Met een zucht van verlichting

Transcriptie

1 HOOFDSTUK 1 De laatste dagen van de Ee rste Wereldoorlog Duitse infanterie opent het vuur Met een zucht van verlichting reageert de wereld als op 11 november 1918 na een vier jaar durende strijd een einde komt aan de Eerste Wereldoorlog. In september van dat jaar denkt het Duitse leger met een groot offensief aan het Westelijk Front in Frankrijk de geallieerden * nog op de knieën te kunnen krijgen. Het blijft bij een kansloze missie die opnieuw veel mensenlevens eist en geen meter terreinwinst oplevert. Dat is dan ook het overheersende beeld dat blijft hangen van deze zinloze oorlog. De strijdende partijen bestoken elkaar dag en nacht met een regen van kogels, bommen en granaten. Dagelijks vallen er duizenden slachtoffers en wie het geluk heeft te overleven, raakt meestal zwaar gewond en keert ernstig verminkt terug naar huis. Niemand begrijpt het waarom van frontlinies die voortdurend een paar meter naar voren schuiven om enkele weken later weer precies evenveel terrein prijs te geven. Als de explosieven onvoldoende resultaat geven bij de massaslachtingen, grijpen beide partijen naar het nog gemenere wapen van gifgas. De Duitse generaals Von Hindenburg en Ludendorff beseffen in het najaar van 1918 dat het geen zin heeft om door te gaan met bloedvergieten en stappen naar de keizer. Vanaf dat moment is het wachten op de overgave. * Geallieerden is eigenlijk een term uit de Tweede Wereldoorlog. Het verbond in de Eerste Wereld Oorlog tussen Frankrijk, Groot-Brittannië, de Verenigde Staten, Rusland, België etc. werd Entente genoemd. 6 7

2 veilige afstand aan het front in de Belgische Ardennen. Maar als hij in Spa de troepen inspecteert, slaat de schrik hem om het hart bij het horen van de laatste berichten uit de hoofdstad. Zijn afwezigheid is door de sociaal democraat Philip Scheideman heimelijk benut om een staatsgreep te plegen en meteen ook de republiek uit te roepen. Wilhelm II kent de consequenties van de coup en zoekt een veilig heenkomen. Hij vindt gehoor in het neutrale Nederland en vraagt asiel aan. De keizer betrekt een kasteel in Doorn en heeft vanaf dat moment geen enkele bemoeienis meer met zijn rijk. Het totaal ontredderde volk staat voor de opgave om het land uit een politieke, economische en sociale chaos te redden. Geruïneerd Een korte samenvatting over het verloop van de Eerste Wereldoorlog maakt duidelijk welk krachtenspel op dat moment heerst in Europa. Tijdens de oorlog behoort het Duitse Keizerrijk samen met de dubbelmonarchie Oostenrijk- Hongarije, het Ottomaanse Rijk en Bulgarije tot de Centrale Mogendheden. Aan de andere kant staan de geallieerden met als bondgenoten Frankrijk, het Keizerrijk Rusland (tot 1917), het Verenigd Koninkrijk, Italië en de Verenigde Staten. De Europese landen hebben over en weer verschillende verdragen met elkaar gesloten om samen sterker te staan op het wereldtoneel. Naast het behartigen van economische belangen hebben Mens en dier beschermen zich tegen gifgasaanvallen Vooral omdat de Duitse legerleiding letterlijk met de handen in het haar zit. De soldaten in de mensonterende loopgraven hebben zwaar te lijden onder een schrijnend tekort aan munitie, eten en verzorging. Maar ook de ooit zo trotste matrozen van de Kriegsmarine in de havenstad Kiel raken totaal uitgeput. De mariniers zijn inmiddels zo sterk gedemoraliseerd door de zware verliezen en de uitzichtloosheid van de situatie, dat ze in opstand komen tegen hun eigen officieren. De bevolking in de grote steden en op het platteland laat zich niet langer onberoerd en schreeuwt steeds harder om een ommekeer. De meerderheid van de bevolking wil dat het eens zo glorieuze Keizerrijk van Wilhelm II snel ophoudt te bestaan om weer in vrede verder te kunnen leven. Als de troepen in de modderige loopgraven de berichten over onrust in het vaderland opvangen, is het snel gedaan met de moraal. Ondertussen staat de Duitse regering in Berlijn doodsangsten uit. Op het politieke front overheerst de gedachte dat de communisten net als een jaar eerder in Rusland is gebeurd, ook in Duitsland klaar staan om de macht te grijpen. De Russische bolsjewisten hebben bij die machtsovername niet alleen de tsaar, maar ook zijn hele gezin vermoord. Keizer Wilhelm II probeert in een allerlaatste stuiptrekking te redden wat er te redden valt. Hij meldt zich in vol ornaat op de negende november op Alles wat rest van het Belgische stadje Ieper 8 9

3 A B C A- Keizer Wilhelm II met ministers B- Tekening van een luchtgevecht tussen een Engelse en Duitse piloot C- Keizer Wilhelm II met maarschalk Paul von Hindenburg D- Franse troepen rusten na de zoveelste aanval D de verdragen ook nut als het gaat om aanvallen op de soevereiniteit van de landen. Bij een aanval door één van de groot grootmachten zijn de kleinere landen verzekerd van steun. De strijd begint op 28 juli 1914 op de Balkan. Een paar dagen eerder schiet de Bosnisch-Servische nationalist Gavrilo Princip Aartshertog Franz Ferdinand van Oostenrijk-Hongarije neer. De Aartshertog raakt zwaar gewond en overlijdt even later aan zijn verwondingen. Als reactie op de moord stuurt de dubbelmonarchie troepen naar de Balkan en breken de eerste gevechten uit. Door de vele verdragen raken tal van landen ongewild bij de oorlog betrokken en vormen zich overal nieuwe frontlinies. In eerste instantie speelt de strijd zich alleen af op Europees grondgebied. Zodra de tegenstanders elkaars koloniën in Afrika en Azië in het vizier krijgen, is echt sprake van een wereldoorlog met voortslepende gevechten in verschillende werelddelen. Als het laatste schot is gelost, zijn de vier grootmachten van de Centrale Mogendheden geruïneerd. Voor Oostenrijk-Hongarije en het Ottomaanse Rijk betekent het zelfs een totale ineenstorting. Duitsland en Rusland bevinden zich in politiek en militair opzicht letterlijk op de rand van de afgrond. Vooral de Russen hebben het zwaar te verduren, want in 1917 krijgt Rusland in eigen land eerst nog te maken met de Oktoberrevolutie. De communisten onder leiding van Lenin schaffen met grof geweld de democratie af en stichten een eigen staat. Lenin weet dat hij kansloos is in een oorlog tegen Duitsland zolang de rust in eigen land nog niet is hersteld. Hij zoekt de oplossing in het staken van de strijd met Duitsland en stelt orde op zaken. Door het tekenen van de vrede met de Russen, krijgt ook het Duitse opperbevel wat meer lucht. Dat komt op dat moment goed van pas want in hetzelfde jaar dat de Russen van het toneel verdwijnen, mengen de Amerikanen zich aan de kant van de geallieerden aan het front. Met de inmenging van de Amerikanen meldt een nieuwe stroom soldaten zich op de slagvelden waar het eigen arsenaal van de Centrale Mogendheden langzaam uitgeput raakt. Twee dagen nadat Wilhelm II zich als vluchteling in het neutrale Nederland meldt, gaat het Duitse opperbevel in Compiègne akkoord met een staakt het vuren. Daarmee komt op de elfde november 1918 een einde aan de oorlog die zoveel slachtoffers heeft gemaakt, dat niemand tot op de dag van vandaag een reële inschatting van het dodental durft te maken. Vele tientallen miljoenen doden en gewonden onder burgers en militairen is niet meer dan een voorzichtige raming. De cijfers over het dodental roepen eigenlijk alleen maar vragen op. Waarom hebben de grote mogendheden zo lang met elkaar gevochten zonder ook maar één van de beoogde doelen te bereiken? Want dat dit het geval is, blijkt jaren later in alle hevigheid. Een ander heel bijzonder aspect van de Eerste Wereldoorlog is dat in veel van de deelnemende 10 11

4 De gruwelen van de loopgravenoorlog landen bijna een complete generatie mannen van tussen de vijftien en dertig jaar om het leven is gekomen. De korporaal In augustus 1914 meldt een mislukte kunstschilder zich als vrijwilliger bij één van de Beierse regimenten. De nieuwkomer luistert naar de naam Adolf Hitler. Het kost de fanatieke koerier niet veel tijd om de aandacht te trekken van zijn superieuren. Die kennen hem al snel de treiterachtige bijnaam het kleine korporaaltje toe. Zijn onvoorstelbare fanatisme in de strijd voor het Grote Duitse Keizerrijk, levert Hitler een paar hoge onderscheidingen op. Zeker als hij tot twee keer toe gewond raakt, in 1916 zijn de verwondingen zelfs levensbedreigend. Adolf Hitler herstelt in een zie- kenhuis in Beelitz en keert onmiddellijk terug naar het front zodra de kans zich voordoet. De korporaal wordt gedecoreerd met het prestigieuze IJzeren Kruis en blijft na het einde van de oorlog in november 1918 bij zijn regiment in dienst. Hitler staat dan al bekend als radicale nationalist en felle anti-communist. Als één van de oud-strijders heeft hij grote moeite met het verlies aan waardigheid dat zijn vaderland ten deel valt bij het einde van het Duitse Keizerrijk. Gewonde soldaat dicteert een brief voor het thuisfront WETENSWAARDIGHEDEN Dat de aanloop van Tweede Wereldoorlog begint aan het einde van de Eerste Wereldoorlog, beweert correspondent Sir Charles Repington van The Times al in 1920 in zijn boek The First World War De oorlog gaat gepaard met 62 oorlogsverklaringen door 29 landen, vier landen stappen zonder verklaring in de strijd en vijf verbreken alleen de diplomatieke contacten. Nederland is één van de slechts twaalf landen wereldwijd die neutraal blijven. De geschiedenis had wellicht een ander verloop gekend als Aartshertog Franz Ferdinand een beetje sterker in zijn schoenen had gestaan. Nadat Gavrilo Princip hem neerschiet, bloedt hij dood omdat zijn kleding zonder knopen om zijn lijf is vastgenaaid. De wond blijft daarom te lang onbereikbaar. Een ander medisch detail heeft betrekking op de productie van aspirine. Fabrikant Bayer moet als onderdeel van de herstelbetalingen de naam en het octrooi op het geneesmiddel prijs geven. Het aantal slachtoffers van de oorlog wordt geschat op 9,5 miljoen. Dit valt uiteindelijk in het niet bij de slachting die de Spaanse griep een jaar na afloop aanricht. Hieraan komen wereldwijd vijftig miljoen mensen te overlijden. In tegenstelling tot de Tweede Wereldoorlog waarvan 48% van de slachtoffers uit burgers bestaat, blijft het aantal burgerslachtoffers in de Eerste Wereldoorlog beperkt tot 5%. Dat de munitie die de strijdende partijen tijdens de Eerste Wereldoorlog gebruiken niet van al te grote kwaliteit is, blijkt tot op de dag van vandaag. Het Belgische leger is nog steeds bezig met ruimen van de Eerste Wereldoorlog munitie. Alleen al bij het ploegen van de akkers in West- Vlaanderen komt nog elke dag de enorme hoeveelheid van duizend kilogram niet ontplofte munitie aan het oppervlak. De Amerikanen nemen onderweg naar Europa niet alleen wapens en munitie mee op reis, ook de coloradokever scheept zich vrijwillig in en richt een ravage aan onder de aardappeloogsten. Nog altijd bedreigt deze kever de oogsten. De Belgen leggen zich na afloop niet neer bij de Vrede van Versailles. Als de Olympische Spelen van 1920 Antwerpen aandoen, ontvangen de Centrale Mogendheden geen uitnodiging voor deelname. Totale mobilisatie tijdens de Eerste Wereldoorlog: doden krijgsgevangenen gewonden slachtoffers Geallieerden Centralen Totaal

5 Het onvoorstelbare aantal slachtoffers houdt de herinnering aan de Eerste-Wereldoorlog levend 14 15

6 Totale ontreddering van het Duitse volk na het Verdrag van Versailles HOOFDSTUK 2 Het Verdrag van Versailles 16 17

7 De Duitsers staan met de rug tegen de muur als ze op 11 november 1918 in het noorden van Frankrijk noodgedwongen instemmen met een wapenstilstand. Hiermee breekt een tijdperk aan dat diepe sporen achterlaat onder de Duitse bevolking. Volgens het op dat moment geldende oorlogsrecht is het einde van de oorlog pas een feit nadat beide kampen dit officieel bekrachtigen in een vredesverdrag. De geallieerden stellen voor om vanaf januari 1919 met elkaar in onderhandeling te gaan in het Franse Versailles. Nog voor de eerste letter van de agenda voor de vredesconferentie op papier staat, ligt al een voorafgaand eisenpakket op tafel. De geallieerden geven de Duitse troepen het bevel om de bezette gebieden in Elzas-Lotharingen en de linker Rijnoever meteen te verlaten. Dit is niet meer dan een voorloper van wat komen gaat. De winnaar draagt de verliezende partij ook op om nagenoeg alle wapens en oorlogsmaterialen acuut in te leveren. Duitsland dient ook direct alle krijgsgevangenen onvoorwaardelijk vrij te laten. Het verhaal krijgt een serieuze wending als de geallieerden zich concentreren op de Duitse reserves en het ontredderde volk een enorm arsenaal aan locomotieven, wagons, vrachtwagens, onderzeeboten en slagschepen moet afstaan. Het dwingende karakter van de wapenstilstand geeft de geallieerden nog eens een maand de tijd om aanvullende eisen te bedenken. Dat gebeurt dan ook tot drie keer toe. In januari ontvangt het Duitse bewind in Trier bijna achteloos de mededeling dat het bijna zestigduizend landbouwwerktuigen moet inleveren. Zo zijn ruim voor de opening van de vre- Ontelbare oorlogsgraven houden de herinnering aan de Eerste Wereldoorlog levend Franse premier Clemenceau, de Amerikaanse president Wilson en de Engelse premier George vieren het Verdrag van Versailles 18 19

8 De socialistenleider Scheidemann spreekt het Duitse volk toe voor de Rijksdag Alle wereldleiders verzameld in de Spiegelzaal van het paleis van Versailles desconferentie in Versailles de kaarten al lang geschud. Het is door de georganiseerde reductie van het wapenarsenaal duidelijk dat de Duitse troepen nergens meer toe in staat zijn. De geallieerden maken handig gebruik van de diepgewortelde angst voor een voortzetting van de oorlog onder burgers en bestuur. Dat zou per slot van rekening de definitieve vernietiging van het Duitse Rijk betekenen. Als Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten ongeveer al het bruikbare materieel hebben ingevorderd, starten de echte onderhandelingen in het stadje Versailles bij Parijs. Omdat Lenin een jaar eerder voor vrede met Duitsland heeft gekozen, mogen de Russen niet meedoen. De geallieerden stellen een berekening samen van alle oorlogsschade die de Duitsers hebben veroorzaakt. Speciaal voor dit doel wordt een commissie in het leven geroepen die tot een schrikbarend bedrag van 226 miljard goudmark komt en daar meteen een betalingstermijn van 42 jaar aan koppelt. Na vijf maanden onderhandelen, zwakt de commissie herstelbetalingen de schuld af tot 132 miljard goudmark. Op dat moment weet iedereen die bij de onderhandelingen betrokken is in zekere mate, dat Duitsland deze boete onmogelijk kan ophoesten. Het gewraakte artikel 231 betekent zelfs een acute totale ontwrichting van de economie van de voormalige rijke reus. Het is de vraag of dit de wereld brengt waar de mensheid op hoopt. Psychologisch spel De keuze voor Versailles als plaats van onderhandeling 20 21

9 Duitse vliegtuigen in navolging van Versailles gesloopt is op zich al een vernedering voor de Duitsers. In 1871 moest Frankrijk in dezelfde spiegelzaal diep door het stof gaan na het verlies van de Frans- Duitse oorlog. Het was bij deze overgave dat de oprichting van het Duitse keizerrijk bekend werd gemaakt. De naweeën van dit psychologische spel dreunen extra lang na zodra de aanvullende eisen op tafel komen. Want de geallieerden blijken geen genoegen te nemen met de herstelbetaling en de sociaal-economische plundering. Frankrijk krijgt regio Elzas-Lotharingen toegewezen, Eupen-Malmedy komt onder Belgisch bestuur en Noord- Sleeswijk is voortaan Deens grondgebied. Tot slot krijgt Oost-Pruisen de status van enclave in het nieuwe Polen en raakt zo buiten de reikwijdte van het vaderland. Het ooit zo welvarende keizerrijk valt langzaam uiteen. De Volkenbond neemt als voorloper van de Verenigde Naties de supervisie over het gebied rond de stad Danzig en het Saarland. Maar zelfs dan is het nog niet genoeg. Duitsland raakt verder ontwricht als het de zeggenschap over de koloniën in Afrika en de rest van de wereld verliest. Engeland, Frankrijk en Japan delen gebroederlijk de buit. Het dramatische effect van het wegvallen van de grondstofrijke koloniën valt bijna in het niet bij wat er in eigen land gebeurt. Met het verlies aan gebiedsdelen binnen de oude grenzen, gaat een streep door de eigen bodemschatten aan steenkool en ijzererts. Duitsland verliest hiermee een derde van de ondergrondse reserves aan steenkool en driekwart van het ijzererts. Bovendien komen alle fabrieken uit de zware industrie in de verloren landsdelen in buitenlandse handen terecht. De laatste eis betreft de inkrimping van het voorheen zo trotse Duitse leger. Het verdrag van Versailles kent de grootste Europese staat een landmacht toe met maximaal manschappen en verbiedt een voortzetting van de dienstplicht. Voor de luchtmacht geldt een algeheel verbod en de toegestane omvang van de marine is met manschappen puur symbolisch te noemen. Jaren later krijgt Duitsland nog een keer te maken met aanvullende eisen. Het is al 1925 als in Locarno het besluit valt dat de regio Rijnland in de driehoek van Keulen, Trier en Karlsruhe compleet moet worden gedemilitariseerd. Dit verdrag van Locarno is opnieuw een maatregel die Duitsland in het hart raakt. Onder de bevolking, maar ook bij de regering in Berlijn groeit langzaam maar zeker de weerstand tegen het Verdrag van Versailles. De wrok uit zich niet alleen in protesten tegen de hoogte van de herstelbetalingen, maar ook over de schuldvraag. Is de bevolking die een torenhoge prijs moet betalen eigenlijk wel verantwoordelijk voor het ontstaan en het verloop van de Eerste Wereldoorlog? Het mag duidelijk zijn dat er iets broeit zo kort na afloop van de strijd. Voedingsbodem In de deelstaat Beieren zijn op dat moment al verschillende rechtse Völkerische politieke partijen actief die steeds radicaler en luidruchtiger uiting geven aan de onvrede over het Verdrag van Versailles. Eén daarvan is de Deutsche Arbeiterpartei die halverwege 1919 niet meer dan vijftig leden telt. Adolf Hitler behoort tot de NOOIT MEER sympathisanten. Als hij tijdens een partijbijeenkomst een spreker hoort praten over het losweken van Beieren uit de Duitse staat, ontsteekt Hitler in blinde woede. München, de hoofdstad van de zuidelijke deelstaat, verkeert op dat moment in een bestuurlijke chaos. Voorzitter Anton Drexler van de lokale splinterpartij is bijzonder gecharmeerd van de nationalistische woorden van Hitler en biedt de spreker spontaan het lidmaatschap van de partij aan. De politieke chaos in het land, de schrijnende armoede en de massale werkloosheid in het naoorlogse Duitsland, vormen een perfecte voedingsbodem voor een toenemende onrust. Het is zeker een ideale uitgangspositie voor een politieke partij die meteen blijk geeft van onorthodoxe oplossingen voor de problemen waar het land mee kampt. Nooit meer oorlog. Nie wieder. Jamais. Never again. De geallieerden denken met het Verdrag van Versailles de zwartste gebeurtenissen uit de geschiedenis definitief achter zich te laten. Door de voormalige vijand te confronteren met torenhoge sancties, komt volgens het dan geldende gedachtegoed niemand meer op het idee om een conflict met geweld te beslechten. Daarmee ligt meteen de grootste valkuil open. Door ziende blind en horende doof te blijven voor het volk dat de lasten moet dragen, blijft de brand onder het oppervlak smeulen. De dreiging van een nieuwe en allesvernietigende aanval op de resten van het keizerrijk, helpt alleen op de korte termijn. Zolang de ergste wonden nog niet zijn geheeld en de wrok nog niet tot wasdom is gekomen, houdt het Duitse volk zich op de vlakte. Achteraf gezien is in zekere mate sprake van arrogantie onder de geallieerden. Het internationale politieke toneel kent vanaf 1919 een nieuwe ordening. De vooraanstaande positie van West-Europa in de wereld is in ernstige mate verzwakt. Dit geldt niet direct voor Frankrijk en Engeland, maar de Dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije is totaal van de kaart geveegd. Duitsland speelt even geen rol. Aan het firmament melden zich met Rusland en de Verenigde Staten van Amerika twee nieuwe mastodonten om rekening mee te houden. De VS weigeren om zich aan te sluiten bij de Volkenbond en geeft daarmee aan, voorlopig afzijdig te blijven bij grote conflicten. Maar de toestand in Rusland jaagt ondertussen menigeen veel angst aan. De communisten genieten geen enkel vertrouwen uit vrees voor het overslaan van de revolutie naar Europese landen volgens Russisch model. Al snel blijkt dat de Russen belangrijkere zaken aan het hoofd hebben met de binnenlandse politiek. Wat naast het Verdrag van Versailles ook een rol speelt in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog, is de naoorlogse politieke chaos in de Europese democratische landen. De oorlog heeft vier jaar lang beslag gelegd op alle reserves en de politiek kan de werkloosheid niet ombuigen, laat staan de honger stillen. De geschiedenis leert dat hier de bron ligt waaruit een charismatische leider macht kan putten. In de Aziatische en Afrikaanse koloniën neemt op hetzelfde moment de weerstand tegen de Europese overheersing met de dag toe, waardoor de toch al zo getergde Europese regeringsleiders nog dieper in de problemen raken. Een beroep doen op het zelfbeschikkingsrecht valt door de overheersers nauwelijks te negeren. Waarom geldt dat wel voor Europeanen en niet voor ons? Tijdens de conferentie van Locarno in oktober 1925, sluiten de wereldleiders een akkoord over de -voorlopige- handhaving van de wereldvrede

10 24 25

11 Friedrich Ebert, de eerste democratisch gekozen president van de Duitse republiek HOOFDSTUK 3 De frustratie van Duitsland Het verlies van Elzas-Lotheringen wakkert nationalisme aan Nog voor de onderhandelingen in Versailles zijn begonnen is al sprake van hevige onrust onder de Duitse bevolking. De eerste opstand in het leger vindt in het laatste oorlogsjaar plaats in de havenstad Kiel. In antwoord op de muiterij van de matrozen en het uitroepen van de republiek in Berlijn, slaat keizer en opperbevelhebber Wilhelm II op de vlucht naar Nederland. Steeds meer soldaten en burgers geven in het openbaar uiting aan hun diepe teleurstelling over de dreigende nederlaag en vormen op straat ongebonden revolutionaire raden. Het volk eist na het verdwijnen van de keizer uit het centrum van de macht snel een sociale en politieke reorganisatie van het leger en de industrie. De vraag is alleen hoe dat moet gebeuren. Het machtsvacuüm dreigt een prooi te worden voor de communisten. Maar op 11 november 1918 vormt de SPD-er Friedrich Ebert de eerste naoorlogse regering in Berlijn. Hij beseft dat het herstellen van orde en rust van cruciaal belang is om de politieke en sociale stabiliteit in het land te herstellen. Ebert schakelt de hulp in van het restant van het 26 27

12 leger en andere gezagsgetrouwe dienaren onder de ambtenaren. Alle goede bedoelingen ten spijt pakt deze stap averechts uit. De groep die Ebert voor zich probeert te winnen, bestaat vooral uit gelijkgezinden die een sociale ommekeer juist het meeste in de weg staan. Communisten die hun weerzin tegen de gang van zaken in Berlijn uiten tijdens de Spartakus-opstand op 5 januari 1919, krijgen het zwaar te verduren. Bendes van nationaal socialistische tegenstanders slaan de opstand met grof geweld neer. De situatie verergert zich als de twee kopstukken van de communisten tien dagen later door nationalisten worden vermoord. Wat een groot deel van de Duitse bevolking na het Verdrag van Versailles het meeste stoort, is de lakse houding van de eerste naoorlogse regering van Ebert. Het resultaat van de onderhandelingen in Frankrijk valt niet anders uit te leggen dan een totale vernedering van het Duitse volk en van de Duitse volksaard. Uit kringen van links en rechts klinken op dat moment gelijkstemmende geluiden. De meerderheid van de Duitse bevolking heeft zijn buik inmiddels vol van de democratie! Maar het zijn ondertussen de rechtse Völkerische Nationalisten de beweging die de staat en het volk als een onlosmakelijke eenheid beschouwt- die de communisten verwijten dat de oproer in Kiel de nederlaag van het Duitse leger heeft ingeleid. De aanhangers van het verdwenen keizerrijk spreken hierbij over een dolkstoot die het volk zelf in de rug van het rijk heeft geplaatst. Daarbij schreeuwen ze vooral moord en brand over het verraad aan het leger dat nooit een slag heeft verloren in de vier jaar durende oorlog. De tweespalt heeft uiteindelijk tot gevolg dat de burgerregering in Berlijn de verantwoordelijkheid toebedeeld krijgt voor de nederlaag in de loopgravenoorlog. Dat dit geen sterke basis is om op voort te regeren is dan al duidelijk. Bevolking van Berlijn massaal de straat op in protest tegen Versailles Communisten en soldaten kort voor de Spartakus-opstand van januari 1919 Wraak Met de beste wil van de wereld is er op dat moment geen gezamenlijk optreden meer mogelijk in het parlement. De sociaal-democraten zijn bevreesd voor een communistische revolutie naar Russisch model, de communisten zijn op hun beurt des duivels over het verwijt verraders te zijn en het neerslaan van de Spartakus-opstand door rechts. Wat beide kampen met elkaar gemeen hebben, is de absolute verontwaardiging over het Verdrag van Versailles. Artikel 231 met de gematigde boetedoening ter waarde van 132 miljard goudmark, roept veruit de meeste weerstand op. De onderling sterk verdeelde Duitse bevolking staat als één man achter de aversie tegen wat uitgelegd wordt als de wraak van de geallieerden. Want ondanks de verschillen tussen links en rechts, is Duitsland in 1919 wel een democratische rechtstaat. De prille democratie aanklagen voor daden van het keizerrijk roept veel vragen op, maar ondanks de twijfelachtigheid van de schuldvraag doen de geallieerden en de Volkenbond er het zwijgen toe en volharden in de eisen. De diepe frustratie ten spijt kan het parlement in de Rijksdag niet anders beslissen dan haar medewerking te verlenen aan de uitvoering van het Verdrag van Versailles. Met het mes op de keel ratificeert de Rijksdag het dictaat. Als er op dat moment één aspect is wat de Duitsers nog onderling bindt, dan is dat de woede aan het adres van de geallieerden in het algemeen, maar aan de Amerikanen in het bijzonder. Naast de frustratie over de resultaten van het Verdrag van Versailles zijn er nog meer oorzaken voor het snel om zich heen grijpend anti-amerikanisme aan te wijzen. Zo zien de communisten én nationalisten het financiële hulpprogramma in het kader van het Dawes- en Young-pact als de eerste Amerikaanse stap op weg naar kolonisatie van Duitsland. De Amerikanen krijgen het verwijt te horen dat ze de financiële steun alleen verlenen om Duitsland in de gelegenheid te stellen de herstelbetalingen te voldoen. Dit betekent in de praktijk dat de Amerikanen daarmee goedkope arbeidskrachten weten te verwerven. De communisten verzetten zich het felst tegen de kapitalistische vijand. De gedachtegang 28 29

13 TWEESPALT Door de besluiteloosheid van de regering in Berlijn in combinatie met de vernedering van Versailles, helpt de Duitse democratie zichzelf om zeep. De democraten hebben Duitsland opgeofferd aan Versailles, is de heersende tendens. Iedereen die tot het kamp van de nationaal-socialisten behoort (boeren, burgerij en middenklasse) vindt een bondgenoot in de rechtse conservatieve reactionairen (leger, adel en rijke industriëlen). De communisten en democraten delven onherroepelijk het onderspit in deze tweespalt, want het andere kamp heeft liever een nationaal socialistische dictatuur dan te moeten zwichten onder het juk van de communisten. Als in het begin van de jaren dertig de economie weer langzaam opbloeit, daalt de populariteit De Amerikaanse president Woodrow Wilson leent Duitsland grote sommen geld In navolging van Versailles wordt het Duitse leger ontwapend die de Bolsjewisten erop nahouden is treffend. De Amerikanen lenen de Duitsers de middelen om de herstelbetalingen aan Engeland en Frankrijk te voldoen. Op hun beurt sluizen Engeland en Frankrijk het geïncasseerde geld rechtstreeks door naar Amerika. Zo lossen de Europeaanse grootmachten hun oorlogsschuld af met geld dat Amerika weer aan Duitsland leent. Antisemitisme In het sterk verdeelde en diep gefrustreerde Duitsland duikt de naam Adolf Hitler opnieuw op. Hoewel nog steeds op regionale schaal, lukt het de geboren Oostenrijker steeds beter om zijn boodschap uit te dragen voor aanhangers van de Deutsche Arbeiterpartei. In reactie op de toenemende armoede en werkloosheid predikt hij zijn op racistische gronden gebaseerde bloed en bodem theorie. Die stelt dat eigen volk en grondgebied superieur zijn boven alle andere volkeren. Het redden van de natie gaat volgens Hitler onvermijdelijk gepaard met verwijdering of uitsluiting van alle niet-duitse minderheden. Daar ligt volgens de partij de basis voor een rijk en machtig Duitsland. Het vernederde volk maakt in lijn met deze stelling voor het eerst kennis met het felle antisemitisme van de nog onbekende politicus. Het zijn volgens Hitler de joden die als eigenaren van alle grote banken en bedrijven in de oorlog enorme vermogens wisten te vergaren. In tweede instantie is het dezelfde joodse gemeenschap die achter de nederlaag van het leger zit. Als bijkomstigheid beweert Hitler dat het opnieuw de joden zijn die het Duitse volk haar laatste restje waardigheid afnemen door de herstelbetalingen aan de geallieerden te incasseren. Met de frustratie groeit de voedingsbodem waar het begrip voor de complottheorieën en het antisemitisme welig op tiert. Het is pas 1919, maar het vredesakkoord dat de Eerste Wereldoorlog moet afsluiten, is in feite één van de openingszetten voor het begin van de Tweede Wereldoorlog. De Amerikanen proberen al eerder de hearts & 30 minds voor zich te winnen 31

14 In Berlijn zijn barricades nodig om opstandelingen tegen te houden en 1939 rollen in totaal meer dan vijf miljoen exemplaren in meer dan tien talen van de pers van de NSDAP. FASCISME Het zoeken naar een beschrijving van het fascisme als sociaal maatschappelijke stroming is makkelijker dan het toekennen van een politieke status. Want hoe valt een systeem te beschrijven dat tot in de diepste kern van haar bestaan juist gericht is tégen welk politiek systeem dan ook. Democratie, individuele rechten en vrijheden horen hier absoluut niet bij. Een fascist kiest altijd voor het belang van de eigen staat en die van het eigen volk of ras. Waar elk ander politiek systeem in zekere mate de bescherming van minderheden waarborgt, sluiten fascisten iedereen die niet tot de eigen groepering behoort per definitie van elk politiek proces uit. In de praktijk komt dit neer op brute onderdrukking of zelfs een totale vernietiging. In economisch opzicht neigt het fascisme sterk naar het communisme. Om zeker te zijn dat iedereen achter eigen volk en vaderland blijft staan, wordt de marktwerking met onderlinge concurrentie uitgeschakeld. Mens en maatschappij werken samen in coöperatieve bedrijven. De fascisten kijken ook nauwgezet naar onderlinge verschillen tussen rassen en bevolkingsgroepen bij het bekleden van een openbare of politieke functie. Die zijn alleen voorbehouden aan de beste onder de besten. In lijn hiermee luistert iedereen naar de grote leider en gehoorzaamt hem onvoorwaardelijk. De rolverdeling tussen mannen en vrouwen is duidelijk. De mannen leveren strijd en zijn onder alle omstandigheden bereid om zich op te offeren ter meerdere eer en glorie van het vaderland. Vrouwen zijn er om kinderen te baren. Punt uit. Waar het de fascisten aan ontbreekt, is een eigen leidraad. Deze tekortkoming vult Hitler in met de publicatie van zijn theoretische onderbouwing in Mein Kampf. Tussen 1933 Om de Spartakus-opstand te breken neemt het leger het eigen volk onder vuur 32 33

15 Hitler weet hoogstpersoonlijk de angst voor het communisme aan te wakkeren 34 35

16 HOOFDSTUK 4 De Republiek van Weimar De nieuwe Rijkskanselier Franz von Papen In de derde week van januari 1919 krijgen alle Duitse mannen en vrouwen die 20 jaar of ouder zijn de gelegenheid om deel te nemen aan de eerste algemene verkiezingen van het land. Het is de SPD van Friedrich Ebert die met 38 procent van de stemmen als grootste partij uit de bus komt. Van alle problemen waar de nieuwe volksvertegenwoordigers voor staan, geniet de samenstelling van een grondwet in combinatie met een parlementair stelsel de hoogste prioriteit. De op dit moment overheersende gedachte is dat de stabiliteit in het land terugkeert als de politiek het democratische voorbeeld van de grootmachten Frankrijk en Engeland volgt. Eberts sluit een coalitie met de Deutsche Demokratische Partei (DDP) en de katholieke partij Zentrum en weet daarmee een meerderheid van 76 procent van de afgevaardigden in het parlement (Rijksdag) achter zich te krijgen. Omdat het straatbeeld in Berlijn in die dagen verre van rustig is, besluit de Rijksdag om te verhuizen naar het rustige plaatsje Weimar. Op bijna 250 kilometer zuidwestelijk van de hoofdstad ontstaat de Republiek van Weimar en komt de nieuwe grondwet tot stand. Het bevat een duidelijke onderverdeling in taken en verantwoordelijkheden. Het opperbevel dat vroeger in handen was van de keizer, komt voortaan toe aan de rijkspresident. De regering is baas over de belastingen en het leger. De president heeft de bevoegdheid om het parlement te ontbinden, de rijkskanselier uit zijn functie te ontheffen en ministers aan te stellen en naar huis te sturen. De president mag als de nood aan de man komt zelfs met noodverordeningen buiten de grondwet om politieke stabiliteit teweeg brengen. De politiek slaagt erin alle democratische beginselen door te voeren waarmee de toekomst meer perspectief biedt. Toch kan de Weimarcoalitie ondanks alle goede bedoelingen geen potten breken. Van alle problemen waar de jonge republiek mee te maken krijgt, is het Verdrag van Versailles het meest gecompliceerde. Op 28 juni 1919 tekent de Rijksdag met dit verdrag in feite haar eigen doodvonnis. Omdat het parlement geen andere keuze heeft, moet het aan de verplichtingen voldoen en verergert daarmee indirect de binnenlandse ellende. Zoals in het vorige hoofdstuk beschreven staat, kan de Rijksdag ook 36 37

17 Integer optredende Gustav Stresemann drukt de schuldenlast nooit op steun onder zijn ambtenaren en het leger rekenen. Ongeacht welke partij de volgende verkiezingen wint, onder deze omstandigheden kan geen enkel kabinet en parlement een passend antwoord bedenken op de onvoorstelbare grote sociaal maatschappelijke problemen die het naoorlogse Duitsland teisteren. Het volk ziet de koopkracht als sneeuw voor de zon verdwijnen en de werkloosheidscijfers in een onvoorstelbaar tempo toenemen. Furieuze reactie De hele wereld lijkt zich niet te willen realiseren dat artikel 231 uit het Verdrag van Versailles als een molensteen om de nek van de jonge democratie hangt. De regering verzint een list om de geallieerden duidelijk te maken dat de astronomische hoogte van de herstelbetalingen geen haalbare kaart is. In eerste instantie gaat het parlement over op vertragingstechnieken met trucjes om de betaling uit te stellen. Als dat niet werkt, valt in Weimar het besluit om met inflatiepolitiek de eisers te frustreren. De geldpers gaat op volle toeren draaien. Frankrijk reageert furieus op het uitblijven van betalingen en stuurt op 1 januari 1923 het Franse leger het Ruhrgebied in. Deze industriële zone geldt als motor van de Duitse economie en het verlies hiervan heeft een desastreuze uitwerking op het hele land. Arbeiders en ambtenaren leggen uit protest tegen de Franse inval het werk neer, de Rijksdag verklaart zich solidair en betaalt de salarissen van honderdduizenden werknemers door. Waar het geld vandaan moet komen is een raadsel. De bewust ingezette inflatiepolitiek valt ondertussen niet meer te beheersen. Duitsland krijgt te maken met een duizelingwekkende daling van de waarde van de mark. De prijs van een brood vliegt tussen 1921 en 1923 omhoog van vier mark naar een slordige tweehonderd miljard mark. Een stapel bankbiljetten heeft op dat moment een hogere energetische waarde dan de kolen die de burger voor het totaalbedrag kan kopen. Het zorgvuldig vergaarde spaargeld van tientallen miljoenen mensen is op slag niets meer waard. Dit geldt ook voor de pensioenen. Met de bezetting van het Ruhrgebied delen de Fransen de knock-out uit aan het naoorlogse Duitsland. Onder invloed van de rampzalige economische toestand in het land, krijgt de coalitie achter de Republiek van Weimar in 1920 een enorme afstraffing van het volk voor de kiezen. De onrust en ontevredenheid onder de bevolking uit zich in een politieke aardverschuiving bij de verkiezingen. Bijna de helft van de stemmen uit de voorgaande ronde gaat over naar andere partijen. Wat hierbij op de achtergrond Stresemann spreekt de Volkenbond toe, oogst respect en ontvangt hiermee de Nobelprijs 38 39

18 Consequenties van een duizelingwekkende inflatie Augustus 1923, briefje van honderd miljoen mark September 1923, briefje van vijfhonderd miljoen speelt, is dat het Duitse volk diep verdeeld raakt in een radicaal links en een even radicaal rechts kamp. Aan beide zijden van de scheidslijn zijn evenveel splinterpartijen actief. Door de onderlinge meningsverschillen is het samenstellen van een meerderheidsregering praktisch onmogelijk. De wisseling van de wacht doet zich aan de lopende band voor. In dertien jaar tijd komen en gaan vijftien verschillende kabinetten. De enige uitzondering op de regel, vormt de regering van Gustav Stresemann. Die treedt in augustus 1923 aan en zet zich met zijn Deutsche Volkspartei schrap om een einde te maken aan de impasse. Stresemann beëindigt de stakingen in het Ruhrgebied en bestrijdt de inflatie door in november 1923 de nieuwe Rentenmark in te voeren. Persoonlijk is de rijkskanselier fel tegenstander van artikel 231, maar als regeringsleider bindt hij in en gaat over tot het voldoen van de verplichtingen. Door zijn integer optreden op het internationale toneel slaagt Stresemann in de opzet om de hoogte van de herstelbetalingen naar beneden te krijgen en knoopt betrekkingen aan met Frankrijk. De last blijft nog steeds omgekend hoog, maar het gevoel dat Duitsland een nieuwe kans krijgt overheerst De rijk gedecoreerde Rijkspresident Paul von Hindenburg 40 41

19 een tijdje op het politieke toneel. Het benodigde geld weet hij los te weken door flink te bezuinigen op algemene middelen. Ook komt Amerika over de brug met leningen. Frankrijk is bereid om concessies te doen en vertrekt in het kader van het verdrag van Locarno in 1925 uit het Ruhrgebied. De economie komt weer op stoom. Duitsland is op initiatief van Stresemann zelfs bereid om de aanspraak op Elzas-Lotharingen te laten varen. De latere winnaar van de Nobelprijs voor de Vrede (1926, samen met zijn Franse collega Aristide Briand) verzint later nog een ingewikkelde hypotheek op de totale waarde van de Duitse economie als extra economische impuls. Buitenspel In 1925 is het de beurt aan de bejaarde oud-generaal Paul von Hindenburg om het Rijkspresidentschap te bekleden. De veteraan uit de Eerste Wereldoorlog omringt zich met adviseurs die er nogal conservatieve denkbeelden op na houden. Onder deze oude garde leeft de gedachte dat herstel van het Duitse Rijk alleen mogelijk is door de voormalige elite terug aan de macht te brengen. Rijkskanselier Franz von Papen volgt de koers die president Von Hindenburg voor hem uitstippelt en holt de macht van het parlement in de Rijksdag steeds verder uit. De president wenst zich namelijk niet neer te leggen bij een groeiende rol van de nationaal-socialisten in het democratische proces. De SPD staat hierdoor buitenspel, maar geeft toch steun om het opkomende nazisme in te dammen. De tactiek van Von Hindenburg pakt goed uit. Halverwege de NATIONAAL-SOCIALISME Het kenmerk van de Duitse nationaal-socialistische beweging is de racistische achtergrond. De aanhangers baseren hun politieke uitgangspunten niet op ideeën over de inrichting van de staat of de economie, maar op verschillen tussen rassen. Daar hangt meteen de zelfbenoemde superioriteit van het eigen ras aan vast. De roep om uitbreiding van de eigen staat en economie ten koste van omringende landen en andere volkeren is hiervan een afgeleide. Volgens de nationaal-socialistische leer in Duitsland zijn ariërs intelligenter, mooier en sterker dan alle andere rassen. Van enige gelijkheid tussen mensen kan dan ook absoluut geen sprake zijn. Het recht van de sterkste geldt. Zo is het joodse ras inferieur aan de superieure blonde ariërs met hun blauwe ogen. De macht komt volgens de aanhangers alleen toe aan de slimste en meest beschaafde mensen. De opkomst van het nationaal-socialistische gedachtegoed in het Duitsland van na de Eerste Wereldoorlog, valt te verklaren uit de onrust die op dat moment onder de bevolking heerst. Bij hoge werkloosheid en slechte vooruitzichten, komt de lokroep van een grote leider -die beweert alle problemen op te lossen zonder die concreet te benoemen- als geroepen. Vooral wanneer dan ook nog een ander ras de schuld krijgt van alles wat in voorgaande jaren is gebeurd. Het is overigens niet alleen de joodse gemeenschap die in Duitsland in het nauw komt, ook homoseksuelen, gehandicapten, zigeuners en mensen met een getinte huid krijgen te maken met vervolging en terreur. De nationaal-socialisten komen ook in actie tegen aanhangers van andere politieke en maatschappelijke stromingen. Iedereen die zich uitspreekt tegen het systeem, loopt kans op een lange gevangenisstraf of moet het zelfs met de dood bekopen. Van onteigening van privé-bezit is geen sprake, wel moeten de grote bedrijven de winst afstaan die ze tijdens de oorlog hebben gemaakt. Burgers behouden het recht op privé eigendom maar worden wel gevraagd om zich als gemeenschap volledig op te offeren ter jaren 20 kruipt Duitsland uit het dal. De economie komt tot leven en het vertrouwen in de toekomst van volk en vaderland stijgt zienderogen. Maar het herstel duurt niet lang. Na de beurskrach van New York op 24 oktober 1929 ziet de wereld zich geconfronteerd met de ergste economische crisis uit de moderne geschiedenis. In het nog zo fragiele Duitsland slaat het noodlot meteen keihard toe. In de eerste maanden van 1930 schiet de werkloosheid met honderdduizenden tegelijk omhoog. De neerwaartse spiraal is ingezet en laat zich door geen enkel ingrijpen meer afremmen. Opnieuw lukt het de regering niet om de problemen het hoofd te bieden, vooral omdat de politieke versplintering en radicalisering ondertussen onverminderd doorgaat. Op straat regeert het geweld tussen nationaal socialisten en communisten. In 1932 wordt Von Hindenburg herkozen, maar is dan zijn oude aanhangers kwijt. Hij wint met 53 procent van de stemmen tegen Hitler die op dat moment de steun van 36 procent van het volk krijgt. Na het overlijden van Von Hindenburg in 1934, neemt Hitler de rechten van de Rijkspresident over en komt de Weimar Republiek aan zijn einde. In de laatste jaren van het bestaan moeten Twee jaar na zijn herverkiezing sterft de bejaarde Rijkspresident Von Hindenburg de regeringsleiders lijdzaam toezien hoe een steeds groter deel van de bevolking zich schaart achter de plannen van de nationaal-socialisten. Adolf Hitler schreeuwt voortdurend over incompetentie en corruptie onder politieke partijen en politici. Zodra de werkloosheid weer miljoenen mensen treft en de koopkracht pijlsnel daalt, spreken steeds meer Duitsers uit verscheidende bevolkingsgroepen openlijk hun steun uit aan de NSDAP. Die partij belooft het land te redden van de teloorgang zonder politieke strubbelingen en een pijnlijke klassenstrijd

20 De beurskrach van New York veroorzaakt armoede en honger in Duitsland 44 45