W O D E. Wetenschappelijk onderzoek deelcollecties erfgoed in het Land van Waas. Eindrapport. In opdracht van

Transcriptie

1 W O D E Wetenschappelijk onderzoek deelcollecties erfgoed in het Land van Waas Eindrapport In opdracht van

2 Copyrights fotomateriaal Van links naar rechts 1. Heemkundig Museum, Bazel Erfgoedcel Waasland, fotograaf Stefaan Van Hul 2. Archief de Bergeyck, Beveren Erfgoedcel Waasland, fotograaf Stefaan Van Hul 3. Café De Fontein, Lokeren Stadsarchief Lokeren 4. Nonnemanscollectie, Openbare Bibliotheek Stekene Erfgoedcel Waasland, fotograaf Paul De Malsche De Erfgoedcel Waasland maakt deel uit van het Intergemeentelijk Samenwerkingsverband van het Land van Waas (I.C.W.) en wordt ondersteund door de Vlaamse overheid en de steden en gemeenten Beveren, Kruibeke, Lokeren, Sint-Gillis-Waas, Sint-Niklaas, Stekene, Temse en Waasmunster. De Erfgoedcel Waasland wil samen met de andere partners in het Erfgoedconvenant Land van Waas zorgen voor de bekendmaking en het bewaren van het Wase erfgoed. Enerzijds wil de Wase erfgoedgemeenschap ondersteuning bieden aan alle enthousiaste erfgoedvrijwilligers en erfgoedprofessionals en samen met hen op zoek gaan naar de beste manier om het erfgoed te bewaren en te beheren. Anderzijds zal de Wase erfgoedgemeenschap en de gemeentebesturen ook allerhande projecten voor het publiek ontwikkelen en stimuleren. WODE Eindrapport 2

3 WODE Eindrapport 3

4 WODE Eindrapport 4

5 INHOUD WODE Eindrapport 5

6 WODE Eindrapport 6

7 Inhoud... 5 Voorwoord Inleiding Hoofdstuk A Algemeen Inleiding Doel van het onderzoek Onroerend, roerend en immaterieel erfgoed Opzet van het onderzoek De onderzochte organisaties Indeling van het rapport Deel A, algemeen gedeelte Deel B, rapporten per gemeente Deel C, analyses per categorie erfgoed, erfgoedbewaarders en erfgoedbeheerders Deel D, organisatie en omkadering Deel E, conclusies en aanbevelingen Samenhang Het erfgoedlandschap in Vlaanderen Provinciebestuur Oost-Vlaanderen Heemkunde Vlaanderen en Heemkunde Oost-Vlaanderen Rijksarchief Beveren Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur en Forum Kerkelijke Archieven Vlaanderen Archiefbank Vlaanderen Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium Centrum voor Agrarische Geschiedenis Danspunt Resonant Instituut voor Vlaamse Volkskunst Faro De onderzoeksmethode Het onderzoek Gegevens per organisatie Gegevens per deelcollectie Archieven Documentair erfgoed (Erfgoed)bibliotheken Voorwerpen Omvang van de deelcollecties Datering Status en eigenaar WODE Eindrapport 7

8 3.7 Registratiegraad Bewaaromstandigheden en conditie Informatie over bewaaromstandigheden Informatie over de conditie Belang en gebondenheid van de deelcollectie Gegevens per depot Onderzochte organisatie Organisaties die bezocht zijn in het kader van het onderzoek Kerkbesturen die de enquête hebben ingevuld en kerkfabrieken waarvan informatie is gevonden bij het Rijksarchief en/of het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium Registratie Registratiesystemen Word, Excel, Access Dice ADLiB en MovE Vubis-smart Andere systemen Registratiemethoden Elke instelling registreert zelf Instellingen registreren onder begeleiding Externen laten registreren Criteria voor het kiezen van een registratiesysteem Erfgoed Wat is erfgoed? Waarden van erfgoed Intrinsieke waarde van erfgoed Institutionele waarde van erfgoed Instrumentele waarde van erfgoed Het Waasland Algemeen overzicht van de deelcollecties Algemeen overzicht Het aantal onderzochte organisaties per gemeente Het aantal deelcollecties in erfgoedorganisaties per gemeente Het aantal deelcollecties van kerken, van kerkfabrieken in het Rijksarchief Beveren en deelcollecties geregistreerd bij het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium Totaal aantal deelcollecties per gemeente Deelcollecties archief Het aantal deelcollecties archief per gemeente Het aantal meter archief per gemeente Het aantal meter archief per gemeente zonder de deelcollecties van het Rijksarchief WODE Eindrapport 8

9 6.3 Deelcollecties voorwerpen Het aantal deelcollecties voorwerpen Het aantal voorwerpen per gemeente zonder deelcollectie exlibris Sint-Niklaas Deelcollecties bibliotheek en documentatie Het aantal deelcollecties documentatie Het aantal deelcollecties bibliotheek per gemeente Hoofdstuk B Roerend erfgoed in de gemeenten Inleiding Het Land van Waas Beveren Algemeen Aantal inwoners en oppervlakte Deelgemeenten Respondenten Kerkfabrieken Cultuur in Beveren Cultuurbeleidscoördinator en cultuurdienst Culturele voorzieningen van de gemeente Cultuurraad Erfgoed in de gemeente Beschermde monumenten Roerend erfgoed Missie Huisvesting en depot Personeel en vrijwilligers Publiekswerking Budget Deelcollecties roerend erfgoed Archieven Documentatie Bibliotheek Voorwerpen Registratie Datering Conditie en bewaaromstandigheden Gebondenheid en belang Slotbeschouwingen en aanbevelingen Aanbevelingen Kruibeke Algemeen WODE Eindrapport 9

10 3.1.1 Aantal inwoners en oppervlakte Deelgemeenten Respondenten Kerkfabrieken Cultuur in Kruibeke Cultuurbeleidscoördinator en cultuurdienst Culturele voorzieningen van de gemeente Cultuurraad Erfgoed in de gemeente Beschermde monumenten Roerend erfgoed Missie Huisvesting en depot Personeel en vrijwilligers Publiekswerking Budget Deelcollecties roerend erfgoed Archieven Documentatie Bibliotheek Voorwerpen Registratie Datering Conditie en bewaaromstandigheden Gebondenheid en belang Slotbeschouwingen en aanbevelingen Aanbevelingen Lokeren Algemeen Aantal inwoners en oppervlakte Deelgemeenten Respondenten Kerkfabrieken Cultuur in Lokeren Cultuurbeleidscoördinator en cultuurdienst Culturele voorzieningen van de stad Cultuurraad Erfgoed in de stad Beschermde monumenten Roerend erfgoed WODE Eindrapport 10

11 Missie Huisvesting en depotwerking Personeel en vrijwilligers Publiekswerking Budget Deelcollecties roerend erfgoed Archieven Documentatie Bibliotheek Voorwerpen Registratie Datering Conditie en bewaaromstandigheden Gebondenheid en belang Slotbeschouwingen en aanbevelingen Aanbevelingen Sint-Gillis-Waas Algemeen Aantal inwoners en oppervlakte Deelgemeenten Respondenten Kerkfabrieken Cultuur in Sint-Gillis-Waas Cultuurbeleidscoördinator en cultuurdienst Culturele voorzieningen van de gemeente Cultuurraad Erfgoed in de gemeente Beschermde monumenten Roerend erfgoed Missie Huisvesting en depot Personeel en vrijwilligers Publiekswerking Budget Deelcollecties roerend erfgoed Archieven Documentatie Bibliotheek Voorwerpen Registratie WODE Eindrapport 11

12 Archieven Documentatie Bibliotheek Voorwerpen Datering Conditie en bewaaromstandigheden Gebondenheid en beland Slotbeschouwingen en aanbevelingen Inventarisatie Depots Aanbevelingen Sint-Niklaas Algemeen Aantal inwoners en oppervlakte Deelgemeenten Respondenten Kerkfabrieken Cultuur in Sint-Niklaas Cultuurbeleidscoördinator en cultuurdienst Culturele voorzieningen van de stad Cultuurraad Erfgoed in de stad Beschermde monumenten Roerend erfgoed Missie Huisvesting en depot Personeel en vrijwilligers Publiekswerking Budget Deelcollecties roerend erfgoed Archieven Documentatie Bibliotheek Voorwerpen Kleding Gereedschap en uitrusting Beeldmateriaal Bouwmateriaal Houders en interieurinrichting Ruilmiddelen WODE Eindrapport 12

13 6.4.5 Registratie Archieven Documentatie Bibliotheek Voorwerpen Datering Conditie en bewaaromstandigheden Gebondenheid en belang Geografische binding Belang Mercator Regionale uitstraling Reynaert Ste.M Overige collecties Slotbeschouwingen en aanbevelingen Aanbevelingen Collectieprofielen Samenwerking rond behoud en beheer Depotruimte Ontsluiting Onderzoek Samenwerking over stadsgrenzen heen Stekene Algemeen Aantal inwoners en oppervlakte Deelgemeenten Respondenten Kerkfabrieken Cultuur in Stekene Cultuurbeleidscoördinator en cultuurdienst Culturele voorzieningen van de gemeente Cultuurraad Erfgoed in de gemeente Beschermde monumenten Roerend erfgoed Missie Huisvesting en depot Personeel en vrijwilligers Publiekswerking WODE Eindrapport 13

14 Budget Deelcollecties roerend erfgoed Archieven Documentatie Bibliotheek Voorwerpen Registratie Datering Conditie en bewaaromstandigheden Gebondenheid en belang Slotbeschouwingen en aanbevelingen Aanbevelingen Temse Algemeen Aantal inwoners en oppervlakte Deelgemeenten Respondenten Kerkfabrieken Cultuur in Temse Cultuurbeleidscoördinator en cultuurcentrum Culturele voorzieningen van de gemeente Cultuurraad Erfgoed in de gemeente Beschermde monumenten Roerend erfgoed Missie Huisvesting en depot Personeel en vrijwilligers Publiekswerking Budget Deelcollecties roerend erfgoed Archieven Documentatie Bibliotheek Voorwerpen Registratie Datering Conditie en bewaaromstandigheden Gebondenheid en belang Slotbeschouwing en aanbevelingen WODE Eindrapport 14

15 8.5.1 Aanbevelingen Waasmunster Algemeen Aantal inwoners en oppervlakte Deelgemeenten Respondenten Kerkfabrieken Cultuur in Waasmunster Cultuurbeleidscoördinator en cultuurdienst Culturele voorzieningen van de gemeente Cultuurraad Erfgoed in de gemeente Beschermde monumenten Roerend erfgoed Missie Huisvesting en depot Personeel en vrijwilligers Publiekswerking Budget Deelcollecties roerend erfgoed Archieven Documentatie Bibliotheek Voorwerpen Registratie Archieven Documentatie Bibliotheek Voorwerpen Datering Archieven Voorwerpen Conditie en bewaaromstandigheden Gebondenheid en belang Slotbeschouwingen en aanbevelingen Inventarisatie Bewaaromstandigheden Aanbevelingen Hoofdstuk C Deelcollecties, erfgoedbeheerders en erfgoedbewaarders Archieven en archiefsector WODE Eindrapport 15

16 1.1 Inleiding Wetgeving De Archiefwet van Het Archiefdecreet Het archieflandschap in Vlaanderen Archieven in het Waasland Gemeentelijke archiefdiensten Aantal gemeentelijke archiefdiensten Plaats en missie Aanwezig archief De aard van het aanwezige archief Niet-archiefmateriaal Personeel en vrijwilligers Depotwerking Registratie en inventarisatie OCMW s als archiefbewaarders en -beheerders Inleiding Aanwezig archief Kerkfabrieken als archiefbewaarders en beheerders Inleiding Aanwezig archief Heemkundige kringen als archiefbewaarders en beheerders Archieven van en in beheer bij vzw s Het Rijksarchief Beveren als archiefbewaarder en beheerder Inleiding Het Rijksarchief Beveren Personeel Aanwezige archieven met betrekking tot het Waasland Datering Registratie Notariaatarchieven Inleiding Aanwezig archief Registratie en inventarisatie Datering Privaatrechtelijke archieven (bedrijven en families) Inleiding Aanwezig archief Bedrijfsarchieven Familiearchieven WODE Eindrapport 16

17 Datering Bewaarplaatsen Registratie en inventarisatie Slotbeschouwing Voorwerpen en organisaties die voorwerpen bewaren Inleiding Wetgeving Het Erfgoeddecreet Het Decreet betreffende de materiële organisatie en werking van de erkende erediensten en kerkelijk wetboek Ondersteuning voor collectiebeheerders en collectiebewaarders Ondersteuning van musea Museumconsulenten van het Provinciebestuur Oost-Vlaanderen MovE Musea Waasland = MuWa Heemkunde Vlaanderen Ondersteuning van kerkfabrieken Musea in Vlaanderen Musea en andere erfgoedbewaarders in het Waasland Aantal en soort organisaties De professionele organisaties De vrijwilligersorganisaties De heemkundige kringen met een museum of een kleine collectie Andere vrijwilligersorganisaties Deelcollecties voorwerpen Aantal Gemengde collecties Beeldmateriaal Gereedschap en uitrusting Houders Informatievormen Interieurinrichting Kleding Overige topcategorieën Datering Deelcollecties van voor Deelcollecties tussen 1300 en Deelcollecties van na Ouderdom onbekend Registratie WODE Eindrapport 17

18 Identificatie van voorwerpen Collectiebeleid Uitwisseling en toegankelijkheid Registratiegraad Gebruikte softwareprogramma s Conditie en bewaaromstandigheden Conditie en onderhoud Bewaaromstandigheden Depots Deelcollecties en profiel van de musea Musea met heemkundige deelcollecties Samenwerking van musea Andere organisaties Slotbeschouwing Bibliotheek en documentatie Inleiding Initiatieven rond erfgoedbibliotheken en documentaire collecties in Vlaanderen Erfgoedbibliotheken Short Title Catalogus Vlaanderen Kranten Lokaal documentair erfgoed in de provincie Antwerpen Organisaties met documentair erfgoed in het Waasland De Bibliotheca Wasiana en de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas Het Reynaertgenootschap en het Sint-Nicolaasgenootschap De deelcollecties bibliotheek Omvang van de deelcollecties Datering Registratiegraad Digitaliseren Een gemeenschappelijke bibliografie voor het Waasland Conditie en bewaaromstandigheden Documentair materiaal in het Waasland De deelcollecties documentair erfgoed Affiches Digitale bestanden Doodsprentjes en rouwbrieven Films, video s en dvd s Foto s, dia s, prentbriefkaarten Geluidsopnames WODE Eindrapport 18

19 Kaarten en plannen Knipselmappen en onderwerpsmappen Overige en gemengde deelcollecties Datering Registratie Doodsprentjes en rouwbrieven Foto s, dia s en prentbriefkaarten Kaarten en plannen Knipselmappen, onderwerpsmappen en gemengde documentatiemappen Overige deelcollecties Conditie en bewaaromstandigheden van documentaire collecties Slotbeschouwing Immaterieel erfgoed Inleiding Definitie van immaterieel erfgoed Immaterieel erfgoed in het Land van Waas Mondelinge tradities Performances Rituelen en festivals Traditionele ambachten Slotbeschouwing en aanbevelingen Eigendom Soorten eigendom Problemen Veilingen Wie is eigenaar? Schenkingen Aanbevelingen Belang en gebondenheid Gebondenheid Gebonden op verschillende manieren Geografische binding Belang Werkingsgebied Missies Belang voor de organisatie Belang voor het Waasland Geografisch Doelgroepen Breder perspectief WODE Eindrapport 19

20 Uitzonderlijk belang Waarde(n) van erfgoed in het Waasland Intrinsieke waarde Erfgoedgemeenschappen Institutionele waarde Instrumentele waarden Mercator Reynaert Canon, culturele biografie en topstukken Doordacht bewaren Hoofdstuk D Organisatie en omkadering Vrijwilligers en professionelen Vrijwilligers Verzekering en vergoeding Subsidies en financiën Motivatie Sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen Swot-analyse Vragen aan het Erfgoedconvenant Land van Waas Professionelen Publiekswerking Een analysekader voor de publiekswerking Feitelijke gegevens over publiekswerking Terugkoppeling naar het analysemodel De Ghesellen van Sint-Pieter als casus Aanbevelingen Hoofdstuk E Conclusies en aanbevelingen Conclusies Het onderzoek De situatie in de gemeenten De deelcollecties Omvang van de deelcollecties Aard van de deelcollecties Voorwerpen Archief Bibliotheek en documentatie Registratiegraad van de deelcollecties Datering Gebondenheid Belang van erfgoed WODE Eindrapport 20

21 1.3.7 Conditie en depots Eigendom Erfgoedorganisaties Samenwerking en versnippering Publiekswerking Het Waasland vergeleken met andere regio s Papieren erfgoed Publiekrechtelijke archieven Musea Op maat Prioriteiten Aanbevelingen Versterking van de interne erfgoedwerking van de organisaties Registratie Depot en bewaaromstandigheden Versterken van de externe erfgoedwerking van de organisaties Versterken van de maatschappelijke rol van de erfgoedorganisaties Belang van erfgoed Erfgoed als instrument tot city marketing Erfgoed als instrument tot social inclusion Ondersteuning bieden bij de voorwaarden, nodig voor het functioneren van de organisaties Verder uitwerken van samenwerkingsverbanden Evaluatie van financieringskanalen Ondersteuning bij juridische vragen en vraagstukken Ondersteuning bij de uitwerking van eigendomsoverdrachten Ondersteuning en begeleiding bij de erfgoedpraktijk Wie doet wat? Literatuur Onderzoeksrapporten Literatuur Websites Bijlagen Bewaartermijnen van diverse bedrijfsdocumenten Colofon WODE Eindrapport 21

22 WODE Eindrapport 22

23 VOORWOORD Dit onderzoek naar deelcollecties roerend erfgoed in het Land van Waas is het resultaat van de inspanningen van vele mensen. Voor het onderzoek zijn tal van erfgoedzorgers in het Waasland bezocht, die met enthousiasme hun collecties geteld en getoond hebben en meegedacht hebben over het belang van het erfgoed dat ze onder hun hoede hebben. Zonder hun medewerking was dit onderzoek niet mogelijk geweest. Wij danken hen daarom hartelijk. Alle partners in het Erfgoedconvenant Land van Waas en de leden van de stuurgroep hebben constructief meegedacht en het onderzoeksproces met belangstelling gevolgd. Hun klankbord was belangrijk om dit project voortdurend kritisch tegen het licht te houden. Ook hen willen wij bedanken. Last but not least danken wij de medewerkers van de Erfgoedcel Waasland. Zij zijn op het originele idee voor dit onderzoek gekomen en hebben onvermoeid informatie doorgegeven, meegedacht en meegelezen. Wij hebben veel aan hen gehad. Wij hopen dat zij en de andere partners in het Erfgoedconvenant Land van Waas in dit rapport aanknopingspunten vinden voor hun erfgoedbeleid in de komende jaren. Dit onderzoek naar deelcollecties roerend erfgoed in het Land van Waas is een primeur voor Vlaanderen. Er kunnen er nog vele volgen, de ervaringen die opgedaan zijn in het Waasland, zijn daarbij van groot belang. Het Waasland is de eerste regio in Vlaanderen die een overzicht heeft van welk waardevol erfgoed er aanwezig is. Want waardevol is het erfgoed in het Waasland, dat is wel gebleken. Waarom we dit durven zeggen en nog veel meer leest u in dit rapport. December 2007 Iris Steen Patrick Van den Nieuwenhof WODE Eindrapport 23

24 WODE Eindrapport 24

25 INLEIDING Zoals u reeds kon lezen in het voorwoord, is dit erfgoedbrede onderzoek naar deelcollecties roerend erfgoed in het Land van Waas uniek in Vlaanderen én Nederland. Niet alleen heeft het Land van Waas nu een uitgebreid overzicht van het erfgoed, ook werd een nieuwe methodiek ontwikkeld om te komen tot deze inventaris op deelcollectieniveau. Deze onderzoeksmethode op deelcollectieniveau heeft een aantal significante voordelen. Registratie op deelcollectieniveau is minder tijdsintensief dan die op objectniveau. Doordat samen mét de organisatie deze inventaris van de deelcollecties werd opgemaakt, is er een proces van reflexie over de eigen collectie(s). Bovendien wordt op deze manier een aanzet tot uitgebreidere inventarisatie door de organisatie zelf gegeven. In het Waasland wordt daarenboven de samenhang en de complementariteit van de collecties in de verschillende organisaties duidelijk(er). Tijdens de uitvoering van het onderzoek bleek echter dat deze nieuw ontwikkelde onderzoeksmethode verder moet verfijnd worden. Zo zijn er bijvoorbeeld veel gemengde collecties, die niet altijd onderverdeeld kunnen worden volgens de categorieën voorwerpen, archief, documentatie en (erfgoed)bibliotheek. Bovendien is er nood aan een duidelijke omschrijving van de begrippen handbibliotheek en erfgoedbibliotheek. Ook de omvang van de deelcollecties is niet altijd eenvoudig te bepalen en uniform op te tekenen in meeteenheden. De methodiek voor het registreren van de bewaaromstandigheden en de conditie dient eveneens verder uitgewerkt te worden. De verdere uitwerking en verfijning van de onderzoeksmethodiek gebeurt in samenwerking met een aantal partners in Vlaanderen en Nederland en zal resulteren in een heuse standaard voor deelcollectieregistratie! Maart 2008 Erfgoedcel Waasland WODE Eindrapport 25

26 WODE Eindrapport 26

27 HOOFDSTUK A ALGEMEEN WODE Eindrapport 27

28 WODE Eindrapport 28

29 1. INLEIDING 1.1 DOEL VAN HET ONDERZOEK De partners in het Intergemeentelijk Samenwerkingsverband van het Land van Waas voeren samen een erfgoedbeleid in het kader van een erfgoedconvenant, afgesloten met de Vlaamse Gemeenschap. Binnen dit Erfgoedconvenant Land van Waas werken de gemeenten samen met de Erfgoedcel Waasland en andere partners. De Erfgoedcel Waasland gaf in het voorjaar van 2007 de opdracht aan twee onafhankelijke onderzoekers de collecties roerend erfgoed in de regio te onderzoeken op deelcollectieniveau. Dit rapport bevat de resultaten van dit onderzoek. Deze dienen als basis voor het uitstippelen van het toekomstige beleid, dat gericht is op een gezamenlijke aanpak van inventarisatie, collectiemobiliteit, selectie- en afstotingsbeleid, behoud en beheer en depotruimte. Om deze doelen te bereiken, gaan de partners in het convenant werken aan: (sensibilisering rond) inventarisatie en registratie expertiseontwikkeling rond registratie en inventarisatie expertiseontwikkeling rond behoud en beheer koppeling van ontsluiting aan registratie informatie over eigendom van roerend erfgoed oplossing van depotproblemen. Op basis van de uitkomsten van het voorliggende onderzoek worden aanbevelingen geformuleerd rond deze thema s. 1.2 ONROEREND, ROEREND EN IMMATERIEEL ERFGOED Erfgoed is een begrip dat vele ladingen dekt. Het is een vrij recente term, althans als begrip dat alle relicten uit het verleden omvat waar wij betekenis aan hechten. De invulling van het begrip erfgoed komt uitgebreid aan de orde in hoofdstuk 5 van deel A. Wereldwijd bestaat een indeling van soorten erfgoed in onroerend, roerend en immaterieel. Onroerend erfgoed is niet verplaatsbaar en letterlijk in de grond verankerd: monumenten, landschappen, archeologische sites. Roerend erfgoed is verplaatsbaar, het gaat om kunstwerken, gebruiksvoorwerpen, documenten, foto s, de lijst is vrijwel onuitputtelijk. Immaterieel erfgoed is pas sinds kort onder de aandacht van beleid en publiek, onder andere door Unesco 1. Het gaat om niettastbare zaken als tradities, verhalen en gebruiken. 1 Unesco Conventie voor de Bescherming van Immaterieel Erfgoed, WODE Eindrapport 29

30 Als sinds de 19de eeuw is er aandacht voor onroerend en roerend erfgoed. Monumentenzorg kwam op en musea werden opgericht. In de 20ste eeuw is het erfgoedbegrip verbreed: niet alleen hoge kunst, bestuursdocumenten en grote monumenten, maar ook voorwerpen uit het dagelijkse leven, massaproducten en dagboeken werden erfgoed; erfgoed werd meer van en voor iedereen. In Vlaanderen valt het onroerend erfgoed onder een ander beleidsdomein dan het roerende en immateriële erfgoed. Onroerend erfgoed is grondgebonden en behoort daarom tot de bevoegdheden van het gewest. Roerend en immaterieel erfgoed zijn persoonsgebonden en behoren daarom tot het terrein van de gemeenschap. Omdat erfgoedconvenanten instrumenten zijn van de Vlaamse Gemeenschap, valt het onroerend erfgoed hier dus buiten. Dit betekent niet dat hoge schotten opgetrokken worden, maar wel dat er praktische taakverdelingen bestaan. Het werkterrein van een erfgoedconvenant is dus het roerende en het immateriële erfgoed. In dit onderzoek is alleen het roerende erfgoed betrokken. De inventarisatie van het immateriële erfgoed vergt een aparte methodiek, die buiten de reikwijdte van dit onderzoek ligt. 1.3 OPZET VAN HET ONDERZOEK Het onderzoek is in de eerste plaats bedoeld als beleidsinstrument voor het Erfgoedconvenant Land van Waas. Bij het onderzoek is uitgegaan van bestaande collecties roerend erfgoed van organisaties. Strikt private collecties zijn niet onderzocht. Op de methodiek van onderzoek naar deelcollecties wordt dieper ingegaan in hoofdstuk 3 van deel A. Vóór de start van het onderzoek werd een indeling gemaakt van erfgoed in verschillende categorieën: archief, documentatie, bibliotheek en voorwerpen. Daarnaast werd een lijst opgemaakt met potentieel te onderzoeken organisaties. Organisaties die bij het onderzoek betrokken zouden worden, moesten minstens één van deze categorieën erfgoed in huis hebben. Een lijst van alle onderzochte organisaties is te vinden in dit deel (hoofdstuk 3). Van de organisatie die bibliotheekmateriaal beheren (boeken, tijdschriften, kranten) zijn alleen diegenen onderzocht met documentair erfgoed (gedrukt materiaal dat op zichzelf erfgoed is (oude kranten, oude drukken) of materiaal dat over erfgoed gaat (vakbibliotheken). Daarom zijn openbare bibliotheken niet bij het onderzoek betrokken, hun opdracht is recente informatie verstrekken van algemene aard, hoewel sommigen erfgoedcollecties in huis kunnen hebben (oude kranten bijvoorbeeld) of collecties over erfgoed (bijvoorbeeld historische tijdschriften) De onderzochte organisaties Bij het bepalen welke organisaties onderzocht zouden worden, is uitgegaan van het gegeven dat er verschillende soorten organisaties zijn die erfgoed bewaren: WODE Eindrapport 30

31 1. Organisaties met als hoofdtaak beheer van erfgoed (erfgoedbeheerders) a. Beheerders van erfgoed, waarvan Waas erfgoed een deel is. Deze hoeven niet noodzakelijk in het Waasland gevestigd te zijn (Rijksarchief Gent, grote musea) b. Beheerders van erfgoed, gevestigd in het Waasland, maar hun collectie hoeft niet noodzakelijk Waas erfgoed te zijn (bewaarbibliotheken, Rijksarchief Beveren) c. Beheerders van Waas erfgoed, gevestigd in het Waasland (heemkundige kringen, musea, documentatiecentra) 2. Organisaties die erfgoed bewaren, maar niet als hoofdtaak erfgoed beheren (erfgoedbewaarders) a. Publiekrechtelijke organisaties met erfgoed (gemeenten, OCMW s, polders, kerkfabrieken) b. Privaatrechtelijke personen of organisaties met erfgoed (bedrijven en verenigingen) Aangezien het onderzoek gegevens moet leveren voor het werkveld van het Erfgoedconvenant Land van Waas (en bijvoorbeeld niet gericht is op het vinden van alle bewaarplaatsen van Waas erfgoed buiten de regio) is het onderzoek in de eerste plaats gericht op de stand van zaken rond registratie, behoud en beheer van organisaties in het Waasland die voornamelijk Waas erfgoed beheren. In totaal zijn ruim 120 organisaties met erfgoed in het Waasland, in te delen volgens bovenstaande criteria. Binnen de gegeven tijd voor dit onderzoek bleek het niet mogelijk al deze organisaties diepgaand te onderzoeken. Daarom zijn enkel die organisaties diepgaand onderzocht, waarvoor het Erfgoedconvenant Land van Waas in de eerste plaats een beleid kan ontwikkelen. Dat zijn Wase musea, heemkringen, archieven en andere verenigingen/organisaties met (Wase) collecties. Daarnaast zijn van de publiekrechtelijke organisaties met erfgoed de archieven van gemeenten en OCMW s en het Rijksarchief in Beveren eveneens diepgaand onderzocht, aangezien deze organisaties naast een administratieve ook een culturele functie vervullen. Al deze organisaties zijn indien mogelijk door de onderzoekers persoonlijk bezocht met een uitgebreide vragenlijst. De andere organisaties met erfgoed zijn globaal onderzocht. Zo wordt een zo compleet mogelijk beeld gecreëerd van de deelcollecties, die in het Waasland bewaard worden. Het valt te verwachten, dat het Erfgoedconvenant Land van Waas voor deze laatste organisatie alleen op afstand iets kan betekenen. Het gaat hier om erfgoedcollecties van polders en kerkfabrieken. Deze organisaties kregen alleen een schriftelijke vragenlijst. De respons erop was niet groot: geen polderbestuur vulde de enquête in, dertien van de vijftig kerkbesturen deden dat wel (zie de lijst aan het einde van dit hoofdstuk). Dat de respons niet groot is, kan liggen aan het feit dat het erfgoedbewaarders betreft, die niet als hoofdtaak omgang met erfgoed hebben. Hun prioriteiten liggen elders. Bij kerkfabrieken speelt bovendien mee dat deze beheerd worden door vrijwilligers met tal van taken. WODE Eindrapport 31

32 Bedrijven en verenigingen die erfgoed bewaren, maar niet als voornaamste opdracht, vormen een problematiek apart. Er is nog weinig zicht op de omvang van deze groep en het erfgoed dat zij beheren. Dit vergt een apart project en kan binnen deze aanpak niet grondig uitgevoerd worden. Uit enkele projecten die als doel hadden bedrijfs- en verenigingsarchieven op te sporen blijkt dat er veel materiaal bestaat 2. Als bronnen voor het sociale leven in gemeenschappen en de economische ontwikkeling van de streek verdienen ze meer zorg en aandacht. Bedrijfs- en verenigingsarchieven, die bewaard worden bij archiefinstellingen of heemkundige kringen zijn wel meegenomen bij de inventarisatie. 1.4 INDELING VAN HET RAPPORT Deel A, algemeen gedeelte In deel A, het algemene gedeelte, worden de achtergronden van het onderzoek uiteengezet: het erfgoedlandschap in Vlaanderen, de onderzoeksmethode, het erfgoedlandschap in Vlaanderen en reflecties op het begrip erfgoed. Het gedeelte eindigt met een algemeen overzicht van de omvang van de deelcollecties roerend erfgoed in het Waasland. Deze algemene inleiding is belangrijk als achtergrond bij de analyses per categorie erfgoed (deel C) Deel B, rapporten per gemeente Gegevens uit het onderzoek werden op verschillende manieren geanalyseerd. Ten eerste werd een analyse gemaakt per gemeente. Elke gemeente heeft specifiek erfgoed, eigen organisaties en afzonderlijke mogelijkheden en beperkingen wat betreft ondersteuning van de erfgoedorganisaties. Om de situatie in elke gemeente tot haar recht te laten komen, zijn daarom alle gegevens uit het onderzoek per gemeente gegroepeerd en besproken. Elke hoofdstuk eindigt met aanbevelingen, die specifiek op de situatie in die gemeente slaan en binnen de gemeentegrenzen opgevolgd kunnen worden. De rapporten per gemeente (Deel B) kunnen geheel op zichzelf gelezen worden, al is het zinvol om de gegevens per gemeente te vergelijken met het algemene overzicht in hoofdstuk vijf van deel A Deel C, analyses per categorie erfgoed, erfgoedbewaarders en erfgoedbeheerders In deel C staan de analyses van elke categorie erfgoed: archieven, documentatie, bibliotheek en voorwerpen, gekoppeld aan de organisaties die ze beheren of bewaren. 2 DEVOS (G.), COPPIETERS (G.), LEMAYEUR (B.) en SAS (B.), Gids van bedrijfsarchieven en archieven bij werkgevers-, werknemers- en beroepsverenigingen in de provincie Antwerpen. Resultaten van twee enquêtes gehouden door het Centrum voor Bedrijfsgeschiedenis, UFSIA, Universiteit Antwerpen, Brussel, HEIRMAN (P.) e.a. (red), Hoera een jubileum?! Een vormingsproject voor verenigingen, Leuven, WODE Eindrapport 32

33 De algemene inleiding (deel A) is van belang om te begrijpen hoe de analyses gemaakt zijn en waarom op een bepaalde manier. Deze analyses kunnen apart van de andere gelezen worden Deel D, organisatie en omkadering Een aantal algemene observaties over de organisatie van de erfgoedwerking, zoals publiekswerking, vrijwilligerswerk en financiën, zijn samengebracht in deel D. Deze zaken zijn niet afhankelijk van de categorieën erfgoed, waarmee instanties werken. Ze zijn daarom ondergebracht in een algemeen gedeelte dat los van de analyses in deel C gelezen worden Deel E, conclusies en aanbevelingen In deel E worden alle conclusies van de voorgaande delen, uitgezonderd de conclusies uit deel B, samengebracht. Naar aanleiding hiervan worden aanbevelingen geformuleerd voor beleidsopties binnen het Erfgoedconvenant Land van Waas in de komende jaren. Aanbevelingen die strikt op gemeentelijk niveau zijn op te volgen, staan in deel B en worden hier niet herhaald Samenhang Zoals uit voorgaande beschrijvingen blijkt, kunnen onderdelen van dit rapport afzonderlijk gelezen worden. Dat betekent wel dat sommige informatie op verschillende plaatsen herhaald wordt, wat zorgt voor de juiste context. Dit is tot een minimum beperkt. De diverse soorten analyses brengen met zich mee dat dezelfde gegevens in verschillende contexten geanalyseerd worden. Ook daarom wordt soms informatie herhaald. 2. HET ERFGOEDLANDSCHAP IN VLAANDEREN Het Erfgoedconvenant Land van Waas heeft in de acht gemeenten onder andere de taak het roerende en immateriële erfgoed in de regio toegankelijk te maken voor een zo breed mogelijk publiek. De Erfgoedcel Waasland bevordert de samenwerking, bouwt netwerken uit, experimenteert en ontsluit het lokale of regionale erfgoed. Dat gebeurt in nauwe samenspraak met degenen die het erfgoed beheren en bewaren, andere (culturele) actoren en de gemeentebesturen en andere overheden. De Erfgoedcel Waasland is niet de enige instantie die overkoepelt en ondersteunt. In de regio zijn meerdere regionale (erfgoed)organisaties actief. Hun activiteiten komen in dit onderzoek soms zijdelings, soms expliciet ter sprake. Daarom volgt hier een overzicht van de belangrijke initiatieven en organisaties, waarmee erfgoedorganisaties in het Waasland te maken hebben. Deze instanties zijn nogal uiteenlopend van opdracht, reikwijdte en werking. In dit rapport zullen hun raakpunten met het erfgoed en de erfgoedorganisaties in het Waasland, waar relevant, aan bod komen. Bij het uitstippelen van een toekomstig beleid zal het Erfgoedconvenant Land van Waas WODE Eindrapport 33

34 rekening moeten houden met bestaande initiatieven en de geplande acties zullen daarop moeten afgestemd worden. 2.1 PROVINCIEBESTUUR OOST-VLAANDEREN Het Provinciebestuur Oost-Vlaanderen ondersteunt op een aantal manieren het lokale erfgoedveld. Onder andere: Een erfgoedmedewerker Een medewerker (dienst Cultuurpatrimonium, directie Cultuur en Monumentenzorg) die kerkfabrieken ondersteunt i.s.m. het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur. Van de volgende kerken in het Waasland is in samenwerking met het Provinciebestuur Oost-Vlaanderen een inventaris opgemaakt: o Sint-Petruskerk Tielrode o Christus-Koningkerk Temse Hollebeke o Sint-Jan Baptistkerk Waasmunster Ruiter o Sint-Niklaaskerk Sint-Niklaas o Sint-Jozefkerk Sint-Niklaas o Christus Koningkerk Sint-Niklaas o Sint-Jan-de-Doperkerk Sint-Niklaas o Sint-Pauluskerk Lokeren-Oudenbos o Sint-Philippus-en Jacobuskerk Sint-Gillis-Waas Koewacht o Heilig-Hartkerk Moerbeke Kruisstraat o Sint-Antonius van Paduakerk Lokeren Het Provinciebestuur Oost-Vlaanderen heeft een provinciaal museumconsulentschap met twee museumconsulenten, die musea bijstaan met advies en vorming Het Provinciebestuur Oost-Vlaanderen stelt alle musea op haar grondgebied in de gelegenheid deel te nemen aan het museum inventarisatieproject MovE (Musea Oost-Vlaanderen in Evolutie). Deelnemende musea kunnen kosteloos gebruik maken van het inventarisatieprogramma ADLiB, worden opgeleid en krijgen feedback. De inventarissen zijn voor het publiek toegankelijk via de website MovE stimuleert bovendien structurele en functionele samenwerking tussen de Oost-Vlaamse musea. In het Waasland zijn verschillende musea bij MovE aangesloten: het Gemeentelijk Heemkundig Museum in Beveren, de Heemkundige Kring De Kluize in Sint-Gillis-Waas, de Heemkundige Kring Nieuwkerken-Waas 200/700, het Stedelijk Museum Lokeren en de Stedelijke Musea Sint-Niklaas. In het kader van het nieuwe Erfgoeddecreet zal het Provinciebestuur Oost-Vlaanderen inzetten op depotwerking. WODE Eindrapport 34

35 2.2 HEEMKUNDE VLAANDEREN EN HEEMKUNDE OOST- VLAANDEREN Heemkunde Vlaanderen biedt aangesloten verenigingen vorming en praktische publicaties (veelal te downloaden via aan rond allerlei thema s, zoals projectmatige werking, collectiebeheer en archiefwerking. De digitale helpdesk geeft algemene informatie aan erfgoedbeheerders en doet dienst als loket voor individuele vragen. Consulenten leveren begeleiding op maat. De koepelvereniging Heemkunde Oost-Vlaanderen stimuleert het contact tussen de heemkundige kringen in de provincie. 2.3 RIJKSARCHIEF BEVEREN Het Rijksarchief ( is een federale wetenschappelijke instelling. De vestiging in Beveren is een van negentien instellingen van het Rijksarchief. Het Rijksarchief oefent toezicht uit op de goede bewaring van de archieven die door een overheid werden tot stand gebracht en beheerd. Het geeft in dit verband richtlijnen en aanbevelingen en verricht controlebezoeken. Het Rijksarchief verwerft, bewaart en ontsluit archieven van minstens dertig jaar oud van hoven en rechtbanken, openbare besturen (waaronder kerkfabrieken) en notarissen, alsook van de private sector en particulieren (bedrijven, politici, verenigingen en genootschappen, notarissen, grote families, enz.) die een belangrijke rol hebben gespeeld in het maatschappelijk leven. 2.4 CENTRUM VOOR RELIGIEUZE KUNST EN CULTUUR EN FORUM KERKELIJKE ARCHIEVEN VLAANDEREN Het Forum Kerkelijke Archieven Vlaanderen (FoKAV) werkt onder de vleugels van het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur (CRKC). Het Forum Kerkelijke Archieven Vlaanderen ondersteunt parochies, bisdommen en kloosters bij hun archiefwerking. Het Forum Kerkelijke Archieven Vlaanderen oefent geen bewaarfunctie uit. Het adviseert over kerkelijk archiefbeheer, biedt vorming aan rond ontsluiting en valorisatie en heeft een aantal hulpmiddelen voor archiefbeheer ter beschikking op zijn website ( Het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur ontwikkelde samen met het Provinciebestuur Oost- Vlaanderen de databank (zie het Provinciebestuur Oost-Vlaanderen). 2.5 ARCHIEFBANK VLAANDEREN In Archiefbank Vlaanderen ( kunnen erfgoedbeheerders private archieven registreren. Archiefbank is een digitaal publiek ontsluitingsmiddel voor deze zeer verspreid bewaarde WODE Eindrapport 35

36 archieven. Enkele private archieven uit het Waasland, zoals de private archieven in het Stadsarchief Lokeren en het familiearchief De Bergeyck, zijn in Archiefbank ingevoerd. 2.6 KONINKLIJK INSTITUUT VOOR HET KUNSTPATRIMONIUM Het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) is een federale wetenschappelijke instelling met de opdracht het Belgische kunstpatrimonium te bestuderen en te conserveren. Het KIK doet dat onder andere door het opstellen van een fotografische inventaris van de kunstwerken (raadpleegbaar op het beheer van de documentaire, wetenschappelijke en technische gegevens met betrekking tot het kunstpatrimonium. In de databank van het KIK is informatie te vinden over de kunstwerken in kerken en musea in het Waasland. Alle kerken in het Waasland, waarvan objecten vermeld staan in de databank van het KIK zijn vermeld in het overzicht aan het einde van hoofdstuk 3 van dit deel. De databank vermeldt niet hoe compleet de overzichten per organisatie zijn en evenmin, van wanneer de opgenomen gegevens dateren. Van de Stedelijke Musea Sint-Niklaas zijn 28 kunstwerken opgenomen in de databank, van het Stedelijk Museum in Lokeren één object en dertien objecten in het stadhuis. Geen andere objecten uit musea zijn opgenomen. 2.7 CENTRUM VOOR AGRARISCHE GESCHIEDENIS Met het project 'Het Virtuele Land' brengt het Centrum Agrarische Geschiedenis agrarisch erfgoed (voorwerpen, foto's, documenten, affiches) en de gegevens van de bewaarders van dit erfgoed (musea, privé-verzamelaars, archieven, heemkundige kringen) digitaal bijeen in een databank. De website waarop de databank consulteerbaar is ( bevat ook verhalen en een bibliografie. De databank verkeert nog in een testfase. Wel staan de contactgegevens van alle musea in het Waasland die landbouwerfgoed beheren erin. 2.8 DANSPUNT Danspunt ( is het Vlaamse steunpunt voor amateurdans en overkoepelt onder andere de volkskunstverenigingen. Danspunt organiseert workshops, cursussen, festivals en wedstrijden en ondersteunt activiteiten van groepen, scholen en individuele amateurdansers. 2.9 RESONANT Resonant, Centrum voor Vlaams Muzikaal Erfgoed, ( heeft als doel het muzikale erfgoed van Vlaanderen (van de middeleeuwen tot heden) te lokaliseren, conserveren, inventariseren, ontsluiten en creatief te valoriseren voor een zo ruim mogelijk publiek. Resonant doet hiervoor beroep op de kennis van gespecialiseerde organisaties en treedt op als coördinator tussen WODE Eindrapport 36

37 de verscheidene instituten, overheden, concertverenigingen, musici en andere geïnteresseerden, die actief bezig zijn met Vlaams muzikaal erfgoed. Resonant ontwikkelde Muziekbank Vlaanderen in samenwerking met Archiefbank Vlaanderen. De voornaamste doelstelling van het project is de vorming van een algemeen beeld van het muzikaal erfgoed in Vlaanderen. In het kader daarvan werd reeds in samenwerking met Heemkunde Vlaanderen een enquête bij de lokale erfgoedhouders in Oost-Vlaanderen verricht INSTITUUT VOOR VLAAMSE VOLKSKUNST Het Instituut voor Vlaamse Volkskunst ( is een onafhankelijke vzw, die onderzoek doet naar Vlaamse dansen, vendelzwaaien en Vlaamse streekdrachten en daarover publiceert FARO De erfgoedsteunpunten Culturele Biografie Vlaanderen vzw en het Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw zijn vzw s in vereffening, een noodzakelijke stap om op 1 januari 2008 te openen als FARO, het ééngemaakte erfgoedsteunpunt. 3. DE ONDERZOEKSMETHODE In dit onderzoek worden de collecties op deelcollectieniveau beschreven. Er zijn verschillende redenen voor de keuze voor inventarisatie op deelcollectieniveau: 1. De beschrijving op stukniveau is erg tijdsintensief en is niet mogelijk binnen het onderzoek. 2. Deelcollecties geven een goed beeld van het erfgoed dat er is, de omvang van de verzamelingen en de staat waarin het erfgoed verkeert. 3. Onderzoek op deelcollectieniveau biedt inzicht in samenhang en complementariteit van collecties in verschillende organisaties. Onderzoek op deelcollectieniveau is in Vlaanderen nog niet eerder uitgevoerd. Daarom is bij het ontwikkelen van de onderzoeksmethode gebruik gemaakt van de ervaringen van het Nederlandse Musip-project 3. De Nederlandse databank Musip is door de Nederlandse museumconsulenten ontwikkeld als beheers- en ontsluitingsinstrument voor Nederlandse musea. De databank biedt informatie over de organisaties die erfgoed beheren, het aantal deelcollecties, de aard van de deelcollecties, de toestand rond registratie, de conditie van de collecties en de bewaaromstandigheden, de relatie tot en het belang van de collectie voor de streek. Musip biedt zo niet alleen cijfermatige en kwalitatieve gegevens over registratie, behoud en beheer en geeft aldus erfgoedbeheerders en beleidsmakers argumenten om prioriteiten te stellen, maar maakt effectief collectie- en afstotingsbeleid mogelijk en bevordert de collectiemobiliteit. De verzamelde gegevens 3 WODE Eindrapport 37

38 vormen met andere woorden een basis voor beleid en concrete werking voor zowel de organisaties zelf als overkoepelende organisaties. Aangezien dit onderzoek niet alleen museale collecties behelst, werd de Musip-methodiek uitgebreid met documentair en archivalisch erfgoed en verder verfijnd. 3.1 HET ONDERZOEK De focus van het onderzoek is de deelcollecties. Daarnaast zijn algemene gegevens over alle erfgoedbeheerders en bewaarders én hun depots opgenomen. 3.2 GEGEVENS PER ORGANISATIE De Erfgoedcel Waasland beschikt al over een databank met een aantal gegevens per instantie. Deze werd opgesteld bij het opstarten van de Erfgoedcel Waasland in De gegevens hieruit zijn meegenomen en gecheckt. Ze zijn aangevuld met gegevens over budget, personeel, vragen aan de Erfgoedcel Waasland en een analyse van het vrijwilligerswerk. Dit laatste is gebeurd in het kader van de werking die de Erfgoedcel Waasland opbouwt rond vrijwilligers. De volgende gegevens werden genoteerd: Naam adres en contactgegevens van de organisatie en contactpersonen Missie van de organisatie Budget voor behoud en beheer Publieksactiviteiten Beleidsmatige aspecten van behoud en beheer: calamiteitenplan, collectieplan, restauraties Aantal bezoldigde personeelsleden en hun taken Aantal vrijwilligers en hun taken Eventuele samenwerking tussen professionelen en vrijwilligers Noden van de vrijwilligers Swot-analyse van het vrijwilligerswerk in de organisatie Vragen aan de Erfgoedcel Waasland 3.3 GEGEVENS PER DEELCOLLECTIE Een deelcollectie is een groep objecten die samenhang met elkaar vertonen. Dat kan doordat ze dezelfde functie hebben (bijvoorbeeld landbouwwerktuigen), uit hetzelfde materiaal bestaan (bijvoorbeeld zilverwerk), over hetzelfde onderwerp gaan (bijvoorbeeld Eerste Wereldoorlog) of eenzelfde functie hebben (bijvoorbeeld brieven). Het concept deelcollectie kan gebruikt worden in de verschillende erfgoedomgevingen. WODE Eindrapport 38