Er op af. Outreachend werken bij sociale uitsluiting Jaline Sloots. 11 mei

Transcriptie

1 Afstudeerscriptie Maatschappelijk Werk & Dienstverlening Noordelijke Hogeschool Leeuwarden 11 mei 2009 Er op af Outreachend werken bij sociale uitsluiting Jaline Sloots

2 Er op af Outreachend werken bij sociale uitsluiting Naam: Jaline Sloots Studentnummer: Scriptiebegeleider: Klaas Bakker Opleiding: Maatschappelijk Werk en Dienstverlening

3 Inhoudsopgave Voorwoord 4 Inleiding 5 1. Sociale uitsluiting Sociale uitsluiting Kenmerken Verschil tussen sociale uitsluiting en armoede Oorzaken Risicogroepen Risicofactoren Gevolgen Benadering Samenvatting Outreachend werken Outreachend werk Doel Outreachend werk in het verleden Outreachend werk binnen het Algemeen Maatschappelijk Werk Het opsporen van de doelgroep Werkwijze Het eerste contact Regelmatig gehanteerde werkwijze en houding van de werker Voorwaarden Voorwaarden voor de maatschappelijk werker Voorwaarden voor de instelling en netwerkpartners Er niet op af Samenvatting Wat kan het outreachend werken binnen het AMW bijdragen om sociale 19 uitsluiting tegen te gaan? 3.1. Outreachend werken bij sociale uitsluiting Bijdrage outreachend werk De cliënt komt weer in beeld Er wordt hulp geboden De mening over hulpverlening/hulpverleners wordt bijgesteld Preventie Het contact beëindigen Tussentijdse beëindiging Afscheid nemen Samenvatting In hoeverre wordt er binnen het AMW effectief gebruik gemaakt van het 25 outreachend werk om sociale uitsluiting tegen te gaan? 4.1. Vragen en antwoorden 25 2

4 Is outreachend werken een taak van het maatschappelijk werk en 25 waarom? Wordt er binnen de instelling effectief gebruik gemaakt van 26 outreachend werk om sociale uitsluiting tegen te gaan? Hoe worden cliënten opgespoord? Zijn er vanuit de instelling voldoende mogelijkheden om outreachend 26 te werken? Wanneer wordt de hulpverlening afgesloten? Hoe ervaren de maatschappelijk werkers het om ongevraagde hulp te 27 bieden? Wat is de waardering van cliënten van outreachend werk? Conclusies Uitsluiting tegengaan Tijdsdruk Zelfbeschikking Tot slot Conclusies en aanbevelingen Probleemstelling Conclusies Aanbevelingen 30 3

5 Voorwoord Voor u ligt de scriptie Er op af die ik geschreven heb als eindopdracht voor de opleiding Maatschappelijk Werk en Dienstverlening. Deze opleiding heb ik gevolgd aan de Noordelijke Hogeschool te Leeuwarden. In deze scriptie beschrijf ik hoe het Algemeen Maatschappelijk Werk sociale uitsluiting tegen kan gaan door outreachend te werken. De volgende mensen zou ik graag willen bedanken voor het helpen bij het tot stand komen van deze scriptie. Zonder hun hulp, advies en begeleiding had ik deze scriptie niet kunnen maken. Mijn eerste scriptiebegeleidster Hendrikje Wagter, voor haar advies en haar betrokkenheid. Mijn tweede scriptiebegeleider Klaas Bakker, voor het meedenken, adviseren en het beantwoorden van mijn vragen. Mijn man Wouter, voor zijn kritische blik, zijn steun, zijn opbeurende woorden en voor het ontwerpen van de omslag. Mijn zoontje Thijs, voor het feit dat hij zich de afgelopen tijd als een ware modelbaby heeft gedragen, zodat ik goed door kon werken. De medewerkers van de Stichting Welzijn en Dienstverlening te Delfzijl, voor hun openhartigheid en het beantwoorden van mijn vragen. 4

6 Inleiding In het derde jaar van mijn studie liep ik stage bij het Algemeen Maatschappelijk Werk in de stad Groningen. Deze instelling profileerde zich als een instelling die er is voor alle mensen in de stad Groningen, maar die voornamelijk is gericht op mensen met een laag inkomen. De instelling deed veel aan outreachend werk en via het meldpunt huiselijk geweld, de politie of het interventieteam kregen mijn collega s en ik regelmatig meldingen van problemen die werden gesignaleerd. Tijdens mijn stage ben ik meerdere keren met een collega mee geweest op huisbezoek en op het laatst heb ik zelf ook een paar huisbezoeken afgelegd. Ik schrok soms van de leefsituatie en de vele problemen van cliënten. Veel mensen verkeerden in grote financiële problemen, anderen veroorzaakten overlast in hun omgeving, en weer anderen hadden problemen op het gebied van de (psychische) gezondheid, problemen in hun relatie of bij de opvoeding van de kinderen. Bij veel cliënten speelden er zoveel problemen dat voor hen de situatie uitzichtloos leek. Ook ontbrak er in de meeste gevallen een sociaal netwerk, zodat de cliënten het gevoel hadden dat ze er helemaal alleen voor stonden. Veel cliënten hadden te maken met sociale uitsluiting; ze konden door hun omstandigheden niet meer volledig meedraaien in de maatschappij. De komst van een maatschappelijk werker aan de deur kwam dan ook vaak als een geschenk uit de hemel. De interesse voor armoede en sociale uitsluiting is na mijn stage gebleven. Ik bleef mij steeds afvragen hoe het kan dat er zoveel mensen in Nederland uitgesloten worden van de maatschappij, terwijl een andere groep mensen het steeds maar beter krijgt en rijker wordt. In het afgelopen jaar las ik het boek Outreachend Werken: handboek voor werkers in de eerste lijn, geschreven door Lia van Doorn. Door de heldere uitleg van het outreachend werken in de praktijk werd mij duidelijk dat er tijdens mijn stage niet altijd effectief werd gewerkt met de methode outreachend werken. Ik liep stage in het schooljaar 2005/2006. Rond deze tijd ontstond er in het werkveld net de omslag van het ervandaan naar er op af ten op zichte van cliënten. Waar eerst de autonomie en zelfbeschikking van de cliënt zeer belangrijk werd gevonden, werd het nu steeds meer de taak van het maatschappelijk werk om de cliënt actief te benaderen. Het is enigszins logisch dat deze nieuwe benadering nog niet helemaal correct en effectief uitgevoerd werd door de instelling en dat het outreachend werken nog niet bij elke maatschappelijk werker in het systeem zat. Men moest wennen aan de nieuwe werkwijze. Er waren bijvoorbeeld cliënten die na een eerste bezoek niet meer kwamen opdagen bij een afspraak. De maatschappelijk werker stuurde een brief, met daarin de boodschap dat de hulpverlening werd afgesloten als de cliënt geen respons gaf, maar dat de cliënt ten allen tijde weer terug kon komen als hij of zij dat nodig vond. Veel cliënten verdwenen op deze manier in de massa en soms kwamen ze pas weer in zicht als de problemen vele malen waren verergerd. Ik vroeg mij af of de methode outreachend werken in deze tijd wel goed gebruikt wordt om sociaal uitgesloten cliënten hulp te bieden. Met mijn scriptie wilde ik allereerst onderzoeken wat sociale uitsluiting precies inhoudt. Ook de methode Outreachend Werken heb ik verder onderzocht aan de hand van literatuur. Mijn probleemstelling heb ik zo geformuleerd: Is het outreachend werken een geschikte methode om sociale uitsluiting tegen te gaan en maakt het Algemeen Maatschappelijk Werk effectief gebruik van deze methode? De probleemstelling roept verschillende deelvragen op die ik in opeenvolgende hoofdstukken heb beantwoord: 5

7 Hoofdstuk 1: Sociale Uitsluiting Wat zijn de oorzaken van sociale uitsluiting? Wat zijn de gevolgen van sociale uitsluiting? Wat is het verschil tussen sociale uitsluiting en armoede? Wat hebben mensen die te maken hebben met sociale uitsluiting nodig? Hoofdstuk 2: Outreachend Werken Wat houdt de methode outreachend werken in? Wat is de werkwijze van deze methode? Hoe is het outreachend werk binnen het AMW ontstaan? Aan welke voorwaarden moet men voldoen om outreachend te werken? Hoofdstuk 3: Wat kan het outreachend werk binnen het AMW bijdragen om sociale uitsluiting tegen te gaan? Hoe krijgt de maatschappelijk werker contact en hoe behoudt hij dit contact? Wat is de bijdrage van het outreachend werken voor sociaal uitgesloten cliënten? Hoe kan het contact afgerond/beëindigd worden? Hoofdstuk 4: In hoeverre wordt er binnen het AMW effectief gebruik gemaakt van het outreachend werk om sociale uitsluiting tegen te gaan? Hoe wordt er door maatschappelijk werkers gedacht over het outreachend werk binnen hun instelling? Wat is hun ervaring op het gebied van ongevraagde hulpverlening? Werken zij op een effectieve manier om sociale uitsluiting tegen te gaan? Hoofdstuk 5: Conclusies en aanbevelingen Wordt er binnen het algemeen Maatschappelijk werk daadwerkelijk effectief outreachend gewerkt om sociale uitsluiting tegen te gaan? Wat gaat er goed en wat kan beter? Welke aanbevelingen doe ik aan maatschappelijk werkers en AMW instellingen? Om informatie over dit onderwerp te vergaren heb ik verschillende boeken en artikelen gelezen, internetsites geraadpleegd en contact gezocht met maatschappelijk werkers van het Algemeen Maatschappelijk Werk in de provincie Groningen. Tot slot Deze scriptie is zowel probleemgericht (sociale uitsluiting) als methodischgericht (de methode outreachend werken) geschreven. Ik heb geprobeerd de scriptie zo te schrijven dat de informatie toegankelijk is voor iedereen die meer wil weten over dit onderwerp. Ik hoop te benadrukken hoe belangrijk het is om als AMW instelling er op af te gaan om potentiële cliënten te kunnen helpen hun uitzichtloze situatie te veranderen. Want juist in deze tijd van economische crisis, hogere werkloosheid, de stijging van kosten en de grote ongelijkheid tussen arm en rijk, is het belangrijk dat mensen weer betrokken worden bij de samenleving, zodat ze niet verder in een isolement terecht komen. Dat ze hun wensen en behoeften kunnen aangeven, dat er naar hen geluisterd wordt en dat er samen met hen wordt gezocht naar een oplossing of verbetering voor hun situatie. Hier ligt naar mijn idee een grote taak voor het Algemeen Maatschappelijk Werk. 6

8 1. Sociale uitsluiting Inleiding In dit hoofdstuk wordt uitgelegd wat sociale uitsluiting is. Hoe geraken mensen in een sociaal isolement, hoe ontstaat sociale uitsluiting en wat zijn de gevolgen voor de mensen zelf en voor de samenleving? Welke groep mensen heeft een grotere kans om sociaal uitgesloten te worden en wat hebben deze mensen nodig om weer mee te kunnen draaien in de maatschappij? 1.1. Sociale uitsluiting Sociale uitsluiting Synoniem: isolement, maatschappelijk isolement, maatschappelijke uitsluiting, sociaal isolement Uitleg: het sociaal geïsoleerd zijn van mensen zonder toekomstperspectief, die onvrijwillig en langdurig buiten de maatschappij staan. Bron: Encyclo Online Encyclopedie In de kern komt het bij sociale uitsluiting er op neer dat mensen er niet bij horen in de samenleving. 1 Sommige mensen hebben door die omstandigheden een sterk verschraald sociaal netwerk en leven bijna volledig geïsoleerd. Een nuancering is op zijn plaats: niet ieder mens heeft evenveel belang bij veel sociaal contact. Sommige mensen hebben meer behoefte aan privacy en rust dan anderen en voelen zich beter bij een bepaalde mate van sociale isolatie. Bij sociale uitsluiting is er sprake van een ongewild, langdurig en uitzichtloos isolement. 2 Prof. dr. mr. C.J.M. Schuyt omschrijft, in een essay geschreven voor het Leger des Heils, drie vormen van sociale uitsluiting: Er niet bij mogen horen; Er zijn groepen mensen die opzettelijk gediscrimineerd worden en die daardoor om bepaalde redenen naar de marge van de samenleving worden geschoven. Zij voldoen niet aan het beeld wat de samenleving heeft van normale gesocialiseerde burgers en daardoor mogen zij er ook niet bij horen. Er niet bij kunnen horen; Door een handicap, gebreken of onvermogen kunnen sommige mensen niet volledig meedraaien in de samenleving en hebben ze het gevoel dat ze er buiten hun schuld om niet bij kunnen horen. 1 Schuyt, Prof. dr. mr. C.J.M. (2005). Sociale Uitsluiting, Amsterdam: SWP. 2 Holstvoogd, R. (2006). Maatschappelijk werk in kerntaken: een nieuw profiel van de beroepspraktijk, Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. 7

9 Er niet bij willen horen. Dit kan het geval zijn bij zelfuitsluiting, waarbij iemand zichzelf bewust buiten de samenleving plaatst en niets te maken wil hebben met bijvoorbeeld de sociale omgeving, familie, politie en hulpverleningsinstanties. Doordat de persoon in veel gevallen een problematisch verleden en vaak slechte ervaring met hulpverlening heeft, staat men niet open voor hulp, ook al wordt dat wel nodig gevonden door de omgeving Kenmerken Mensen die sociaal worden uitgesloten hebben te maken met onvoldoende sociale participatie. Zij kunnen onvoldoende deel nemen aan formele en informele sociale netwerken en vrije tijd niet besteden zoals zij dat graag willen. Er is onvoldoende sociale betrokkenheid (bijvoorbeeld in de buurt, met familie, kennissen) en allochtone mensen hebben onvoldoende contact met autochtone mensen om voldoende in te burgeren. Op het sociaal culturele vlak is er ook sprake van onvoldoende culturele integratie. Dit betekent dat de normen en waarden die horen bij actief sociaal burgerschap niet goed na worden geleefd. Mensen raken sociaal uitgesloten omdat ze onvoldoende scholing hebben gehad. Zij hebben andere denkbeelden over opvoeding, hoe mannen en vrouwen met elkaar omgaan, wat wel en niet kan en mag in de samenleving. Hierdoor kan men delinquent gedrag gaan vertonen of misbruik maken van het sociale zekerheidsstelsel. Tenslotte zijn deze mensen vaak weinig politiek betrokken. Op economisch gebied is er sprake van materiële deprivatie. Mensen hebben een te kort aan middelen om te voorzien in de belangrijkste levensbehoeften en materiële goederen. Vaak is er sprake van problematische schulden: er zijn betalingsachterstanden en er is geen mogelijkheid om geld te lenen. Bij sociale uitsluiting is er ook sprake van onvoldoende toegang tot sociale rechten zoals overheidsvoorzieningen, wachtlijsten of financiële drempels voor gezondheidszorg, huis vesting, rechtsbijstand, maatschappelijke dienstverlening, schuldhulpverlening, arbeidsbemiddeling, sociale zekerheid en onderwijs. Mensen kunnen uitgesloten worden in de zakelijke dienstverlening, zoals bij banken en verzekeringsinstellingen. Bovendien wonen deze mensen vaak in een onveilige en een onvoldoende leefbare woonomgeving. Er is pas sprake van sociale uitsluiting als de achterstand op verschillende aspecten in de maatschappij langdurig is en als het perspectief op verbetering van de toekomst ontbreekt Verschil tussen sociale uitsluiting en armoede Bij het horen van de term sociale uitsluiting wordt vaak direct gedacht aan armoede. Hoewel deze twee termen veel met elkaar te maken hebben, zijn ze niet dezelfde. In Nederland is een grote groep mensen die sociaal uitgesloten zijn, omdat ze te maken hebben met materiële deprivatie; niet genoeg financiële middelen hebben om bijvoorbeeld lid te worden van een sportvereniging, hobby s uit te oefenen, op vakantie te gaan of simpelweg mensen uit te nodigen voor een verjaardag. Het verschil tussen sociale uitsluiting en armoede is dat armoede betrekking heeft op één dimensie: een tekort aan financiële middelen. Bij sociale uitsluiting is er een tekort aan allerlei aspecten zoals inkomen, arbeid, onderwijs, wonen, gezondheidszorg, rechtsbijstand en overheidsvoorzieningen. Bij armoede is er een gemis aan persoonlijke bronnen (inkomen, opleiding, werk) en sociale uitsluiting ontstaat door een gemis aan maatschappelijke bronnen. Met maatschappelijke bronnen wordt bedoeld dat de buurt, de sociale omgeving, maar ook de sociale infrastructuur kan falen bij het insluiten van mensen. 5 3 Schuyt, Prof. dr. mr. C.J.M. (2005). Sociale Uitsluiting, Amsterdam: SWP. 4 Jehoel Gijsbers, G. (2004). Sociale uitsluiting in Nederland, Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 5 Jehoel Gijsbers, G. (2004). Sociale uitsluiting in Nederland, Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 8

10 Onderstaande tabel geeft aan hoe inkomensarmoede en sociale uitsluiting zich tot elkaar verhouden Oorzaken Er is in ons land veel maatschappelijke ongelijkheid. Hoe meer ongelijkheid, hoe groter de sociale uitsluiting. Het inkomensverschil tussen grootverdieners en de mensen met een minimuminkomen is de laatste jaren erg gestegen. En in deze maatschappij, met een groot verschil tussen arm en rijk, heerst nog steeds de mening dat mensen zelf schuld hebben aan hun sociale isolement. Mensen hebben het zelf in de hand dat ze niet mee kunnen komen, geen baan huis of vaste partner hebben. Het wordt vooral uitgesproken tegenover werklozen en gedetineerden. Dit lijkt in eerste instantie logisch: een mens is verantwoordelijk voor eigen daden en keuzes. Maar het eigen schuld, dikke bultprincipe wordt in deze tijd soms zelfs uitgesproken tegen gehandicapten; we weten dat ze er zelf niets aan kunnen doen, maar hadden de ouders niets kunnen doen om deze situatie te voorkomen? Sociale uitsluiting kan hierdoor een gevolg zijn van een niet eerlijke houding van mensen die goed mee kunnen doen in de maatschappij ten opzichte van mensen die dat minder kunnen. Op deze manier kan ook zelfuitsluiting ontstaan: mensen sluiten zichzelf uit doordat ze in het verleden te maken gehad hebben met afkeuring en uitsluiting van de ouders, onderwijzers, politie of hulpverlening. Doordat de samenleving steeds ingewikkelder eisen stelt aan de burgers o.a. op het gebied van scholing, carrière, opvoeding, incasseringsvermogen en zelfbeheersing, ontstaat er een steeds grotere groep mensen die niet mee kan komen met de rest. Ze kan niet voldoen aan de eisen van het systeem, maar wordt wel door de overheid en hun sociale omgeving in staat geacht zichzelf te redden. 6 Ook de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO) kan sociale uitsluiting veroorzaken. Er wordt een groot beroep gedaan op de eigen verantwoordelijkheid van de burgers en problemen dienen eerst zelf of in eigen kring opgelost te worden. Lukt dit niet, dan kan er hulp ingeschakeld van instanties of vrijwilligers. Om in aanmerking te komen voor speciale voorzieningen moet men eerst toegelaten worden en de criteria voor deze toelating zijn de laatste jaren flink aangescherpt. Men moet voldoen aan strengere eisen dan een paar jaar geleden en wordt gestimuleerd om het zo snel mogelijk weer zelf te kunnen redden. Deze stimulans is in principe goed, maar veel mensen die te maken hebben met sociale uitsluiting en probleemsituaties zijn niet in staat hun problemen zelf op te lossen en vaak is er een tekort aan sociale contacten die hen zouden kunnen helpen. Was er vroeger de buurvrouw of een kerkelijk gemeentelid die een oogje in het zeil hield wanneer het niet goed ging binnen een gezin, in deze tijd is er door de individualisering van de samenleving voor sommige mensen te weinig sociale controle. Noch door de directe omgeving noch door overheids of hulpverleningsinstanties. Waar de woningbouwvereniging vroeger langs de deu 6 Schuyt, Prof. dr. mr. C.J.M. (2005). Sociale Uitsluiting, Amsterdam: SWP. 9

11 ren ging om achterstallig huur te verhalen, wordt nu brief na brief gestuurd zonder dat men in de gaten heeft welke problemen er spelen bij de huurder. Ook in de hulpverlening wordt er de laatste decennia steeds meer op gehamerd dat de cliënt zelf gemotiveerd moet zijn voor de hulpverlening en dat deze zelf om hulp moet vragen als dat nodig blijkt. Maatschappelijk werkers blijven achter hun bureau zitten en komen pas in actie als de cliënt goed weet wat hij of zij aan de situatie wil doen. Doordat de stap naar hulpverlening of overheidsinstanties vaak erg groot is en men niet voldoende capabel is om zelf een goede oplossing te vinden voor de situatie, raken mensen geïsoleerd. Dit geldt overigens niet alleen voor de onderste lagen in de samenleving. Het kan ook zijn dat men door het verliezen van een netwerk door een scheiding of door schaamte voor het verliezen van een baan in een sociaal isolement belandt Risicogroepen In overleg met het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid heeft drs. Gerda Jehoel Gijsbers in 2003 onderzoek gedaan naar sociale uitsluiting in Nederland. Uit haar onderzoek kwam naar voren dat één op de tien volwassenen in Nederland te maken heeft met één of meer vormen van sociale uitsluiting. Zij hebben een beperkt aantal informele sociale contacten, zodat zij weinig mensen om zich heen hebben die hen kunnen ondersteunen als het even wat moeilijker gaat. Vooral mensen met een slechte lichamelijk gezondheid of verstandelijke beperking, alleenstaande ouders, multi probleemgezinnen, mensen die een uitkering ontvangen en in armoede leven, of werkloos zijn geweest, ex gedetineerden, niet westerse allochtonen en zij die de Nederlandse taal niet goed beheersen, vormen een risicogroep voor sociale uitsluiting. Als een persoon te maken heeft met meerdere risicofactoren, zoals een uitkering ontvangen en daarnaast een slechte gezondheid hebben, heeft diegene een nog grotere kans om sociaal te worden uitgesloten Risicofactoren Naast risicogroepen zijn er ook risicofactoren die de kans op sociale uitsluiting vergroten. Deze oorzaken van sociale uitsluiting kunnen gelegen zijn op verschillende niveaus. Het kunnen risicofactoren zijn op het niveau van individuele kenmerken (micro), op het niveau van uitvoeringsinstanties, maatschappelijke instellingen, werkgevers, medeburgers (meso) en de oorzaken kunnen liggen op het niveau van de samenleving, de overheid en maatschappelijke ontwikkelingen (macro). Er zijn ook risicofactoren die niet door beleid van organisaties of de overheid te beïnvloeden zijn en die op microniveau de oorzaak zijn van sociale uitsluiting. Deze risicofactoren kunnen zijn: burgelijke staat (alleenstaanden), familie en gezinssamenstelling (geen of weinig familie, gezin met kinderen, alleenstaande ouders), sociale afkomst (laag opleidingsniveau ouders), etniciteit (westerse of niet westerse allochtoon). Daarnaast zijn er risicofactoren die wel in meer of mindere mate door beleid van de overheid, gemeenten of maatschappelijke instellingen beïnvloed kunnen worden (meso en macroniveau): redzaamheid: lichamelijke of psychische beperking om zelfstandig te kunnen functioneren, onvoldoende ICT vaardigheden, analfabetisme, onvoldoende competenties voor sociaal burgerschap. gezondheid: slechte gezondheid, chronische ziekte of handicap, psychosociale of psychische problemen, verslaving. opleiding: niet afgemaakt, laag opleidingsniveau, weinig of niet gericht op de arbeidsmarkt. arbeidsmarktpositie: langdurige werkloosheid, arbeidsongeschiktheid, laag gekwalificeerde arbeid. inkomen: laag huishoudinkomen, een inkomen dat langdurig onder de armoedegrens ligt, schulden. 7 Bude H. (2009, 13 april). Grenzkonflikte der Demokratie, NRC Handelsblad, Opinie & Debat pag Jehoel Gijsbers, G. (2004). Sociale uitsluiting in Nederland, Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 10

12 fysieke en sociale leefomgeving: dakloosheid, verblijf in (zorg)instellingen, wonen in een achterstandswijk, weinig voorzieningen in de buurt, zoals een buurthuis of speelterrein, weinig tot geen sociaal netwerk Gevolgen De gevolgen van sociale uitsluiting voor een individu zijn niet altijd even zichtbaar. Door het ontbreken van betekenisvolle relaties, gebrek aan waardering en respect, te wonen bij mensen bij wie men zich niet thuis voelt, niet in staat te zijn om zelf relaties op te bouwen of te blijven onderhouden, raakt men in veel gevallen sociaal failliet. Men krijgt het gevoel dat het leven er in veel opzichten niet meer toe doet en dat men als persoon weinig waard is. 10 Er ontstaat schaamte om de situatie waarin men leeft en ook vanwege de uitsluiting. Schaamte voor het verliezen van de baan, hebben van een handicap, alleen zijn, hebben van te weinig inkomen of een verslaving. Mensen trekken zich nog meer terug en er ontstaat op die manier een vicieuze cirkel: door schaamte omdat je geen cadeau kunt kopen voor de jarige kennis, blijf je maar thuis en worden de sociale contacten minder. Door schaamte voor de eenzaamheid durf je het niet meer bespreekbaar te maken in je omgeving, durf je niet naar de hulpverlening te stappen en verandert er niets aan de vaak uitzichtloze situatie. Niet alleen bij volwassen leidt sociale uitsluiting tot problemen, kinderen zijn in veel gevallen de dupe van de situatie. In gezinnen waar meerdere problemen spelen en er niet voldoende hulpverlening en steun is, gaat de uitsluiting van generatie op generatie. Voorbeeld doet vaak volgen. Uitsluiting heeft niet alleen gevolgen voor de individu. Sociale uitsluiting kost de samenleving aanzienlijk veel geld dat bijvoorbeeld besteed wordt aan reclassering, jeugdzorg, verslavingszorg en daklozenopvang. Maar de prijs die de samenleving voor sociale uitsluiting moet betalen is niet alleen in euro s uit te drukken. Er ontstaat een soort onverschilligheid in de samenleving. Zolang de niet zo succesvolle burger maar op afstand wordt gehouden, vindt de rest het wel goed. Sociale uitsluiting wordt als vanzelfsprekend gezien en het wordt aanvaard als iets wat bij de samenleving hoort. Zo verhardt de samenleving en ontstaat ook hier een vicieuze cirkel. De maatschappij schaamt zich ervoor dat sommige mensen niet mee kunnen komen, en door deze schaamte wordt er haast niet over gesproken. Wel wordt er door de overheid telkens gesproken over onderwijs, arbeidsparticipatie, normen en waarden. Maar het lukt haar niet om de groep sociaal geïsoleerde mensen weer mee te laten doen in de samenleving. Dit terwijl deze groep juist het meest behoefte heeft aan hulp bij het vinden van passend onderwijs, een plek op de arbeidsmarkt en bijvoorbeeld opvoedingsondersteuning Jehoel Gijsbers, G. (2004). Sociale uitsluiting in Nederland, Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 10 Holstvoogd, R. (2006). Maatschappelijk werk in kerntaken: een nieuw profiel van de beroepspraktijk, Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. 11 Schuyt, Prof. dr. Mr. C.J.M. (2005). Sociale Uitsluiting, Amsterdam: SWP. 11

13 1.6. Benadering Bij mensen die te maken hebben met sociale uitsluiting is er sprake van een grote diversiteit in persoonlijke kenmerken, risicofactoren en probleemtypes. In de meeste gevallen is er een problematische relatie met hulpverlening en wordt er niet op eigen initiatief hulp gezocht. Soms zien mensen de problemen zelf niet als een probleem. Vaak kan men de weg niet vinden naar de hulpverlening of men wil niet naar de hulpverlening omdat men zich schaamt voor de situatie. Het lijkt er op dat de groep sociaal geïsoleerde mensen groter wordt en het algemeen maatschappelijk werk kan een zinvolle rol spelen in de hulpverlening voor deze groep mensen. Maar dan moet het maatschappelijk werk deze mensen wel kunnen bereiken en is het nodig dat de problemen die er spelen zichtbaar worden. Een goede methode om mensen in een sociaal isolement te bereiken en te benaderen is het outreachend casework, in het werkveld outreachend werken genoemd. De kenmerken en werkwijze van deze methodiek worden beschreven in het volgende hoofdstuk Samenvatting Mensen die te maken hebben met sociale uitsluiting hebben in de meeste gevallen te weinig sociale participatie en sociale steun. Ook hebben zij vaak een tekort op financieel en materieel gebied en hebben zij onvoldoende toegang tot belangrijke aspecten in de samenleving, zoals onderwijs, huisvesting, zorg, maatschappelijke instanties, wonen en veiligheid. Sociale uitsluiting komt voor in alle lagen van de bevolking, maar er zijn risicofactoren waardoor bepaalde groepen in de samenleving eerder kans hebben om te worden uitgesloten. Deze mensen verkeren in een uitzichtlozen situatie, maar ze zetten zelf niet de stap naar de hulpverlening. Soms omdat ze een nare ervaring hebben met de hulpverlening, ze niet weten waar ze met hun problemen heen moeten, doordat ze zich schamen voor hun situatie of omdat ze niet in de gaten hebben dat ze problemen hebben en/of veroorzaken. 12

14 2. Outreachend werken Inleiding In dit hoofdstuk wordt beschreven hoe de methodiek outreachend werken is ontstaan, wat outreachend werken inhoudt en hoe men binnen de hulpverlening met deze methode kan werken. Ook wordt beschreven welke vaardigheden, kenmerken en omstandigheden een maatschappelijk werker nodig heeft om op een goede manier outreachend te werk te gaan Outreachend werk Outreachend werk Afgeleid van het Angelsaksische assertive outreach, wat actief naar buiten treden of verder reiken betekent. Het is een proactieve manier van contact leggen met mensen die wel hulp behoeven, maar die de hulp niet ontvangen en daar niet om vragen. Bron: Doorn van L. (2008). Outreachend werken, handboek voor werkers in de eerste lijn. Sinds 2006 is deze werkwijze opgenomen in het nieuwe beroepsprofiel van de Nederlandse Vereniging voor Maatschappelijk werk (NVMW). Deze vereniging wil het outreachend werken een integraal onderdeel laten worden van de beroepsuitoefening van de maatschappelijk werker. Deze nieuwe werkwijze houdt in dat de hulp wordt aangeboden in de thuisomgeving, op straat of op andere plaatsen waar cliënten zich zouden kunnen bevinden. Er wordt hulp aangeboden zonder dat de cliënt daar om gevraagd heeft en soms zelfs zonder dat de cliënt zelf vindt dat hij of zij zich in een probleemsituatie bevindt. Andere benamingen voor deze manier van werken zijn ook wel: bemoeizorg, er op af, achter de voordeur Doel Het doel van outreachend werken is om buitengesloten en afgeschreven cliënten weer uit te nodigen om mee te doen in de samenleving. Dit doen de hulpverleners niet door de cliënten de wet voor te schrijven, maar door ze actief op te zoeken in hun omgeving en ze te motiveren om iets aan hun (vaak problematische) situatie te doen. Er wordt contact gezocht met de cliënt, de problemen worden geanalyseerd en er wordt samen met de cliënt een strategie bepaald. De hulpverlener moet hierbij zoveel mogelijk aansluiten bij de wensen en behoeften van de cliënt. Als maatschappelijk werker is het dan ook erg belangrijk om voldoende kennis te hebben van gedragsverandering bij cliënten. De cliënt moet keuzes maken voor de toekomst, hij of zij zal in de hulpverlening een bepaalde richting op willen gaan. Als maatschappelijk werker is het nodig de cliënt daarin te ondersteunen en te helpen om deze (gedrags)verandering te blijven vasthouden Doorn van, L., Etten van, Y., Gademan, M.(2008). Outreachend werken: handboek voor werkers in de eerste lijn, Bussum: Coutinho. 13 Doorn van, L., Etten van, Y., Gademan, M.(2008). Outreachend werken: handboek voor werkers in de eerste lijn, Bussum: Coutinho. 13

15 2.3. Outreachend werk in het verleden In het begin van de twintigste eeuw ontstond het huisbezoek doordat vertegenwoordigers van de armenzorg, woningopzichters en woonmaatschappelijk werkers eropuit gingen om hulp te verlenen aan armen en sociaal uitgeslotenen. Dit bezoek ging gepaard met strenge controles en opvoedende adviezen. Mensen werden min of meer gedwongen om zich aan te passen aan de sociale maatstaven van die tijd, anders kregen ze geen hulp of geld meer. Zonder terughoudendheid bemoeiden de hulpverleners zich met hun cliënten en men was er ten volle van overtuigd dat ze mensen op deze manier uit de ellende konden halen. Ondanks dat dit bemoeien een nogal negatieve bijklank had, hunkerden mensen vaak naar een beter bestaan en probeerden ze hun best te doen om naar de adviezen van de hulpverlener te leven. Naarmate de welvaart in Nederland door de jaren heen steeg en de mensen steeds meer waarde hechtten aan privacy en autonomie, werd er vanaf de jaren zestig steeds minder aan outreachend werk gedaan. Er ontstond in de samenleving en bij de hulpverlening weerstand tegen het aanspreken van burgers en het werd gezien als ongevraagde bemoeienis. Waar eerst aanpassen het belangrijkst was, werd nu emancipatie het streven. 14 Deze instelling is tot aan het begin van deze eeuw bij het Algemeen Maatschappelijk Werk zo gebleven. Waar andere organisaties, zoals de GGD, wijkteams van de politie, drugshulpverlening en sociaal psychiatrische crisisteams wel weer deur aan deur gingen om outreachend werk te verlenen, bleef de maatschappelijk werker voornamelijk achter zijn bureau en werden over het algemeen alleen de cliënten geholpen die zichzelf aanmeldden met een hulpvraag. De onderstaande tabel geeft een kort overzicht van de hulverlenersmentaliteit die over het algemeen gold voor hulpverleningsinstellingen van 1960 tot Periode Tot 1960/1965 Mentaliteit van professionals Erbovenop Uitleg Tegen de achtergrond van de wederopbouw en de onmaatschappelijkheidsbestrijding wordt de hulp en dienstverlening door professionals aan minder bedeelden gekenmerkt door verregaande paternalistische bemoeizucht. Tot 1980/1985 Ernaast Dit is de periode van democratisering, waarin gelijkwaardigheid en antipaternalisme de dominante kenmerken zijn. De professional neemt een positie in naast de cliënt. Tot 2005 Ervandaan Dit is de periode van verzakelijking, waarin bureaucratische bedrijfsmatige logica dominant is. De leefwereld en het privédomein van burgers wordt een no go area waar professionals steeds meer vandaan blijven. Van cliënten wordt verwacht dat ze naar de professional toe gaan. Na 2005 Er op af In deze periode ontstaat er kritiek op de schaalvergroting en de marktwerking en komt er meer aandacht voor de professionals die in de frontline staan. Na een langdurige afwezigheid in de leefwereld van mensen, gaat nu een toenemend aantal professionals er op af. Het betreden van het privédomein van burgers is steeds minder een taboe aan het worden. Tabel overgenomen uit het boek Outreachend werken, L. van Doorn 14 Lans van der, J., Medema N., Räkers M. (2003). Bemoeien werkt, Amsterdam: De Balie. 15 Doorn van, L., Etten van, Y., Gademan, M.(2008). Outreachend werken: handboek voor werkers in de eerste lijn, Bussum: Coutinho. 14

16 2.4. Outreachend werk binnen het Algemeen Maatschappelijk Werk Sinds een paar jaar staat outreachend werken meer in de belangstelling bij het Algemeen Maatschappelijk Werk. Dit in tegenstelling tot de laatste decennia, waarin de autonomie van de cliënt erg hoog in het vaandel stond. Er werd van de cliënt verwacht dat hij of zij zelf naar de hulpverlening kon stappen als de cliënt vond dat dit nodig was. Maar omdat de laatste paar jaren bleek dat hierdoor een steeds grotere groep mensen uitgesloten werd door de hulpverlening én de samenleving, werden hulp en dienstverleningsinstellingen er meer van bewust dat een grote groep cliënten zelf niet aanklopt bij de hulpverlening. De hulpverlening zou deze groep mensen zelf moeten benaderen, zij het op een manier waarbij de cliënt zich waardig blijft voelen. Anders dan in het verleden is het tegenwoordig niet meer zo dat de hulpverlening bovenop de cliënt gaat zitten, maar dat ze op een gepaste wijze er op af gaan. De maatschappelijk werker zoekt contact met cliënten in hun eigen leefomgeving. Dit is nodig als de cliënten niet op een andere manier te bereiken zijn Het opsporen van de doelgroep Om een bepaalde doelgroep op te sporen is het voor maatschappelijk werkers belangrijk dat ze terrein afbakenen. Hierbij kan het helpen als er van te voren een probleemanalyse, een doelgroepanalyse of een wijkanalyse wordt gemaakt. Men kan hierdoor vindplaatsen van de doelgroep ontdekken. Ook is het verstandig om van te voren te onderzoeken of er al instanties werken met de doelgroep en of er geen dubbel aanbod is. 16 Om cliënten uit een doelgroep op te sporen, kunnen er adressen nodig zijn. Sommige buurten of (achterstands)wijken hebben een bepaalde reputatie, waardoor het voor veel hulpverleningsinstellingen gemakkelijk is om te achterhalen waar mensen in probleemsituaties wonen of verblijven. Via meldingen bij het meldpunt huiselijk geweld of een meldpunt overlast worden adressen geregistreerd, zodat de maatschappelijk werker eens langs kan gaan om te traceren of er misschien ook sprake is van meerdere problemen. Ook kunnen adressen gevonden worden via bestanden van woningbouwcorporaties, politie en schuldeisers zoals bijvoorbeeld energiebedrijven. Soms komen cliënten toevallig in beeld bij de maatschappelijk werker of wordt er vanuit andere professies: door vrijwilligers of door de sociale omgeving, gesignaleerd dat er problemen zijn bij een persoon of gezin. De doelgroep voor de outreachend werker is in principe in elke laag van de bevolking te vinden. Er zijn voor de hand liggende vindplaatsen waar men op zoek kan gaan naar potentiële cliënten. Zo zijn mensen in grote financiële problemen soms op te sporen via de voedselbank of bij ruilwinkels. Verslaafden zou men kunnen vinden bij casino s en probleemjongeren bij zogenoemde hangplekken of coffeeshops. Allochtone moeders met hun kinderen zou men kunnen vinden bij een buurtcentrum of bij een speeltuin in de buurt. Toch zijn niet alle cliënten op voor de hand liggende plekken te vinden. Een deel van de doelgroep is minder goed op te sporen omdat ze bijvoorbeeld afkomstig zijn uit de (hogere) middenklasse en niet in achterstandswijken wonen. Over hun vaak verborgen problematiek is nog weinig bekend, juist omdat deze mensen zo moeilijk op te sporen zijn en omdat ze de buitenwereld zo min mogelijk willen laten weten dat er problemen spelen. Als maatschappelijk werker is het een vereiste om steeds alert te zijn op nieuwe vindplaatsen en nieuwe doelgroepen voor het outreachend werk Doorn van, L., Etten van, Y., Gademan, M.(2008). Outreachend werken: handboek voor werkers in de eerste lijn, Bussum: Coutinho. 17 Doorn van, L., Etten van, Y., Gademan, M.(2008). Outreachend werken: handboek voor werkers in de eerste lijn, Bussum: Coutinho. 15

17 Werkwijze Het outreachend werken vereist een specifieke werkwijze. Normaalgesproken melden cliënten zich zelf aan bij het Algemeen Maatschappelijk Werk. Ze lopen binnen bij het inloopspreekuur of ze bellen voor een afspraak. Voor cliënten die via het outreachend werk geholpen kunnen worden is de drempel om dit te doen te hoog. Het kan zijn dat ze niet weten waar ze om hulp kunnen vragen. Het kan ook zijn dat ze weerstand hebben tegen hulpverlening en niet gauw zelf de eerste stap naar het maatschappelijk werk zetten. Daarnaast zijn er mensen in de samenleving die zelf niet vinden dat ze in een probleemsituatie verkeren of overlast bezorgen voor hun omgeving. De werker zal zich dan ook moeten voorbereiden op de eerste contactlegging, omdat deze niet op de gebruikelijke wijze verloopt Het eerste contact Voordat de werker daadwerkelijk er op af gaat, zal hij eerst het een en ander over de cliënt uitzoeken. Dit gebeurd niet alleen door de vindplaats van de potentiële cliënt op te sporen, maar ook door afspraken te maken over welke werker naar een cliënt gaat. Want het is belangrijk dat het klikt tussen de werker en de cliënt. De ene werker heeft meer met multi probleemgezinnen en de ander heeft meer affiniteit met individuen met schulden. Mocht het tijdens de hulpverlening toch niet klikken tussen werker en cliënt, kan een collega de case overnemen. Het eerste contact dat gelegd wordt met de cliënt bepaald vaak het vervolg van de hulpverlening. Het eerste gesprek is het meest belangrijk. Deze maakt het verschil tussen de voordeur die weer dichtgaat of een uitnodiging tot binnenkomen. De werker zal niet moraliserend of veroordelend over mogen komen. Wel zal uit zijn of haar woorden betrokkenheid moeten doorklinken. Meer aspecten waar een maatschappelijk werker bij het eerste gesprek op moet letten zijn: Spreken in normale taal en voor de cliënt begrijpbare woorden. Zo min mogelijk gebruik maken van hulpverlenersjargon. Dit kan de cliënt intimideren. Bewust bezig zijn met de introductie en legitimering tegenover de cliënt. Soms is het als werker verstandiger om niet meteen de naam van de instelling of de eigen functie binnen de instelling te noemen. Veel outreachend werkers beginnen het gesprek met alleen hun (voor)naam. De werker zal zich moeten kunnen identificeren met behulp van een identificatiebewijs of een visitekaartje. De cliënt wordt uit respect met u aangesproken. De werker zal snel to the point moeten komen over de situatie van de cliënt, maar het gesprek mag niet meteen te zwaar beladen zijn. Er moet ook tijd zijn om over koetjes en kalfjes te praten. De werker zal niet te lang aan het woord mogen zijn. De cliënt zal worden uitgenodigd om zelf ook te gaan praten en het is niet erg als daarbij af en toe stiltes vallen. Het is raadzaam om als werker voor alles wat er gedaan wordt toestemming te vragen aan de cliënt. Bijvoorbeeld toestemming vragen om nog een keer langs te komen Regelmatig gehanteerde werkwijze en houding van de werker Outreachende hulpverlening kan op verschillende manieren ingevuld worden. Elke cliënt en elke situatie vraagt ook om een andere benadering en aanpak. Toch zijn er een aantal specifieke aspecten die over het algemeen telkens weer naar voren komen in de outreachende werkwijze en de houding van de maatschappelijk werker: 18 Doorn van, L., Etten van, Y., Gademan, M.(2008). Outreachend werken: handboek voor werkers in de eerste lijn, Bussum: Coutinho. 16

18 Contact opbouwen met de cliënt, de situatie analyseren en een werkwijze bepalen. Aansluiten bij de wensen en behoeften van de cliënt. Samen dingen doen om een hulpverleningsrelatie op te bouwen. Aandacht hebben voor het levensverhaal en de emoties van de cliënt. Oog hebben voor de sterke kanten van de cliënt en deze benadrukken. In gesprek gaan over wensen en mogelijkheden. Betrouwbaar zijn en duidelijk over de werkwijze, de instelling en de mogelijkheden. Het tempo van de cliënt volgen, niet die van de hulpverlener. Een bemiddelende functie hebben tussen de cliënt en zijn omgeving Voorwaarden Er zijn een aantal voorwaarden waaraan een maatschappelijk werker en waaraan een instelling en netwerkpartners moeten voldoen om op een goede manier outreachend te kunnen blijven werken Voorwaarden voor de maatschappelijk werker Allereerst is het nodig dat de maatschappelijk werker voldoende ruimte krijgt om outreachend te werken. Dit betekent dat er extra tijd nodig is om contact te leggen met de cliënt en om een vooronderzoek te doen. Ook is het belangrijk dat de maatschappelijk werker ten allen tijde door middel van rapportage kan laten zien waar hij of zij mee bezig is. Zo blijft de hulpverlening transparant, zowel voor de instelling, als voor de cliënt en voor de eventuele netwerkpartners. Om outreachend te kunnen werken is het ook nodig om outreachend te kunnen denken. De maatschappelijk werker zal met de cliënt moeten meedenken en dit valt niet altijd mee. Als een cliënt de boodschap krijgt dat hij het zelf moet doen, dan krijgt hij het gevoel in de kou te worden gezet. Vaak heeft de cliënt het al lang zelf geprobeerd, maar deze poging mislukte. Voor een goed contact met de cliënt is het in eerste instantie niet de bedoeling om de cliënt een spiegel voor te houden en te reflecteren over zijn eigen gedrag en handelen. De hulpverlening is vaak van praktische aard en de werker zal open moeten blijven staan voor de normen, waarden en de leefwereld van de cliënt. Dit kan soms lastig zijn, want de normen en waarden van de cliënt kunnen heel anders zijn dan die van de werker. Naast de zorg voor de cliënt is het voor de maatschappelijk werker ook belangrijk om voor zichzelf te zorgen. Er mogen niet te veel cliënten in de case load staan, er moeten voldoende cliënten in staan waar de werker energie van kan krijgen en het is belangrijk om voldoende ontspanning te nemen. Voor de eigen veiligheid kan een de werker soms beter met een collega op pad gaan, dan alleen. Ook moet hij van zichzelf weten waar zijn grenzen liggen en als iets te veel wordt, zal hij dit moeten communiceren tegenover collega s of leidinggevenden. Er moet voldoende ruimte zijn voor intervisie en een werker moet kunnen vragen om supervisie. Als laatste is (bij)scholing heel belangrijk, want het is essentieel dat de maatschappelijk werker voldoende op de hoogte is van het outreachend werken Voorwaarden voor de instelling en netwerkpartners De instelling hoort beleid te organiseren dat is gericht op outreachend werk. Van de instelling kan worden gevraagd duidelijkheid te geven over wat de taken zijn die bij het outreachend werk horen. Als een maatschappelijk werker op pad gaat dan hoort het duidelijk te zijn hoe ver hij mag gaan en wat hij doet in bepaalde situaties. Vragen als: Hoe vaak ga je minimaal bij een cliënt langs om contact te leggen? Na hoeveel keren contact zoeken geef je op? Wat wordt er gedaan met een melding waarbij het niet lukt om de cliënt te bereiken? De instelling houdt controle over de case load en de 19 Doorn van, L., Etten van, Y., Gademan, M.(2008). Outreachend werken: handboek voor werkers in de eerste lijn, Bussum: Coutinho. 20 Holstvoogd, R. (2006). Maatschappelijk werk in kerntaken: een nieuw profiel van de beroepspraktijk, Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. 17

19 urenregistratie van de werker. Ook is het nodig dat een instelling vertrouwen heeft in het werk van de maatschappelijk werker. Daarnaast zijn er nog praktische dingen waar de instelling rekening mee moet houden, zoals de aanwezigheid van een dienstauto of fiets, mobiele telefoons, een veiligheidsen agressieprotocol. Voor de netwerkpartners is het in het belang van de samenwerking dat iedereen bereid is om verantwoordelijkheid te dragen voor de outreachende hulpverlening aan de cliënt. Soms zal men bereid moeten zijn om eigen belangen aan de kant te zetten voor het gezamenlijke belang. Het is belangrijk dat men elkaar kan aanspreken op het nakomen van afspraken en dat helder is wat ieders taak is. Regelmatig afspreken met alle netwerkpartners is een vereiste om de hulpverlening overzichtelijk te laten blijven en om efficiënt te blijven samenwerken Er niet op af Naast de voorwaarden die er zijn om outreachend te kunnen en te willen werken, zijn er ook redenen om juist niet naar de cliënt te gaan als maatschappelijk werker. Als het al bekend is dat een persoon agressief, gewelddadig is of als de persoon gewapend kan zijn, is het verstandig om niet te gaan. Is dit toch nodig, dan kan de werker met nog een persoon of eventueel onder begeleiding van de politie op pad gaan. Ook is het nodig dat de maatschappelijk werker voor zichzelf, voor de instelling en voor de cliënt moet kunnen uitleggen waarom hij outreachend werkt. Er moet een goede reden zijn dat de maatschappelijk werker zelf de eerste stap zet in de hulpverlening. Anders zou de cliënt zich ook op een andere manier kunnen (laten) aanmelden bij de hulpverlening. Tot slot moet het ook duidelijk zijn dat er al op andere manieren hulp geboden is, maar dat deze handreikingen geen effect hadden op de cliënt en de situatie. Als er nog geen actie is ondernomen om de cliënt op een andere manier te bereiken dan met outreachend werk, dan zal dat eerst moeten gebeuren Samenvatting Het doel van outreachend werken is om mensen weer bij de samenleving te betrekken. De hulpverlener gaat zelf op de potentiële cliënten af omdat gevonden wordt dat er hulp nodig is en de cliënt zelf geen hulp zoekt. In de afgelopen decennia werd het outreachend werken niet veel gebruikt binnen het Algemeen Maatschappelijk Werk. De autonomie van de cliënt stond voorop en de cliënt kon zelf beslissen of hij contact met de hulpverlening wilde. De laatste jaren komen hulpverleners en instanties hierop terug, want er is een grote groep mensen die zelf de weg niet vinden naar de hulpverlening. Het maatschappelijk werk kan cliënten vinden door middel van netwerkpartners, adressenbestanden van instanties en door actief op zoek te gaan naar plekken waar mogelijke cliënten zich kunnen bevinden. Outreachend werk vereist een specifieke werkwijze en kan alleen beoefend worden als er aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan, zowel door de hulpverleners als door de instelling waarvoor zij werken. 21 Doorn van, L., Etten van, Y., Gademan, M.(2008). Outreachend werken: handboek voor werkers in de eerste lijn, Bussum: Coutinho. 18

20 3. Wat kan het outreachend werken binnen het AMW bijdragen om sociale uitsluiting tegen te gaan? Inleiding In het voorgaande hoofdstuk zijn al verschillende koppelingen gemaakt van het outreachend werk naar het Algemeen Maatschappelijk Werk (AMW). In dit hoofdstuk wordt hier dieper op ingegaan. Er wordt beschreven wat het outreachend werk door het AMW kan betekenen voor cliënten die sociaal uitgesloten zijn, voor welke probleemgebieden er hulp geboden kan worden en of deze werkwijze ook werkelijk helpt om sociale uitsluiting enigszins tegen te gaan. Aan het einde van het hoofdstuk wordt beschreven hoe de hulpverlening afgerond kan worden en wanneer de hulpverlener het contact met de cliënt kan afsluiten Outreachend werken bij sociale uitsluiting In het vorige hoofdstuk werd duidelijk dat outreachend werk een methode is om mensen weer te betrekken bij de samenleving. In de onderstaande stappen wordt kort beschreven hoe een maatschappelijk werker het outreachend werk in de praktijk kan brengen bij mensen in een sociaal isolement. 1. Contact leggen met de cliënt Contact leggen is vaak moeilijk en de hulpverlener zal gebruik moeten maken van netwerkpartners, zoals huisartsen, woningbouwverenigingen, cafetariahouders, leerkrachten en wijkagenten. Ook kan de maatschappelijk werker met een interventieteam in bepaalde buurten langs de deuren gaan om problemen en hulpvragen te signaleren. Er wordt gezocht naar aansluiting bij de situatie of het verhaal van de cliënt. De hulpverlener moet begrijpend praten, belangstelling tonen, klachten serieus nemen en korte duidelijke informatie geven aan de cliënt. Dit ter voorkoming dat de cliënt (weer) afhaakt. 2. De bereikbaarheid van de hulpverlener regelen De hulpverlener kan met de cliënt afspreken dat hij op vaste dagen op een bepaalde tijd telefonisch of op een voor de cliënt goed bereikbare plek aanwezig is. Zo krijgt de cliënt het gevoel dat hij echt op de hulpverlener aan kan en dit geeft de cliënt duidelijkheid en vertrouwen in de hulpverlener. Voor sociaal uitgesloten cliënten is het belangrijk dat ze iemand hebben op wie ze kunnen rekenen, omdat zij dit in hun eigen kring missen. 3. De cliënt zo goed mogelijk bijstaan De hulpverlener gaat in op simpele hulpvragen en zal praktische dingen moeten regelen voor de cliënt. Dit kan bijvoorbeeld zijn dat de hulpverlener mee gaat naar een instantie, de huisarts of de woningbouwvereniging. De hulpvragen van de cliënt moeten serieus genomen worden, ook al is het soms als hulpverlener niet voor te stellen dat de cliënt hulp bij bepaalde dingen nodig heeft. 4. De cliënt informeren De hulpverlener kiest een geschikt moment uit om de cliënt te informeren over zichzelf, de instelling waar hij werkt, wat hij kan doen en wat niet en wat de bevoegdheden zijn van een maatschappelijk werker. Het is belangrijk dat er vertrouwelijkheid in het contact groeit. 5. Samenwerken met netwerkpartners Het kan zijn dat de cliënt netwerkpartners tegen elkaar uit gaat spelen, omdat de cliënt nog steeds geen goed beeld heeft van de hulpverlening of omdat hij iets voor elkaar wil krijgen. Heldere afspraken met de cliënt over samenwerking met andere instellingen en dezelfde afspraken met netwerkpartners maken, helpt om duidelijkheid te scheppen en te houden. Als maatschappelijk werker moet er ook contact gehouden worden met de andere formele leden van het netwerk. 6. Actief en directief werken Normaal gesproken heeft de maatschappelijk werker een bescheiden houding. Maar sociaal uitgesloten cliënten die op outreachende wijze geholpen worden moeten in de meeste gevallen achter de vodden gezeten worden. Dit vereist dan ook een vasthoudende professionele houding en werkwijze. De maatschappelijk werker moet tegenslagen en teleurstellingen kunnen verdragen, want de cliënt zal zich niet altijd aan de afspraken kunnen of willen houden. 19