten als een coach, die het eigen oplossend vermogen van de cliënt versterkt, aanmoedigt, voorziet van advies en hulpmiddelen, maar niet onnodig stuurt. Discussies en dilemma s Een veranderingsfase roept veel vragen op. Het vraagt van professionals het vermogen zich te heroriënteren op de kerntaken van hun beroep, om méér te doen met minder, en daarbij liefst onverminderd een hoge kwaliteit van presteren te blijven leveren. Zoals het woord crisis in het Chinees kansen én risico s betekent, zo kunnen we de huidige veranderingen ook typeren als kansrijk én risicorijk en zo zien we ook de discussies tussen professionals verlopen. Aan de ene kant van het spectrum zien we de optimisten, die handenwrijvend staan te popelen om verse olie door de machines van de hulp en dienstverlening te smeren, die cliënten graag zien als verantwoordelijke, actieve en competente burgers die slechts kleine zetjes nodig hebben om hun vraag of probleem zelf op te lossen, daarbij dankbaar gebruikmakend van internethulpverlening om dit ook op efficiënte wijze te doen. Aan de andere kant zijn er de twijfelaars, die vasthouden aan de professionele kracht die in de hulp en dienstverlening is opgebouwd, dit hebben vernieuwd met outreachende hulpverlening, en die ons wijzen op het gevaar van overschatting van de eigen verantwoordelijkheid van cliënten die soms jarenlang geen toegang hebben kunnen krijgen tot - hun eigen - hulpbronnen. Naar ons idee hebben beide typen professionals het gelijk aan hun kant, temeer omdat ze over heel verschillende type cliënten praten. En die vragen om verschillende oplossingen. Als er iets niet verandert, dan is het wel de vaststelling dat ook voor in de toekomst van H&D maatwerk nodig is. Maatwerk om voor die ene cliënt, of groep van gelijksoortige cliënten, hulp en diensten te leveren waarmee ze zoveel als mogelijk in staat zijn om zelf een antwoord te geven op vragen en problemen op het gebied van welzijn; maatwerk dat waar, wanneer en voor wie dat nodig is extra impulsen biedt omdat het de cliënt zelf niet lukt of omdat hij het vertrouwen in eigen kunnen al lang geleden verloren is. Naar ons idee bieden de huidige ontwikkelingen veel nieuwe kansen voor dit maatwerk, vooral door de nadruk op de inzet van vrijwilligers, collectieve voorzieningen, gebiedsgericht werken en internethulpverlening. Blended care is een term die aangeeft dat maatwerk voor iedereen kan worden opgebouwd uit een passende combinatie van diverse vormen van hulp- en dienstverlening. 11

12 A. Het experimenteermodel van DichtErBij 1. De doelstelling van DichtErBij In de inleidende hoofdstukken van het boek zal de empowermentbenadering een belangrijke plaats innemen. Empowerment benadrukt de kracht van kwetsbare individuen en groepen om invloed uit te oefenen op hun leven. Om veranderingen te realiseren en de regie daarover te voeren. En om uiteindelijk de eigen maatschappelijke positie te verbeteren. Het empowermentmodel stelt gezondheid, welzijn en krachten dus centraal in plaats van problemen en risicofactoren (Boumans, 2012; Van Regenmortel, 2008). Maar daarmee zijn we er nog niet. Diverse auteurs waarschuwen dat een empowermentopvatting waarin teveel nadruk ligt op principes als onafhankelijkheid en eigen verantwoordelijkheid tekortschiet (Boumans, 2012; Engbersen, Linders, 2004; Penninx & Sprinkhuizen, 2011; Peterson & Zimmerman, 2004; Omlo & Van der Maat, 2011; Van Regenmortel, 2008). De visie dat burgers te allen tijde sterk en zelfstandig moeten zijn, kan ons beletten oog te hebben voor allerlei reële vormen van kwetsbaarheid en afhankelijkheid. Het verantwoordelijk stellen van het individu voor zijn gezondheid, sociale participatie en arbeidsparticipatie suggereert dat mensen daadwerkelijk vrij zijn om eigen keuzes te maken. Baumans (2012) waarschuwt echter voor te hoge verwachtingen van kwetsbare personen en groepen. Juist mensen die hulp en dienstverlening nodig hebben, beschikken tijdelijk of structureel niet over de mogelijkheid gebruik te maken van hun eigen kracht. Mensen die lange tijd tot jarenlang problemen meemaken, hebben dikwijls bijkomende problemen ontwikkeld, zoals aanhoudende stressreacties, afname van eigenwaarde, verminderd geloof in oplossingen en weinig vertrouwen in anderen. Als van deze mensen wordt verlangd dat zij zich onder het mom van empowerment alleen moeten zien te redden in de maatschappij, dan kan dit resulteren in sociaal isolement en machteloosheid. En dat is het tegenovergestelde van empowerment. Van Regenmortel (2008) merkt in dit verband op dat het belangrijk is om onderscheid te maken tussen zelfredzaamheid en empowerment. Empowerment heeft een ruimere betekenis, omdat het juist afhankelijkheid erkent. Bovendien gaat empowerment verder dan het versterken van individuele autonomie (Penninx & Sprinkhuizen, 2011). Kwetsbaarheid is geen strikt individuele aangelegenheid. Dat zou betekenen dat kwetsbare mensen in de eerste plaats zelf verantwoordelijk of zelfs schuldig zijn aan hun achterstandspositie. Kwetsbaarheid ontstaat juist in sociale interactie met andere personen en maatschappelijke instellingen (Van Regenmortel, 2008). Naast de individuele krachten benadrukt de empowermenttheorie ook de relatie met de directe sociale omgeving en de wijdere samenleving vanuit het idee dat veel sociale problemen een structureel karakter kennen. Zij zijn onder andere het gevolg van een ongelijke verdeling en toegang tot hulp- en steunbronnen. Outreachend werken is voor deze groep nodig om hen uit hun isolement en apathie te halen, een vertrouwensband op te bouwen, eerste oplossingen te bereiken. Op deze wijze zullen cliënten uit deze groep het aandurven om weer naar buiten te treden en gebruik te maken van voorzieningen waarmee zij hun leven beter kunnen sturen. Dit alles is tijdrovende werk. Empowerment brengt drie opgaven met zich mee: 1. Het bevorderen van de eigen regie en het zelfhelpend vermogen van cliënten. Dat wil zeggen dat mensen op eigen gelegenheid vragen en (levens)problemen oplossen, eventueel door gebruik te maken van beschikbare informatie via boeken, folders en het internet. 12

13 2. Het versterken van het (hulp)organiserend vermogen van cliënten om de eigen problemen samen met anderen aan te pakken. Het gaat dan om sociale steun van bijvoorbeeld familie, vrienden of buren, maar ook van bijvoorbeeld het verenigingsleven (de coach van de sportvereniging), de kerk of de moskee, de betrokken winkelier bij de eenzame oudere, enzovoort. Daarnaast heeft (hulp)organiserend vermogen betrekking op zelfhulp in de sfeer van lotgenoten, zelfhulpgroepen van patiënten- en cliënten. 3. Het vergroten van macht om politiek-maatschappelijke veranderingen door te voeren, zoals het bestrijden van vooroordelen (ook bij bijvoorbeeld medebewoners, verenigingen of andere professionals), het verbeteren van de toegankelijkheid van (buurt)voorzieningen en het beïnvloeden van wet- en regelgeving. Zoals hiervoor al werd voorgesteld, is de aard van de begeleiding van de professional eerder coachend dan sturend. De drieledige opgave van het empowerment-concept wordt in deze reader op verschillende plaatsen verder uitgewerkt. Daarbij zal veelal aandacht zijn voor uitwerkingen op het niveau van de cliënt of burger in wisselwerking met zijn omgeving. Het derde punt doet ook met name een beroep op de signaleringsfunctie van het sociaal werk. Een veronachtzaamd deel in het primaire proces. In de loop van het pilotjaar zal hierover een herziene versie van Opgelet!, een handreiking voor signaleren in het sociaal werk, verschijnen. 2. Werkzame principes van DichtErBij Om de drieledige doelstelling van DichtErBij uit te kunnen voeren, zijn werkzame principes beschreven. Werkzame principes zijn op te vatten als kritische succesfactoren, als randvoorwaarden om het samenwerken met de cliënt in en met zijn omgeving goed uit te kunnen voeren. Het gaat om de volgende acht werkzame principes: 1. Dicht-er-bij de leefwereld van de cliënt 2. Eenvoudig waar mogelijk, meervoudig waar nodig 3. Eigen kracht op alle niveaus 4. Sociale steun door informele zorg en collectieve voorzieningen 5. Zoekschema s als hulp bij maatwerkredeneringen 6. Een cyclisch werkproces om dicht-er-bij te blijven 7. Creativiteit, lef en scharrelruimte voor de professional 8. Netwerken met informele en formele hulpverleners Ad 1. DichtErBij de leefwereld van de cliënt De omgeving van H&D is dichtbij de normale leefomgeving van de cliënt en alles wat daar gebeurt. - Dichtbij (potentiële) betrokkenen van de cliënt, mantelzorgers en vrijwilligers; - Dichtbij (potentiële) participatieplekken voor de cliënt: werk, school, sociale voorzieningen, bedrijfsleven, winkeliers, dienstverlening, opleidingen, ontspanning enz. Ook in dunbevolkte gebieden zijn passende oplossingen voor mensen om de weg naar H&D toegankelijk te maken. - Dichtbij toegankelijke websites en uitnodigende vormen van internethulpverlening. - Dichtbij een overzichtelijk en optimaal georganiseerd netwerk van generalisten en specialisten in zorg, welzijn en wonen. 13

14 - Dichtbij collectieve voorzieningen waar op een niet problematiserende manier diensten en ontmoetingsgelegenheid wordt geboden of waar die op een vanzelfsprekende wijze aanwezig is. Denk aan de school, de speeltuin, de bibliotheek, het dienstencentrum, de multi-functionele accommodatie. - Dichtbij voorzieningen in de civil society zijn waar mensen elkaar kunnen ontmoeten, zinvolle activiteiten met elkaar uitvoeren en wederzijdse diensten leveren. De betekenis van deze nabijheid van diensten en voorzieningen is dat bewoners en cliënten over ruime keuze en handelingsmogelijkheden beschikken om antwoorden te vinden voor vragen op meerdere leefgebieden. De variëteit aan diensten wordt mede mogelijk doordat de sociaal werker dit organiseert. Hij zet zijn oren en ogen open om zijn werkgebied optimaal te (ver)kennen, gebiedsanalyses uit te voeren, en contacten te onderhouden. Lagen die contacten voorheen hoofdzakelijk bij collegainstellingen, nu is de sociaal werker maatschappelijk ondernemer die medeburgers, middenstanders, medewerkers van kantoren en bedrijven, docenten, medewerkers van vrije tijdsvoorzieningen betrekt om diensten te leveren aan de cliënt en zijn netwerk. Dicht-er-bij betekent daarnaast snel en zonder procedures. Je kunt meteen en zonder omhaal aan het werk als je mensen in de omgeving kent. Bij een babbeltje over de nieuwe lantaarnpalen, kan je langs je neus weg vragen hoe het met mevrouw X is. Of je gaat in een verloren halfuurtje even een praatje maken met meneer Y die veel vrijwilligerswerk doet en soms zijn ei kwijt wil over wat hij tegenkomt. Ten slotte sluit DichtErBij aan bij de methode van outreachend werken (of Er-op-af 2 ). Hierbij worden op grond van signalen uit netwerkoverleggen, op basis van eigen observaties, of aanpakken van gemeentelijk beleid of andere opdrachtgevers voor specifieke doelgroepen (ouderen, alleenstaande moeders), mensen ongevraagd opgezocht met de bedoeling om te onderzoeken of zij hulp nodig hebben. Zo n bezoek vraagt om behoedzaamheid en zorgvuldigheid van de professional. Kwetsbare mensen verstoppen zich soms uit schaamte, teleurstelling of boosheid. Vaak zijn meerdere contacten nodig om langzaamaan contact te maken en het vertrouwen van de cliënt te winnen. Eerste hulp bij het opruimen en ordenen van het huishouden, de papieren rompslomp en het uitstellen van dwangbevelen van instanties, doet veel voor dat vertrouwen. Outreachend werken is één van de aanjagers geworden om cyclisch te gaan werken, waarbij het verzamelen van informatie en het uitvoeren van interventies hand in hand gaan (hierover verderop meer). De methode van outreachend werken wordt in veel instellingen voor maatschappelijk werk al toegepast of getraind. Ad 2. Eenvoudig waar mogelijk, meervoudig waar nodig Zoals hierboven is geschetst kunnen cliënten optimaal gebruikmaken van de vele en gevarieerde hulpbronnen in hun directe omgeving. Door meer te investeren op ondersteunende diensten voor bewoners en cliënten, zoals een informeel netwerk, collectieve voorzieningen en groepshulpverlening en minder op langdurige spreekkamercontacten kan formele hulpverlening beperkter worden ingezet, Een belangrijk gevolg hiervan is dat er met dezelfde of afnemende capaciteit van sociale professionals méér kan worden bereikt, hoewel dit gevaarlijk terrein is. Er is namelijk nog niet bewezen dat dit ook echt gaat lukken. Wel is er een tendens in de samenleving om professionele hulpverlening, indien mogelijk, zoveel mogelijk te beperken. Hoe het ook zij, in het experimenteermodel DichtErBij wordt de opgave om méér te doen met minder als een uitdaging opgepakt. Het cyclisch werkproces biedt bijvoorbeeld de mogelijkheid om cliënten al vanaf het eerste contact oplossingen te adviseren, zonder dat een uitgebreid beeld van de situatie is gemaakt. Als blijkt dat cliënten daarmee goed uit de voeten kunnen, wordt én tijd bespaard op een uitgebreide verkenning van de situatie, én de cliënt kan zelfstandig verder, 2 Räkers en Hubers 14

15 én er hoeft maar weinig gerapporteerd te worden. Of er tijdwinst geboekt kan worden met cliënten die complexe en hardnekkige problemen hebben, zal moeten blijken. Ad 3. Eigen kracht op alle niveaus Iedereen die om hulp vraagt of die hulp wordt aangeboden beschikt over probleemoplossende vaardigheden, specifieke talenten en helpende karaktereigenschappen. Het ontdekken, waarderen of helpen herwaarderen van deze positieve individuele eigenschappen van de hulpvrager vormt een rode draad door het handelen van de professional. De regelmatige herbevestiging van iemands eigen kracht draagt bij aan het geloof in eigen kunnen en het zelfvertrouwen van de cliënt, waardoor die mogelijk (weer) kan participeren in de samenleving. Om die waardering waarachtig te uiten, zal de professional ruimte moeten bieden aan de cliënt. Cliënten kiezen niet vanzelfsprekend voor de in de ogen van de professional beste en zelfs niet voor de second best weg, maar voor eigen oplossingen die bij hen passen. Wat geldt voor de cliënt, geldt ook voor de mensen in diens omgeving. Professionals zullen met de methode DichtErBij zwaar leunen op bijdragen van mantelzorgers, familie, buurtgenoten en vrijwilligers. En ook zij hebben hun eigen cultuur en traditie van oplossingen zoeken, die waarschijnlijk vaker verschilt dan overeenkomst met die van een professionele benadering. Een voorbeeld waar dit inzicht wordt opgepakt zijn de Eigen Kracht Conferenties, waar deze hulpbronnen in het eigen systeem zorgvuldig worden verkend, betrokken en actief gemaakt. Deze hulpbronnen worden, juist omdat zij deel uitmaken van het eigen systeem van de cliënt goed op waarde geschat. Voorkomen moet worden dat formele zorgverleners het proces over dit eigen krachtsysteem rond de cliënt overnemen en daarmee voorbij gaan aan hun zelfhelpend en hulporganiserend vermogen. In plaats daarvan zullen professionals zich in de omgang met het informele circuit niet boven de partijen moeten stellen, maar moeten gedragen als één van de helpende partijen. Vanzelfsprekend zijn zij door hun expertise en ervaring van bijzondere waarde om het systeem te helpen zichzelf te helpen. Het belang dat wordt gehecht aan de samenhang tussen individu en omgeving, kwam ook al naar voren in Wegen en overwegen. Intake- en volgsysteem in het maatschappelijk werk 3. Daarbij werden het micro-, meso-, en macroniveau onderscheiden als respectievelijk het niveau van individuele factoren, het niveau van factoren in de directe omgeving en het niveau van factoren in de samenleving. Alle informatie over het cliëntsysteem werd in het intake-en volgsysteem op deze drie niveaus ontrafeld in draagkrachtfactoren en draaglastfactoren. Aan de driedeling was een analysekader gekoppeld dat de (verstoorde) balans tussen draaglast en draagkracht in kaart bracht en de weg wees naar manieren om de balans te herstellen. Voor de methode DichtErBij wordt deze driedeling met bijpassend analysekader in grote lijnen gehandhaafd. Het verschaft de professional immers een beproefd denkkader om de complexe verhouding tussen draagkracht en draaglast te begrijpen. Daarbij biedt het een ruim handelingskader omdat op alle niveaus concrete aangrijpingspunten worden gebruikt voor verbetering. Wat wél verandert bij DichtErBij is dat de eigen kracht aanpak nadrukkelijker wordt gekoppeld aan drie niveaus, individueel, collectief en politiek-maatschappelijk (zoals eerder beschreven). Deze drie niveaus staan niet los van elkaar; ze zijn verweven. Men kan immers werken aan het versterken van eigen kracht van kwetsbare mensen, maar als deze mensen zich bevinden in omgevingen (families, netwerken, buurten) die ontoegankelijk zijn, die stigmatiseren en uitsluiten, dan is het effect gering. Dat betekent dat ook in de omgeving iets moet veranderen en dat op diverse niveaus verbindingen worden gelegd. Verbindingen tussen formele en informele zorg, tussen individuele voorzieningen en collectieve arrangementen, tussen fysiek en sociaal, 3 Scholte, Margot. Wegen en overwegen. Intake- en volgsysteem in het maatschappelijk werk. 2007, Uitgeverij Coutinho, Bussum. 15

16 tussen individuele vraagsturing (cliëntondersteuning en pgb) en collectieve patiënten- en consumentenmacht. Een integrale aanpak als denk- en handelingskader impliceert daarnaast dat er wordt gekeken naar problematiek (en kansen) door meerdere leefgebieden in samenhang te bekijken. Zo kan een dakloze wellicht meer aan zelfvertrouwen winnen door mee te doen aan een voetbaltoernooi, dan door een cursus solliciteren van een arbeidsreïntegratiebureau. Ad 4. Sociale steun door informele zorg en collectieve voorzieningen De directe en wijde omgeving is niet alleen van cruciaal belang om de samenhang met het individuele functioneren van een persoon te begrijpen. Het verkeren met en zich verhouden tot andere mensen wordt gezien als een wezenlijke bijdrage aan iemands welzijn. Het besef deel uit te maken van een sociale omgeving kan preventief en helend werken, vooral voor mensen die daar lang van verstoken zijn. Daarom is het actief organiseren van contactmogelijkheden met lotgenoten, buurtgenoten, vrijwilligers (maatjes) of maatschappelijke instellingen een standaardinterventie van de methode DichtErBij. Ook het voorzien in collectieve voorzieningen kan een goede opstap zijn voor een cliënt om meer onder de mensen te komen en nieuwe zin aan het leven te geven. Van belang is om te beseffen dat het organiseren van collectieve voorzieningen en het opbouwen en onderhouden van een vrijwilligersbestand, expertise en tijd kost. Uit eigen onderzoek bleek dat instellingen voor maatschappelijk werk nog veel meer gebruik kunnen maken van deze voorzieningsvormen 4. Dat is gunstig, omdat relatief kleine investeringen in dit opzicht tot een groot rendement kunnen leiden. In de goede voorbeelden die voor dit onderzoek werden verzameld wordt hiervan gewag van gemaakt 5. Expertise is dus voorhanden. Vrijwilligers zijn overal in Nederland te vinden. Maatjesprojecten laten zien hoe belangrijk de steun kan zijn die uitgaat van een maatje dat elke week contact heeft met een cliënt. Dit soort informele, alledaagse, tijdrovende en vriendschappelijke steun kunnen professionals zich domweg niet veroorloven. Ze kunnen het wel helpen opzetten en faciliteren. Deels zouden sociaal werkers met expertise in samenlevingsopbouw voorwaardenscheppende activiteiten kunnen verrichten. Zij kennen de mensen in de wijk, weten waar zij mee bezig zijn, kunnen mooie initiatieven ondersteunen. Voorbeelden van samenwerking tussen opbouwwerkers en maatschappelijk werkers zijn onder andere te vinden in de krachtwijken in Eindhoven 6. Ad 5. Zoekschema s als hulpmiddel voor maatwerkredeneringen Professionals gebruiken een mix van theoretische kennis, methodische hulpmiddelen, praktijkervaring en collegiaal overleg als zoekschema s om de situatie van de cliënt in zijn juiste (waarachtige) en unieke context te begrijpen. Voorzichtigheid is geboden om vanzelfsprekende verbanden te veronderstellen tussen een type probleem en een type cliënt (bv. armoede maakt apathisch). Dat gaat evenzeer op voor de soms veronderstelde lineaire relatie tussen een probleem en een oplossing (bv. als deze ouders hun conflict oplossen, gaat het gedragsprobleem van het kind wel over). Dan is er nog de verwarring die in de loop der jaren is ontstaan over begrippen als vraaggericht, de vraag van de cliënt staat centraal en hulpvraag. Dit werd nogal eens uitgelegd alsof de cliënt een vraag heeft. Dat is lang niet altijd het geval. Cliënten hebben klachten, of gevoelens van onvrede, of weggestopt verdriet, schaamte enz. Sommigen verpakken 4 Felten, Hanneke. Onderzoeksrapportage amw-instellingen: 5 Penninx, Kees en Anita Roodenburg, Rapportage goede voorbeelden: 6 Scholte, Margot en Ard Sprinkhuizen (2010), Samen in de Buurt, Haarlem: Inholland 16

17 dat in een vraag, maar is die vraag to the point? Wij spreken liever van het verkennen van de situatie van de cliënt, waarin zowel hardere als zachtere informatie wordt verzameld en geduid. Samen met de cliënt wordt onderzocht waar de zere plekken zitten, wat prioriteit moet krijgen, waar kracht te vinden is, wat mogelijk is in de directe omgeving enz. De uitkomst van zo n zoektocht leidt altijd tot een unieke constellatie van elkaar beïnvloedende factoren. Daarom zijn maatwerkredeneringen noodzakelijk om de specifieke uitwerking van de omgeving op een individu en vice versa te begrijpen. De methode DichtErBij levert voor deze maatwerkredenering itemlijsten om te zoeken naar algemene en specifieke onderwerpen en aandachtspunten en analysekaders zoals de eerder genoemde balans van draaglast en draagkracht op meerdere niveaus. Ad 6. Een cyclisch werkproces om dicht-er-bij te blijven Het uiteindelijke doel van de methode DichtErBij is niet per se om cliënten van al hun problemen af te helpen maar om ze beter met problemen te leren omgaan, al dan niet met steun van hun omgeving. Als het zelfhelpend en hulporganiserend vermogen van cliënten en hun omgeving toeneemt, kan ook de kwaliteit van hun leven weer groeien en zijn de gevonden oplossingen meestal duurzamer. In de methode DichtErBij wordt aan deze doelstelling gewerkt door het gebruik van een cyclisch werkproces. Cyclisch werken sluit aan op de dynamiek van acties (oplossingen) en reacties (van cliënten en omgeving), waardoor steeds een ander beeld van de situatie en nieuwe kansen voor oplossingen ontstaan. Het cyclisch werkproces, is een actieve vinger-aan-de-pols aanpak: hoe staat het probleem er nu voor, welke oplossingen dienen zich nu aan, wat is nu de beste stap die we kunnen zetten en hoe reageert de cliënt nu op deze aanpak. In een reeks van cycli worden kleine en concrete plannen uitgevoerd die zo snel als mogelijk en zo lang als nodig leiden naar het uiteindelijke doel: het activeren en ontwikkelen van het zelfhelpend en hulporganiserend vermogen van de cliënt en zijn omgeving en het oplossen van zijn problemen. In de cycli die plaatsvinden in de eerste contacten, wordt gestreefd naar het bereiken van kleine succesjes (plukken van laaghangend fruit), mede om cliënten te motiveren om de hulp te aanvaarden. Verder wordt geen groots hulpverleningsplan met smartgeformuleerde hulpdoelen gemaakt bij DichtErBij. Uiteraard wordt wel de doelrichting in grote lijnen bepaald, maar deze wordt concreet gemaakt door cyclisch te werken waarbij per cyclus uit tal van oplossingen voor één of enkele kleine plannetjes wordt gekozen, waar de cliënt of de professional op dat moment het meeste effect van verwacht. Cliënten wordt geleerd hoe zij zelf aan hun eigen plannetjes kunnen werken en elk plannetje wordt aan het begin van de volgende cyclus geëvalueerd. Cruciaal in deze benadering is het zoeken naar overnamemomenten, waarbij de helpende taken van de sociaal werker als het ware aan de cliënt en zijn omgeving worden overgedragen. Het is voorstelbaar dat deze overnamemomenten verschillen per leefgebied of deelaspect van het probleem. Ook kan dit proces gefaseerd verlopen: een cliënt wordt zelden op één moment zelfredzaam. Verder hangen overnamemomenten af van de mate van kwetsbaarheid en chroniciteit van een probleem. Sommige typen cliënten zullen altijd op een of andere manier afhankelijk blijven van formele zorg. Dat neemt niet weg dat de empowermentbenadering ons wijst op het belang van groeimogelijkheden voor iedereen. Door te blijven inzetten op kracht van de persoon en - zijn relatie met - de omgeving kunnen mensen op een steeds hoger niveau uitkomen van samenredzaamheid. Ad 7. Creativiteit, lef en scharrelruimte voor professionals en managers De methode DichtErBij doet een beroep op de creativiteit, het organisatietalent en de ondernemingszin van de professional én de managers en directeur van een instelling. Een belangrijke taak van sociale professionals ligt in het activeren van het zelfhelpend vermogen van de cliënt en de hulporganiserende kracht van de omgeving, waarbij de professional een enorm 17

18 arsenaal van oplossingen ter beschikking staat die tot een passende mix te combineren zijn. Het maatwerk komt hier weer nadrukkelijk om de hoek kijken. Soms is het beter om een verlegen en teruggetrokken jongvolwassene eerst een veilige leerplek bij een winkelier aan te bieden, en pas na een poosje af te rekenen met de hinderende nagalm van zijn agressieve vader. Wie weet, durft hij na een half jaar zijn trompet weer te voorschijn te halen en zich aan te sluiten bij de plaatselijke harmonie. De mogelijkheden zijn legio, de kracht kan zich bevinden in de hoeken van de menselijke geest, maar vooral in onzichtbare en voor ondenkbaar gehouden contacten in de omgeving. In alle gevallen heeft de professional ruimte nodig, lef, goede contacten in de buurt, een goed gevulde koffer met oplossingsmogelijkheden en een optimistisch gemoed. Ook op organisatieniveau dient de professional hiervoor scharrelruimte te krijgen en die moet hij krijgen van zijn managers (directeur) en indirect van zijn financier. Bij deze scharrelruimte past niet langer een strakke verantwoordingsdiscipline over wat, wanneer, wel en niet mag worden gedaan (lees bekostigd). Empowerment van sociale professionals kan een plaats krijgen door de vrijheid om te experimenteren, innoveren, fouten te maken en er van te leren, bijvoorbeeld door intervisie en reflectie. Daarnaast moeten de soms hoge verwachtingen van financiers en beleidsmakers worden teruggeschroefd: sociale professionals weten al meer dan 100 jaar dat mensen met structurele problemen arbeidsintensief zijn. Ad 8. Netwerken met informele en formele hulpverleners Zoals uit de voorgaande tekst steeds naar voren komt, dient de professional zich met zijn team goed te verankeren in het gebied waar hij werkt om DichtErBij te kunnen werken. Het aangaan van contacten met bewoners in het gebied, informele verbanden, organisaties en bedrijven, het aansluiten bij burgerinitiatieven en meer in het algemeen bij de heersende cultuur in het gebied zijn sleutelvoorwaarden om bewoners met elkaar te verbinden zodat het mogelijk wordt dat zij elkaar diensten leveren. Netwerken is dan ook een kerntaak van sociaal werkers geworden. Netwerken vraagt om het selectief gebruiken van tactieken en strategieën om als sociaal team een (h)erkende plaats in een gebied in te nemen. Netwerken vraagt op persoonlijk niveau om een houding die getuigt van gevoeligheid voor passende waarden, normen en omgangsvormen, en een zekere flair om op onbekende mensen af te stappen. Aansluiten bij bestaande netwerken is één tactiek, het op gang helpen brengen van een buurtinitiatief of een collectieve voorziening is er een die daar goed naast past. Buurtpanels (of buurttafels) leggen de behoeften van bewoners bloot én verbinden mensen aan elkaar: bewoners onderling én bewoners met sociaal werkers. Het voornoemde principe van creativiteit, lef en scharrelruimte helpt om steeds met nieuwe initiatieven te komen die mensen aan elkaar verbinden op een manier die betekenis heeft. Tot het betere netwerken, hoort ook het optimaal samenwerken met andere professionals van instellingen voor welzijn en zorg. Het zou ideaal zijn als alle gezamenlijk zorg- en welzijnswerkers een voor bewoners herkenbaar sluitend geheel vormen. Waar en bij wie je als bewoner binnenkomt met je vraag, is dan niet meer van belang om zo snel mogelijk op de juiste plek uit te komen. En mocht je als cliënt met een veelheid aan problemen kampen en gebruik moeten maken van diverse disciplines, dan is er één hulpverlener die de gezamenlijke aanpak coördineert. Eigenlijk merk je het niet dat je hulpverleners in verschillende organisaties werken. Dit is nog wel een ideale situatie. Problemen van cliënten hebben in de praktijk nog teveel te maken met haperende hulpverlening: er is geen hoofdverantwoordelijke, of als die er wel is heeft hij geen gezag, waardoor belangrijke diensten niet worden geleverd, of niet goed genoeg of niet op tijd worden geleverd, of er is verschil van mening over de aanpak enz. Om DichtErBij te kunnen werken dienen sociale professionals niet alleen analyses te maken van het informele werkterrein, maar zeker ook van het formele circuit. Zo n analyse kan bestaan uit een gezamenlijke bijeenkomst waar wordt nagegaan of het aanbod van alle instellingen dekkend 18

19 is voor de bewoners van dat gebied, of het overlap heeft, of er leemten zijn, waar preventiemogelijkheden zitten, of er een gezamenlijke visie is, of er mogelijk speerpunten zijn om aan te werken (enz. enz.). Daarbij kan worden nagegaan hoe de werkprocessen van de afzonderlijke instellingen op elkaar aansluiten (verwijzingsroutes, afstemmingsprocedures, privacyregelingen), hoe de wacht-en doorlooptijden voor cliënten eruit zien als zij met meerdere instellingen te maken hebben en bovenal: hoe hindernissen worden opgelost. Naast een zakelijke benadering helpt het hierbij om een waarderende grondhouding aan te nemen tegenover collega s. Onderlinge samenwerking verbetert als men een prettige toon aanslaat. In een workshop waar hardnekkige en verpersoonlijkte samenwerkingsproblemen benaderd werden door de werkprocessen van de betrokken organisaties over elkaar te leggen, verzuchtte men: Wij hebben onze samenwerkingsproblemen zelf georganiseerd, maar ook: Het is in deze omstandigheden onmogelijk om géén problemen met elkaar te krijgen 7. Met andere woorden: we veroorzaken onze eigen problemen! Naast bovengenoemde suggesties is het goed om gebruik te maken van goede voorbeelden van prettige en efficiënte samenwerkingsnetwerken. Wat doen zij beter? Hoe kunnen wij dat overnemen? Bij dit alles telt, dat de transitie van de AWBZ naar de eerstelijn mogelijk ook nieuwe kansen biedt. Jeugdzorg en delen van de GGZ gaan onder de (financiële en bestuurlijke) verantwoordelijkheid van gemeenten en stadsdelen vallen. Een goede strategie om hierin als welzijnsinstelling te opereren is om niet af te wachten tot het zover is (tussen 2013 en 2016) maar om initiatieven te nemen: samenwerkingsverbanden aangaan, coalities sluiten en hierin ook de gemeente te betrekken. Tot slot: het hoe en wat van samenwerken is dikwijls regiogebonden en wordt mede bepaald door een historisch gegroeide cultuur, de complexiteit van een gebied (veel organisaties met overlappende taken) en (helaas) ook door financiële en organisatiebelangen. Over het verbeteren van netwerken is zeer onlangs een belangrijk proefschrift verschenen van Mirella Minkman (Vilans) die concrete aanbevelingen doet die van generieke waarde zijn (toepasbaar op elk soort netwerk). Wij zullen haar aanbevelingen voor de boekversie verwerken in DichtErBij. Bovendien combineren we dit met de voorbeelden die uit de pilots naar voren komen. 3. De balans van draagkracht en draaglast Mensen zijn vaak in staat om adequaat te reageren op vragen en problemen die kunnen ontstaan door veranderende omstandigheden en situaties. Denk aan een school die onverwachts wordt opgeheven, een bedrijf dat failliet gaat, een wet die iets anders vraagt van burgers of een familielid dat plotseling besluit te emigreren. Niet in elke situatie blijven we echter koel. En niet iedereen beschikt over de benodigde vaardigheden of een netwerk om problemen te managen. De wijze waarop mensen op problemen reageren, is afhankelijk van de balans tussen draaglast en draagkracht. De draaglast wordt bepaald door risicofactoren, terwijl draagkracht betrekking heeft op beschermende factoren. Risicofactoren zijn op zichzelf nog geen probleem, omdat deze gecompenseerd kunnen worden door beschermende factoren. Het wordt pas problematisch als er veel risicofactoren zijn en weinig beschermende factoren. Dan treedt er een verstoring in het evenwicht tussen draaglast en draagkracht. Als de balans duurzaam verstoord wordt, raken 7 Workshop Doorbraak van Bureau Van Deur voor Bureau Jeugdzorg, Leger des Heils en Raad voor de Kinderbescherming regio Groningen,

20 mensen in een kwetsbare situatie. Hoe langer deze verstoring aanhoudt, hoe groter de kans dat de balans niet zonder (professionele) hulp hersteld kan worden. Risicofactoren en beschermende factoren zijn er op drie niveaus. Op individueel niveau betreft het de mate waarin mensen over eigen krachtbronnen beschikken. Van Regenmortel (2008) spreekt over psychologisch kapitaal. Dit houdt in dat mensen ondanks moeilijke levensomstandigheden toch weten te overleven en een zinvol bestaan weten op te bouwen op basis van veerkracht, wilskracht, volharding en creativiteit. Andere onderzoekers noemen in dit verband de coping theorie. Deze theorie veronderstelt dat mensen van nature beschikken over coping strategieën, dat wil zeggen probleemoplossende vaardigheden. Het inzetten van copingvaardigheden heeft tot doel stress en spanningen als gevolg van disbalans in draagkracht en draaglast te verminderen. Voorbeelden van gerichte copingstrategieën zijn het veranderen van de situatie, zoals het aanpassen van het eigen gedrag of van de leefsituatie. Een heel andere copingstrategie is het aanvaarden van de veranderde situatie op een wijze waar men vrede mee heeft. 8 Bij kwetsbare mensen is de aanwezigheid van veerkracht en copingvaardigheden lang niet altijd vanzelfsprekend. Niet zelden is sprake van een aantasting in het zelfvertrouwen. Een beschermende factor op sociaal niveau is als mensen kunnen rekenen op sociale steun vanuit de omgeving; het initiatief ligt in dit geval bij de ander. Daarnaast gaat het om sociaal kapitaal: dat wil zeggen dat mensen zelf in staat zijn om sociale steun te organiseren. De gedachte is dat sociale relaties uit het persoonlijke netwerk door hun ondersteunende werking vooral een beschermende factor vormen tegen de negatieve gevolgen van ingrijpende ervaringen of dagelijkse frustraties. Wanneer mensen in sociaal isolement verkeren en er dus een netwerk ontbreekt, is er sprake van een risicofactor. Op politiek-maatschappelijk niveau zijn risicofactoren en beschermende factoren afhankelijk van de aanwezigheid of afwezigheid van kwalitatief hoogwaardige en toegankelijke sociale voorzieningen én de mogelijkheid om daar invloed op uit te kunnen oefenen; de kwaliteit van de woonomgeving; werkgelegenheid, maatschappelijke beeldvorming en stigmatisering, uitsluiting. Van belang is ook de maatschappelijke positie. Sommige groepen lopen een groter risico kwetsbaar te worden of te blijven. Denk aan mensen met een psychische of fysieke beperking, mensen in armoede of mensen op leeftijd (Jehoel-Gijsberts, 2004; Scholte, 2010). Voor alle duidelijkheid: niet iedereen uit deze groepen wordt een kwetsbare burger! Daarbij spelen nog wel meer factoren een rol. Maar je moet wel harder vechten voor een plaatsje onder de zon." 8 Het is belangrijk om te beseffen dat copingvaardigheden in grote mate worden beïnvloed door de kwaliteit van de opgebouwde competenties, die op hun beurt weer is beïnvloed door de kwaliteit van opvoeding, sociale omgeving, scholing en materiële omstandigheden. 20