Leerlingen over burgerschapsvorming

Transcriptie

1 KORTLOPEND ONDERWIJSONDERZOEK Pedagogische kwaliteit 75 Leerlingen over burgerschapsvorming Wiel Veugelers Jaap Schuitema

2 LEERLINGEN OVER BURGERSCHAPSVORMING Wiel Veugelers Jaap Schuitema

3 CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG Veugelers, W. & Schuitema, J. Leerlingen over burgerschapsvorming / W. Veugelers & J. Schuitema 2009, Amsterdam: Instituut voor de Lerarenopleiding, Universteit van Amsterdam. ISBN Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, or otherwise, without the prior written permission of the publisher. Uitgave: Instituut voor de Lerarenopleiding, Universteit van Amsterdam. Spinozastraat HJ Amsterdam Telefoon: / Copyright Instituut voor de Lerarenopleiding, Universteit van Amsterdam., 2009 Dit onderzoek is gefinancierd uit het budget dat het ministerie van OCW jaarlijks beschikbaar stelt aan de LPC ten behoeve van Kortlopend Onderwijsonderzoek dat uitgevoerd wordt op verzoek van het onderwijsveld. 2

4 Inhoud Woord vooraf 5 Samenvatting 7 1 Theoretische oriëntatie Het begrip burgerschap: verbreding en verdieping Typen burgerschap Kennismaken met andere culturen De school als oefenplaats 14 2 Opzet van het onderzoek Onderzoeksvragen Selectie en kenmerken van scholen Interviewleidraad Data-analyse 21 3 Resultaten Spontane reacties van leerlingen Burgerschapsvorming op verschillende niveaus Typen burgerschap Leren omgaan met verschillen De school als oefenplek 55 4 Conclusies en discussie Conclusies Discussie 62 Referenties 65 Publicaties in de reeks De Pedagogische Dimensie 69 3

5

6 Woord vooraf Het onderwijs wordt geacht aandacht te besteden aan burgerschapsvorming. Het begrip burgerschap zelf wordt in steeds ruimere mate neergezet: het begrip wordt zowel verbreed als verdiept. Verbreed in de zin dat burgerschap niet meer beperkt blijft tot Nederland, maar ook betrekking heeft op Europees en zelfs op wereldburgerschap. Er is sprake van verdiepingomdat burgerschap niet meer alleen betrekking heeft op het politieke niveau, maar zich ook uitstrekt tot het sociale en het culturele niveau en zelfs tot het interpersoonlijke niveau hoe mensen met elkaar omgaan. Door deze verbreding en verdieping van het begrip, heeft burgerschap steeds meer betrekking op de identiteit van een persoon. Burgerschapsvorming grijpt in op de identiteitsontwikkeling van jongeren. Het onderwijs heeft altijd een socialiserende werking gehad op personen, veelal via het verborgen curriculum. Door de gevraagde expliciete aandacht voor burgerschapsvorming, staat de aandacht voor de rol van het onderwijs bij de identiteitsontwikkeling weer meer in de belangstelling. Hoe kijken leerlingen zelf aan tegen burgerschapsvorming? Wat willen zij leren over de maatschappelijke voorbereiding? Wat voor inhouden en activiteiten vinden zij zinvol? Waar hebben zij problemen mee en wat voor onderwerpen en activiteiten missen zij in de huidige aandacht voor burgerschapsvorming? Het perspectief van de jongeren op burgerschapsvorming vormt de invalshoek van dit onderzoek. In dit onderzoek laten we jongeren uitgebreid aan het woord en proberen we hun perspectieven zichtbaar te maken. De ideeën van de leerlingen over burgerschapsvorming verdienen zeker aandacht, aangezien in de voorstellen van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap het accent wordt gelegd op een actief burgerschap: een actieve participatie in het politieke, sociale en culturele domein. Jongeren worden uitgedaagd om een actieve bijdrage te leveren aan de samenleving. Een ander argument om het perspectief van jongeren zichtbaar te maken is het feit dat scholen voor een groot deel zelf een invulling aan burgerschapsvorming kunnen geven. Scholen kunnen vanuit hun pedagogische visie en rekening houdende met de 5

7 mogelijkheden en interesses van hun leerlingen keuzes maken bij de invulling van burgerschap. Het onderzoek is aangevraagd door het CBOO, maar de thematiek is relevant voor alle scholen. Het onderzoek bouwt voort op eerdere onderzoeken in de pedagogische lijn van het kortlopend onderwijsonderzoek en op het PROO-aandachtsgebied De pedagogische functie van het onderwijs. 6

8 Samenvatting Hoe kijken leerlingen uit het voortgezet onderwijs zelf aan tegen burgerschapsvorming? Wat willen zij leren over de maatschappelijke voorbereiding? Wat voor inhouden en activiteiten vinden zij zinvol? Waar hebben zij problemen mee en wat voor onderwerpen en activiteiten missen zij in de huidige aandacht voor burgerschapsvorming? Het perspectief van de jongeren op burgerschapsvorming vormt de invalshoek van dit onderzoek. In dit onderzoek laten we jongeren uitgebreid aan het woord en proberen we hun perspectieven zichtbaar te maken. Uit de interviews met leerlingen bleek dat het begrip burgerschapsvorming in eerste instantie weinig spontane reactie oproept bij leerlingen. Na doorpraten blijkt dat leerlingen bij burgerschapsvorming in eerste instantie denken aan omgangsvormen (normen, morele waarden en discriminatie) en kennis van de politiek (vooral havoen vwo- leerlingen noemen dit). Over de relevantie van burgerschapsvorming is men verdeeld. Leerlingen willen wel graag kennismaken met onbekende werelden buiten school (uitstapjes). Leerlingen vinden het belangrijk dat je leert op een goede manier met andere mensen om te gaan. In het kader van burgerschapsvorming denken de leerlingen bij omgangsvormen het eerste aan respect hebben voor elkaar en aan moreel handelen. Veel leerlingen vinden echter het aanleren van omgangsvormen geen taak van de school. Hoe je moet omgaan met anderen, leer je volgens veel leerlingen vanzelf. Andere leerlingen benadrukken in dit verband de verantwoordelijkheid van de ouders. De meeste leerlingen vinden wel dat de school moet ingrijpen bij pesten of discriminatie. De school moet rechtvaardig handelen. Een kleinere groep leerlingen echter vindt dat je op school wel zou moeten leren hoe je met elkaar moet omgaan. Hierbij zijn volgens enkele leerlingen de schoolcultuur en het klasseklimaat belangrijk. Het is de taak van elke docent van elk vak om leerlingen te leren om te gaan met elkaar. Daarnaast noemen leerlingen samenwerken en stages als goede manieren om omgangsvormen te leren. Leerlingen zeiden over het algemeen weinig over maatschappelijke organisaties en wat je daarover op school zou moeten leren. Er zijn enkele leerlingen die wel wat willen leren over actiegroepen, zoals bijvoorbeeld Greenpeace. Ook het stimuleren van vrijwilligerswerk vinden sommige leerlingen belangrijk. Andere leerlingen ge- 7

9 ven in dit verband aan meer te willen leren over verschillende religies. Ze denken daarbij aan lessen over religie, maar vooral aan het bezoeken van kerken en moskeeen. Politiek is een onderwerp waarbij de meeste leerlingen vrijwel meteen hele duidelijke ideeën hebben. Leerlingen vinden het heel belangrijk dat je op school over politiek leert; zowel kennis over hoe de democratie staatkundig functioneert, als kennis van waar de verschillende politieke partijen voor staan. Dit onderdeel van burgerschapsvorming lijkt de meeste aandacht te krijgen op scholen, voornamelijk bij maatschappijleer. Daarnaast worden er excursies georganiseerd naar bijvoorbeeld de Tweede Kamer en worden er op school of in de klas verkiezingen gehouden. Een deel van de leerlingen is tevreden met de aandacht die er op hun school wordt besteed aan politiek. Een andere groep leerlingen vindt dat er op school nog wel meer aandacht zou kunnen worden besteed aan politiek (voornamelijk havo en vwo). Er zou met name dieper moeten worden ingegaan op wat politieke partijen concreet willen met het land. Een aantal leerlingen vindt daarbij dat er ook aandacht zou moeten zijn voor meningsvorming. In het algemeen gaven leerlingen aan dat er op school tijdens de lessen met enige regelmaat wereldproblemen aan de orde komen. Dit gebeurt meestal in de reguliere vakken; leerlingen noemen vooral aardrijkskunde, biologie en maatschappijleer. Sommige leerlingen vinden dan ook dat er dieper moet worden ingegaan op de achtergronden en de oorzaken van wereldproblemen. Van de drie typen burgerschap die wij de leerlingen hebben voorgelegd, spreken het aanpassingsgerichte en het individualiserende type de leerlingen het meeste aan. Veel leerlingen lijken niet goed te begrijpen wat kan worden verstaan onder het kritisch-democratisch type. Leerlingen komen uit zichzelf dan ook niet op expliciete pleidooien voor een kritisch-democratisch type burgerschap, maar geven wel voorbeelden als dat je met elkaar rekening moeten houden, dat je je wederzijds moet aanpassen en dat je er samen moet zien uit te komen. Een aantal leerlingen vindt eigenlijk niet dat je kunt zeggen dat het ene type burgerschap belangrijker is dan het andere; alle drie de typen burgerschap benadrukken elementen die belangrijk zijn. Een groot deel van de leerlingen (witte scholen en gemengde scholen) geeft aan dat je omgaan met verschillende culturen vanzelf leert en dat de school daar geen extra aandacht aan hoeft te geven. De leerlingen van een school met alleen allochtone leerlingen, vormen een uitzondering; zij willen meer in contact komen met autochtonen. Sommige leerlingen vinden het belangrijk dat je op school lessen krijgt waar- 8

10 bij je leert over andere culturen. Andere leerlingen vinden juist dat lessen over andere culturen niet zoveel zin hebben. Je moet dat in de praktijk leren. Op de onderzochte scholen bestaat een leerlingenraad en worden er debatten georganiseerd. In het algemeen vinden leerlingen dat een leerlingenraad wel leerzaam is voor de mensen die er in zitten, maar voor de rest van de school zien zij niet altijd hoe een leerlingenraad kan bijdragen aan burgerschapsvorming. De debatten vinden de leerlingen heel leerzaam, maar ze gaven in sommige gevallen aan daaraan zelf niet deel te nemen. Als een debat georganiseerd wordt buiten de reguliere schooltijd, vormt dit voor veel leerlingen een te hoge drempel om eraan mee te doen. Leerlingen zien burgerschapsvorming als iets dat zich buiten henzelf afspeelt, als kennis die je je al dan niet eigen maakt. In wezen reproduceren zij daarmee ook de wijze waarop burgerschap veelal wordt aangeboden in scholen. Het gaat dan om kennis die moet worden aangeleerd, soms om vaardigheden, maar zelden om identiteitsontwikkeling. Echte kritisch-democratische burgerschapsvorming vraagt echter om een actievere betrokkenheid, een kritischer opstelling, een grotere diversiteit van leerlingen en een sterke democratische gezindheid. 9

11

12 1 Theoretische oriëntatie 1.1 Het begrip burgerschap: verbreding en verdieping Het begrip burgerschap is, zoals al in de inleiding gesteld, verbreed en verdiept. Het traditionele, aan één land gebonden politieke begrip burgerschap is verbreed naar nieuwe configuraties als Europees burgerschap in de Europese Unie en een meer algemeen begrip als wereldburgerschap. Het identiteitsbegrip burgerschap is verdiept naar de identiteit op sociaal en cultureel gebied, maar ook naar het alledaagse niveau en naar intermenselijke contacten. Deze verbreding en verdieping van het begrip burgerschap hebben de invulling ervan ruimer, maar ook diffuser gemaakt. Bovendien wordt steeds meer erkend dat een identiteit geen eenheid vormt, maar opgebouwd is uit meerdere culturele oriëntaties. Wij vinden dit inzicht van meervoudige of meerstemmige identiteiten terug in zowel in de psychologische literatuur (Hermans, 2006) als in meer cultuursociologische benaderingen (Banks, 2004). Burgerschapsidentiteiten zijn daarbij een verbinding van vele vormen van participatie. Het begrip burgerschap en de daarmee samenhangende burgerschapspraktijken kunnen veel invullingen krijgen die elkaar deels aanvullen, maar elkaar ook kunnen overlappen of zelfs strijdig met elkaar kunnen zijn. Er is sprake van meervoudige identiteiten van burgerschap. Het traditionele landgebonden politieke begrip burgerschap is door de toegenomen internationalisering verruimd. Nieuwe vormen van politieke organisatie zoals de Europese Unie vragen om een eigen burgerschap met andere inhouden, loyaliteiten en dus identiteiten. Vanuit een kritiek op de koppeling van het begrip burgerschap aan het eigen land, is een meer moreel geïnspireerd kosmopolitisch burgerschap bepleit (Nussbaum, 1997; Suransky & Manschot, 2005). Het gaat dan om morele waarden die een verantwoording voor de wereld als geheel en al haar bewoners betreft. Een open houding ten opzichte van anderen is daarvan een belangrijk aspect (Hansen, 2008). Recent wordt dit moreel geïnspireerd wereldburgerschap bekritiseerd voor het ontbreken van aandacht voor politieke verhoudingen (zie bijv. Mouffe, 2008; Thayer- Bacon, 2008). In een onlangs uitgevoerd KLOO-onderzoek hebben we onderzocht hoe docenten momenteel denken over wereldburgerschap (Veugelers, Derriks & De 11

13 Kat, 2008). In de theoretische oriëntatie werd een onderscheid gemaakt tussen een open wereldburgerschap, een moreel burgerschap en een sociaal-politiek wereldburgerschap. Docenten prefereren als pedagogisch doel een moreel burgerschap, maar zijn zich wel bewust van sociaal-politieke verhoudingen. Het begrip burgerschapsvorming kent zoals gezegd niet alleen een verbreding, maar ook een verdieping. Huidige burgerschapsopvattingen grijpen steeds verder in in de identiteit van personen. Deze aandacht voor verdieping vinden we in de politiek terug door de nadruk op gewenste omgangsvormen, op nationale identiteit en op aandacht voor levensbeschouwingen. De overheid spreekt zich daarbij ook uit over gewenste omgangsvormen, in formele en informele zin. En over de identiteit van het land, door te spreken van cultureel erfgoed en canon. Over levensbeschouwingen, door aan scholen te vragen aandacht te besteden aan kennis van geestelijke stromingen en het ontwikkelen van respect voor andere levensbeschouwingen. Burgerschapsvorming in deze zin grijpt diep in in de identiteit van personen. Overigens gebeurde dit altijd al. Al het onderwijs is doordrenkt van ideologie en werkt door op de identiteitsontwikkeling. Nieuw in de verdieping van deze vorm van burgerschapsvorming is dat erkend wordt dat er diversiteit is in ideologie. Deze diversiteit is lang verborgen geweest onder een schijn van eenvormigheid. Bovendien neemt de diversiteit toe door immigratie, is de internationalisering zichtbaar in de media en komt de burger zelf meer in een gevarieerd buitenland. Ook binnen de wetenschap is de verdieping van het begrip burgerschap zichtbaar. Haste (2004) laat zien hoe identiteiten in verandering zijn en nieuwe vormen van participatie worden beproefd. Burgerschapsvorming is daarmee steeds meer verbonden met morele ontwikkeling (Oser & Veugelers, 2008). In de politiek wordt het accent gelegd op actieve participatie en sociale integratie. In de wetenschap juist vaak op democratie (Gutman, 1987; Giroux, 1989; Parker, 2004; De Winter, 2007) Onderzoeksvraag: hoe denken leerlingen over de verbreding en verdieping van burgerschapsvorming? 12

14 1.2 Typen burgerschap Vaak wordt de indruk gewekt dat iedereen hetzelfde verstaat onder burgerschap, dat we weten wat goed burgerschap is. In een groot aantal onderzoeken vonden wij echter dat er verschillend kan worden gedacht over burgerschapsvorming. Wij vonden die verschillen onder docenten, schoolleiders, ouders en ook onder leerlingen. Wij konden drie typen burgerschap onderscheiden: aanpassingsgericht, individualiserend en kritisch-democratisch burgerschap (Veugelers & De Kat, 2005; Leenders, Veugelers & De Kat, 2007; 2008a 2008b). Deze typen burgerschap leggen andere accenten in doelen en hangen samen met andere pedagogisch-didactische praktijken. Methodisch gezien legt het aanpassingsgerichte type het accent op waardenoverdracht en gedragsregulatie, het individualiserende type op zelfstandig leren en kritisch leren denken, en het kritischdemocratische type op samenwerkend leren en kritisch leren denken door middel van onderzoek en dialoog (Leenders & Veugelers, 2004). Westheimer en Kahne (2004) vonden een vergelijkbare driedeling (zie ook Westheimer 2008). Zij spreken van de persoonlijk verantwoordelijke burger, de participerende burger en de op sociale rechtvaardigheid gerichte burger. Onderzoeksvraag: hoe denken leerlingen over de verschillende typen burgerschap? 1.3 Kennismaken met andere culturen Als belangrijk aspect van burgerschapsvorming wordt gezien het kennismaken met andere sociale en culturele groepen. Putnam (2000) wijst erop dat het sociaal kapitaal opgebouwd is uit bonding (verbinden en exclusief) en bridging (overbruggen en inclusief). Het zich verbinden is voor een persoon sociaal-psychologisch noodzakelijk om ergens bij te horen, zich te handhaven en zich in te voegen in een culturele groep. Het zich verbinden met anderen Putnam spreekt van overbruggen is in een samenleving nodig om als samenleving te kunnen functioneren, om sociale cohesie te creëren. Dit overbruggen kan nog allerlei vormen krijgen: bijvoorbeeld instrumenteel rekening houden met elkaar, betrokken zijn bij elkaar of onderlinge solidariteit. Aan scholen wordt in het kader van burgerschapsvorming expliciet gevraagd om verschillende groepen jongeren bij elkaar te brengen: om met elkaar ken- 13

15 nis te maken en om het bevorderen van waardering voor elkaar en het samenwerken tussen groepen. In de sociale psychologie is veel onderzoek verricht naar de condities waaronder het samenbrengen van verschillende groepen meer onderling begrip en waardering bevorderd. Uit deze onderzoeken blijkt dat dergelijke leerprocessen complex zijn en dat uitkomsten niet bijvoorbaat vaststaan. In een onlangs afgerond KLOOonderzoek hebben wij enkele van dergelijke projecten onderzocht (Schuitema & Veugelers, 2008). Uit het onderzoek blijkt dat het belangrijk is dat in deze ontmoetingen gezamenlijk activiteiten plaatsvinden en dat er interactie ontstaat op individueel niveau. Contact tussen leerlingen via uitwisselingsprojecten kan leiden tot een opener houding en tot bewustwording van vooronderstellingen die leerlingen hebben ten opzichte van andere groepen. Onderzoeksvraag: hoe denken leerlingen over het kennismaken met andere culturen? 1.4 De school als oefenplaats Sociologen laten zien hoe de school via regels en voorbeeldgedrag jongeren probeert te socialiseren, vooral in aanpassende zin (zie bijv. Brint, 2005). Veel psychologen benadrukken de zelfregulatie van jongeren bij het leren, zoals zelfstandig het eigen leerproces kunnen sturen. Een enkele psycholoog, bijvoorbeeld Bandura (1995) en Dieleman & Van der Lans (1999), zien deze zelfregulering als een vorm van identiteitsontwikkeling, als een sturing van het eigen leven. Pedagogen daarentegen leggen meer de nadruk op het leren van sociaal en democratisch gedrag. Pedagogen als Dewey (1916) en De Winter (2007) zien de school als oefenplaats voor burgerschapsvorming. Meer democratische vormen van het organiseren van onderwijs vinden we in de moral education traditie in de Just Community Schools (Power, Higgins & Kohlberg, 1999; Althof, 2003) en in de critical pedagogy in democratic education (Giroux, 1989; Apple & Beane, 1995; Goodman, 2005). Het in de school actief participeren in democratische praktijken zou leerlingen belangrijke leerervaringen opleveren. Bij de metafoor de school als oefenplaats wordt vooral gedacht aan de schoolcultuur en aan actieve participatie van leerlingen in organisatorische en beleidsaspecten. In het curriculum zelf kan ook sprake van meer democratische en meer dialogische wijze van communiceren. Schuitema (2008) toonde aan dat een dialogische benade- 14

16 ring van burgerschapsvorming als integraal onderdeel van het geschiedenisonderwijs leerlingen helpt een doordachte mening te vormen over morele kwesties in de leerstof. Onderzoeksvraag: hoe denken de leerlingen over de school als oefenplaats? 15

17

18 2 Opzet van het onderzoek 2.1 Onderzoeksvragen Het onderzoek wil nagaan hoe leerlingen denken over burgerschapsvorming en wat zij daarvan gewenste invullingen vinden. De volgende onderzoeksvragen zijn geformuleerd: 1) Wat zijn de spontane ideeën van leerlingen over burgerschapsvorming? 2) Hoe denken leerlingen over de verbreding en verdieping van burgerschapsvorming? 3) Hoe denken leerlingen over de verschillen typen burgerschap? 4) Hoe denken leerlingen over het kennismaken met andere culturen? 5) Hoe denken leerlingen over de school als oefenplaats? 6) Hoe denken leerlingen over de specifieke invulling van burgerschapsvorming op hun school? Onderzoeksmethode Omdat nog weinig bekend is over over de vraag hoe leerlingen denken over burgerschapsvorming en omdat we graag de narratieven van leerlingen willen horen, is gekozen voor een exploratief kwalitatief onderzoek waarbij leerlingen mondeling worden bevraagd. De bovengenoemde vragen worden bewerkt tot een interviewleidraad voor de gesprekken. Er is gekozen voor groepsinterviews zodat leerlingen op elkaar kunnen reageren en elkaar kunnen aanvullen. 2.2 Selectie en kenmerken van scholen In diverse samenwerkingsverbanden stellen wij burgerschapsvorming regelmatig aan de orde. In het kader van dit onderzoek hebben we gevraagd of scholen geïnteresseerd zijn in de mening van leerlingen over burgerschapsvorming. Door deelname aan het onderzoek zouden zij de leerlingen betrekken bij het vormgeven van burgerschapsvorming op hun school. Er was veel belangstelling van scholen om aan het onderzoek mee te werken. 17

19 Bij het selecteren van de scholen hebben wij gelet op de samenstelling van de leerlingenpopulatie op de school, de aanwezige schooltypen en de verhouding stad en regio. Er deden uiteindelijk vier scholen mee uit Amsterdam en omgeving. Er werden per school twee groepjes leerlingen geïnterviewd: een groepje met vmboleerlingen en een groepje met havo- en/of vwo- leerlingen. Twee van de onderzochte scholen liggen in Amsterdam zelf. De eerste van deze twee betreft een school gelegen in de binnenstad van Amsterdam. Deze school zullen we aanduiden als Neptunus. De school heeft de leerwegen vmbo-t en havo. Daarnaast biedt ze alleen in de onderbouw atheneum aan. De leerlingen op deze school zijn vrijwel allemaal allochtoon. Het eerste groepje leerlingen dat werd geïnterviewd bestond uit drie jongen en twee meisjes uit de vierde klas van vmbo-t. Het tweede groepje bestond uit drie meisjes en twee jongens uit havo vijf. De tweede school in Amsterdam noemen we Apollo en deze ligt in een buitenwijk van de stad. De school heeft vmbo-t, havo en vwo. Apollo is een gemengde school; ongeveer eenderde van de leerlingen is allochtoon. Van deze school interviewden we vijf jongens uit de vierde klas van het vmbo en twee jongen en drie meisjes uit havo vier. De andere twee scholen, die we zullen aanduiden met Pluto en Jupiter, liggen in de omgeving van Amsterdam. Pluto is een scholengemeenschap voor vmbo, havo en vwo. De leerlingen op deze school zijn overwegend autochtoon; een klein deel van de leerlingen, voornamelijk van het vmbo, is allochtoon. Het eerste groepje leerlingen dat we op deze school hebben geïnterviewd bestond uit twee meisjes en drie jongen uit de vierde klas van vmbo-t. Het tweede groepje bestond uit twee jongen uit vwo vijf en drie meisjes uit havo vijf. Jupiter is een school voor vmbo-t, havo en vwo met een overwegend autochtone leerlingenpopulatie. Ook hier is een klein deel van de leerlingen allochtoon, waarvan de meeste op het vmbo zitten. We interviewden drie jongens en drie meisjes uit vmbo vier en eveneens drie jongen en drie meisjes uit vwo vijf. 18

20 2.3 Interviewleidraad Uitgaande van de bovengenoemde onderzoeksvragen hebben we een interviewleidraad ontwikkeld voor de gesprekken met de leerlingen. LEERLINGEN OVER BURGERSCHAPSVORMING Introductie Scholen moeten aandacht besteden aan burgerschapsvorming, aan het voorbereiden van hun leerlingen op hun maatschappelijk functioneren. Centrale begrippen daarbij zijn actieve participatie en sociale integratie. Het gaat om meedoen in de samenleving, integreren in de samenleving en om bijdragen aan de democratie. Wij willen graag van jullie weten hoe jullie zelf burgerschapsvorming op je school zouden willen invullen. Je mag aangeven wat volgens jou belangrijke inhouden en activiteiten zijn in de school en in de vanuit de school georganiseerde activiteiten. Je mag je oordeel geven over wat de school er nu al aan doet, maar vooral willen we weten hoe jullie dit zouden invullen. 1. Wat zou je school moeten doen aan maatschappelijke voorbereiding/burgerschapsvorming? Waar denken jullie aan? Wat zouden jullie graag zien? (open vraag) 2. Burgerschap heeft te maken met: a. hoe mensen met elkaar omgaan in het dagelijks leven (omgangsvormen) b. hoe je in maatschappelijke organisaties functioneert (clubs, kerken, actiegroepen) c. hoe je politiek bezig bent (lokaal en nationaal) d. hoe je bezig bent met wereldproblemen en met zaken uit andere delen van de wereld (wereldburgerschap). Wat zou je willen leren op de verschillende niveaus (omgangsvormen, organisaties, politiek, wereld) 19

21 3. Burgerschapsvorming kan verschillend worden ingevuld. Wij onderscheiden een aanpassingsgerichte vorm, een individualiserende vorm en een kritisch-democratische vorm. Wat wil je leren van deze drie typen? a. Aanpassingsgericht legt de nadruk op aanpassen, je goed gedragen. b. Individualiserend legt de nadruk op voor jezelf opkomen c. Kritisch-democratisch legt de nadruk op betrokkenheid bij anderen, bij de samenleving en op het leveren van een actieve, maar kritische bijdrage daaraan. Wat zou jij willen leren van deze drie typen burgerschap en hoe? 4. Bij burgerschapsvorming moet je leren met andere mensen om te gaan. Om hen te begrijpen, te waarderen en ermee samen te leven. Je moet dan kennismaken met andere groepen mensen die je normaal niet tegenkomt. Wat zou jij willen leren op het gebied van kennismaken met anderen? 5. De school zelf is ook een samenleving. Men spreekt van de school als oefenplaats voor de samenleving en van schoolburgerschap. Hoe kun je burgerschap leren binnen de school? 6. Op school verwerf je kennis, vaardigheden en attitudes (hoe je over iets denkt). Wat vind je belangrijk op het gebied van kennis, vaardigheden en attitudes bij burgerschapsvorming? Je hoeft niet alles op te noemen, maar wat is erg relevant bij kennis, vaardigheden en attitudes? 7. Tot slot, bij wijze van afronding: Wat vond je het belangrijkste dat je op school hebt geleerd met burgerschapsvorming? 20

22 2.4 Data-analyse De gesprekken zijn opgenomen en van alle gesprekken zijn transcripten gemaakt. De uitgewerkte interviews zijn vervolgens op kwalitatieve wijze geanalyseerd. Per onderzoeksvraag werden de antwoorden van de leerlingen van de verschillende scholen met elkaar vergeleken. Op exploratieve wijze hebben wij daarbij gelet op verschillen tussen vmbo en havo/vwo en op verschillen tussen de scholen. 21

23

24 3 Resultaten 3.1 Spontane reacties van leerlingen Wanneer we aan leerlingen vragen wat de school moet doen aan burgerschapsvorming, komen er in eerste instantie weinig spontane reacties. Het is duidelijk dat het woord burgerschap bij leerlingen niet meteen veel associaties oproept. Erover doorpratend komt het accent vooral te liggen op omgangsvormen en kennis van de politiek. Het valt op dat leerlingen vooral voorbeelden van activiteiten kunnen noemen die zij zelf al hebben meegemaakt. Over de relevantie van burgerschapsvorming blijken leerlingen heel wisselend te denken. We zullen nu eerst ingaan op deze spontane reacties. Waar denken leerlingen in eerste instantie zelf aan bij burgerschapsvorming? Omgangsvormen Veel leerlingen denken bij burgerschapsvorming als eerste aan omgangsvormen. Leerlingen denken daarbij aan je aanpassen aan de waarden en normen van de Nederlandse samenleving en verwijzen soms naar inburgering van nieuwkomers. Een groot deel van de leerlingen verwijst bij burgerschapsvorming echter eerder naar een meer universeel perspectief op morele en sociale waarden. Opvallend vaak komt discriminatie ter sprake. Vooral in het vmbo is het tegengaan van discriminatie iets dat leerlingen associëren met burgerschapsvorming. [Meisje Neptunus havo] Nou de Nederlandse taal goed beheersen, uiteraard, leren sociale contacten op te bouwen, zodat dat gemakkelijk gaat, de normen en waarden leren van de Nederlandse cultuur. [Jongens vmbo Neptunus] Inburgering, integratie. [Leerlingen vwo Jupiter] Dat je sociaal bent. Dat je je moet gedragen in de samenleving. Dat je opgroeit in een maatschappij. Dat je ook je bijdrage daaraan 23

25 levert. Hoe je dingen leert zoals baantjes krijgen en hoe je omgaat met geld. Omgaan met andere mensen. [Leerlingen vmbo Jupiter] Ik denk dan aan respect hebben voor elkaar. Ik denk dat de mensheid moet leren kennis te maken. Dat je elkaar moet leren kennen. Dat je wordt geaccepteerd in de samenleving. Dat ze op school een perfecte leerlinge van je maken. [Leerlingen vmbo Jupiter] Dan denk ik toch wel dat het de discriminatiekant opgaat, want er komt hier nogal veel discriminatie voor. Hier in deze gemeente vooral. Je hebt hier zeg maar de hardcore jongeren, de allochtone jongeren en de hiphop jongeren en zo meer. Echt alle jongeren heb je hier. Op deze school zitten kinderen van verschillende groepen, maar we gaan hier wel veel opener met elkaar om. Op andere scholen is het echt zo van: daar en daar, niet met elkaar praten. Hokjes. Een aantal leerlingen geeft aan dat het in het kader van burgerschapsvorming belangrijk is dat je verschillende groepen mensen leert kennen. De leerlingen van een zwarte vmbo geven aan dat ze graag eens met autochtone leerlingen in contact zouden willen komen. [Jongens vmbo Neptunus] In de eerste klas deed ik wel activiteiten met andere scholen, Topscore heet zoiets, en dan speel je een voetbaltoernooi tegen andere scholen. Maar dat heeft weinig effect, want je bent meer bezig met je eigen wereld. Dan werk je niet echt samen. Er zijn geen gemengde teams. Ja als je die teams gaat mengen, dan kan het wel, weet je. Dan leer je beter mensen kennen. Door schoolfeesten met andere scholen kun je ook andere mensen leren kennen; meer autochtonen. Het politieke Bij burgerschapsvorming denken jongeren, naast aan omgangsvormen, met name ook aan de politieke dimensie. De meeste leerlingen hebben bij maatschappijleer geleerd over politiek en de werking van de democratie en denken bij burgerschaps- 24

26 vorming dan ook snel aan maatschappijleer. Het zijn vooral de havo- en vwoleerlingen die in eerste instantie de politieke dimensie benadrukken. [Meisje vmbo Pluto] Ik denk dan meer aan gemeentes, ministers, verkiezingen, al die dingen. Meer over later, als je ouder bent dan 18 en dat je dan mee kunt stemmen. Ik denk er ook aan dat ons nu geleerd wordt hoe we daar later mee moeten omgaan en dat we daar later veel informatie over zouden moeten hebben. Zodat wij ook kunnen integreren, ook al zijn we al geïntegreerd. Maar dat wij ook integreren in het vak burgerschapsvorming. [Jongen vwo Jupiter] Ik denk dat het bij burgerschapskunde of hoe je het ook noemt, dat het vooral belangrijk is te leren hoe onze democratie in elkaar zit en wat onze normen en waarden zijn, dat dat het belangrijkste is en niet zozeer het sociale en het lief zijn voor elkaar en hoe je met geld omgaat. Dat leer je uiteindelijk toch wel. [Meisje havo Pluto] Een soort maatschappijleer of zo. Is dat niet gewoon hetzelfde, daar leer je ook over politiek en wat je moet stemmen? Bestaat het niet gewoon al? [Jongen havo Apollo] Maar bij maatschappijleer heb je ook gewoon dingen over de samenleving. Je leert daar heel erg veel. Ik denk dat je daar ook over culturen kunt spreken, zodat je ook weet van dit is zo en dat is zo. En ook excursies, ik denk dat je daar ook veel van leert, vooral over de politiek en zo. En dingen waarvan je eigenlijk niks weet. [Meisje vmbo Pluto] Ja ik vind maatschappijleer persoonlijk een heel goed vak, ik vind het ook een leuk vak en heel leerzaam. En ik vind het ook een vak waar je niet zoveel tijd aan hoeft te besteden als je ook naar het nieuws kijkt. Want wat ik gemerkt heb, toen ik voor het eerst maatschappijleer had, dat ik ook zelf al heel veel wist. Omdat je zelf naar het nieuws kijkt en weet wat er allemaal gebeurt. Het 25

27 wordt ook maar één jaar gegeven hier op school. Misschien dat het handig is dat je het twee jaartjes geeft als de regering zo graag wilt dat wij aan burgerschapsvorming gaan doen. Op het nieuws wordt al zoveel gezegd en maatschappijleer, je leert echt heel erg veel. Niet alleen over culturen, maar ook over politieke partijen en over meningen, argumenten, mensen die het niet met elkaar eens zijn, oorlogen, van alles en nog wat. Het is een heel leuk vak, ik heb in één jaar tijd echt heel veel geleerd. Invloed ervaringen Het valt op dat leerlingen vooral voorbeelden van activiteiten kunnen noemen die zij zelf al hebben meegemaakt. De ervaringen die leerlingen opdoen met burgerschapsvorming blijven blijkbaar toch hangen. [Leerlingen vwo Jupiter] In ruil voor studielast kun je bij ons in een bejaardenhuis gaan werken. Je kunt heel veel doen. Je kunt van alles doen waarmee je iets aan de maatschappij toevoegt. Allerlei vrijwilligerswerk. Ik geef trainingen op mijn eigen basisschool. Dat kan ik er ook voor invullen. Als je tekort aan uren hebt doe je maatschappelijk werk. Het hoeft geen maatschappelijk werk te zijn. Maar vaak heeft het er wel mee te maken. Het is wel om jou te laten ontwikkelen tot een betere vwo-leerling [Jongen vwo Jupiter] Ik heb voor de maatschappelijke stages veel dingen uitgezocht over jeugd of Wajong en alles daaromheen. Dat zijn jonge mensen die verstandelijk gehandicapt zijn. Ik ben op hun school geweest en met een begeleider mee geweest. Ik ben bijvoorbeeld bij een meisje gaan kijken die in een restaurant werkt. En om aan de rest van de uren te komen doe ik vrij veel. Ik geef trainingen op de atletiekvereniging en ik zit bij de gemeente nog bij een denktank. Gewenste activiteiten Leerlingen denken heel wisselend over de relevantie van burgerschapsvorming. Sommige leerlingen vinden het wenselijk, veel andere leerlingen vinden het niet zo nodig. Opvallend is dat leerlingen wel graag kennismaken met voor hen onbekende werelden buiten school. 26

28 [Meisje havo Neptunus] Weet ik veel, meer uitstapjes of zo. Want alleen maatschappijleer is niks. Maatschappijleer is echt allemaal tekst en theorie in je hoofd proppen, dat is gewoon te weinig. [Jongen havo Neptunus] Het wordt wel in grote lijnen verteld, maar om dergelijke dingen echt mee te maken lijkt het voor mij van belang om dat in de praktijk te kunnen toepassen. Bijvoorbeeld, als een rechtzaak bezig is dat wij daarheen gaan en kijken hoe dat soort dingen in elkaar zit. We zijn vorig jaar naar de Tweede Kamer geweest, maar daar was helemaal niets, het was gewoon leeg, dus daar heb je ook niet veel aan. [Jongen havo Apollo] Een extra vak. Of met excursies naar bijvoorbeeld de gemeente of het ziekenhuis, zodat je weet hoe het er toegaat en hoe je je zelf er in kan plannen, zeg maar. [Leerlingen vwo Jupiter] Dat hebben we toch al wel bij maatschappijleer gehad, burgerschapsvorming. En met de maatschappelijke stage toch ook. Je discussieert dan en praat dan met de leraar over onderwerpen uit de maatschappij. Ik denk wel dat dat iets bijdraagt. [Meisje vmbo Pluto] We hoefden ook maar één verslag te maken. Dat je naar tv moet kijken en dat je een presentatie moet houden. Alleen in de vierde. Dat kunnen ze misschien wel wat meer doen. Niet alleen in het boek lezen maar meer dat je echt naar het nieuws moet kijken. [Jongen vwo Pluto] Weet je wat ik er van vind? Mag ik dat zeggen? Nou ik vind: kijk, de regering beslist allemaal dingen die je helemaal niet nodig hebt, die allemaal persoonlijke ontwikkeling zijn. Zoals bijvoorbeeld een vak als CKV. Dat is eigenlijk een soort veredelde handvaardigheid. Daarvoor moet je allemaal musea bekijken en dingen en dat is wel 27

29 leuk, maar je doet in een tijd dat je ook voor jezelf kan besteden en je moet een er een verslag van schrijven en het wordt zo opgeblazen. Het probleem is dat het niet relevant is voor later. [ ] En als burgerschapsvorming ook op deze manier geleerd gaat worden, dan zeg ik: doe het maar niet, want als je allemaal verslagen moet gaan schrijven over hoe we samenwerken en over multiculturele... Dat slaat niet aan. 3.2 Burgerschapsvorming op verschillende niveaus Omgangsvormen We vroegen leerlingen wat ze wilden leren op vier verschillende niveaus van burgerschapsvorming: omgangsvormen, maatschappelijke organisaties, politiek en wereldburgerschap. Eerst werden de vier niveaus toegelicht; er werd uitgelegd dat je de verschillende niveaus van deelname aan de samenleving zou kunnen zien als cirkels. In een kleine cirkel gaat het om het omgaan met de mensen om je heen. Het betreft normen en waarden en omgangsvormen. Als je de cirkel wat groter maakt, kom je op het niveau van maatschappelijke organisaties en vervolgens bij politiek. Als je de cirkel nog groter maakt, gaat het om betrokkenheid bij wat er in de wereld gebeurd. Het eerste niveau spreekt veel leerlingen direct aan. Het is ook een van de onderwerpen die leerlingen spontaan noemen als het gaat om burgerschapsvorming. Leerlingen vinden het daarbij ook een belangrijk onderwerp. Op een goede manier met elkaar omgaan moet iedereen leren. Veel leerlingen denken bij het leren van omgangsvormen als eerste aan respect hebben voor elkaar en aan moreel handelen. [Jongen vmbo Apollo] We krijgen bij elke les maatschappijleer wel iets daarover. Hoe je elkaar met respect moet behandelen. [Jongen havo Neptunus] Dan denk ik bijvoorbeeld aan met respect met elkaar omgaan. Je hoeft geen beste vrienden te zijn als je maar met respect met elkaar omgaat. 28

30 [Meisje vwo Jupiter] Dat je niet andere mensen dingen moet aandoen waarvan je zelf niet wilt dat het jou aangedaan wordt. [Jongen vmbo Pluto] Ja, dat vind ik wel belangrijk, want je kunt niet op straat iemand zomaar kapot slaan. Het leren van omgangsvormen als taak van de school De meeste leerlingen vinden het in eerste instantie moeilijk om te zeggen wat de school zou kunnen doen om omgangsvormen aan te leren. Dat heeft mogelijk te maken met de manier waarop leerlingen aankijken tegen leren en school. Veel leerlingen lijken bij leren op school in eerste instantie te denken aan lessen waarin iets verteld wordt, of aan het leren uit een boek. Een les over omgaan met elkaar vinden leerlingen meestal moeilijk om voor te stellen, evenals het uit een boek leren omgaan met elkaar. [Meisje havo Pluto] Hoe je met elkaar omgaat, tja, daar kan ik me niet zo goed iets bij voorstellen. We weten allemaal wel wanneer je een hand moet geven en ik weet niet of je dat eigenlijk wel kunt leren; hoe je een gesprek met iemand voert. [Jongen vwo Pluto] Want wat voor lessen zou je moeten geven, dan krijg je een boek en daar staat in: je moet zo en zo met mensen omgaan? Een groot aantal leerlingen ziet het leren omgaan met anderen als iets heel vanzelfsprekend. Dat leer je volgens veel leerlingen vanzelf als je opgroeit. Je wordt vanzelf door anderen (ouders, vrienden, docenten) gecorrigeerd en gevormd. [Jongen vmbo Pluto] Ik denk niet dat de school daar echt iets aan kan doen. Dat moet je zelf doen. Je kunt er natuurlijk wel voor gestraft worden. Als je hier bijvoorbeeld op het schoolplein iemand neerslaat, dat je dan aangepakt wordt. Maar voor de rest moet het vooral uit jezelf komen. 29

31 [Jongen vmbo Apollo] Het moet vanuit jezelf komen of van je ouders, en als je hulp nodig hebt van je mentor en misschien van je vrienden. Als je goede vrienden hebt, dan kunnen ze je misschien ook wel een beetje op het goede pad helpen en misschien ook manieren bijbrengen. Daarnaast zijn er veel leerlingen die vinden dat het aanleren van omgangsvormen voornamelijk de taak van de ouders is. De ouders zijn ervoor verantwoordelijk om hun kinderen te leren hoe ze met elkaar moeten omgaan. [Jongen vwo Jupiter] Ik denk dat de basis, zoals normen en waarden, in een bepaalde samenleving wel naar voren moeten komen en dat er op school ook aan vastgehouden moet worden. Maar voor de rest denk ik dat het meer iets voor bij de opvoeding thuis is. [Leerlingen vwo Pluto] Ik denk dat vooral je ouders een grote rol spelen en moeten bijdragen aan hoe je denkt en hoe je met mensen omgaat. Dat bepaal je zelf en je ouders hebben je daarbij geholpen, want die zeggen als je klein bent: zo doe je dat niet. Er zijn echter ook leerlingen die wel direct aangeven dat het aanleren van omgangsvormen een taak van de school is. [Meisje vmbo Pluto] Op school leer je mensen kennen en daar krijg je vrienden en daar begint het meestal. Dus ik vind dat school er wel veel aan kan doen en dat je op school al vanaf groep één moet leren hoe je met elkaar om kan gaan en dat school dat ook bijhoudt, want als je op de middelbare school komt wordt je wat meer los gelaten en als je bijvoorbeeld in de les elkaar uitscheldt dan zeggen ze daar meestal niks van. Na doorvragen bedenken sommige leerlingen wel dat er misschien ouders zijn die niet goed in staat zijn hun kinderen goede omgangsvormen bij te brengen of dat allochtone ouders hun kinderen andere omgangsvormen leren dan autochtone ouders. Aandacht voor hoe je met elkaar omgaat zou voor die leerlingen dan wel goed zijn. 30

32 Met name als het gaat om ouders die hun kinderen niet goed kunnen opvoeden, vinden leerlingen dat de school daar iets aan moet doen, maar dat komt dan snel in de sfeer van kinderen met een gedragsprobleem. In dat geval moet de school, de mentor, met de ouders gaan praten. [Meisje vwo Pluto] Maar ik denk ook dat ouders hun kind normen en waarden moeten meegeven en leren hoe ze met elkaar om moeten gaan. Maar dat het misschien voor allochtone ouders weer wat moeilijker is, omdat die weer andere gebruiken hebben dan wij, die hun kinderen dan weer wat anders aanleren en dat je daardoor een verschil zou kunnen krijgen in omgangsvormen. [Jongen vmbo Apollo] Dan heb je speciale scholen en de mentor, die moet dan met je praten De schoolcultuur Een groot deel van de leerlingen denkt bij onderwijs zoals gezegd in eerste instantie aan iets dat door middel van lessen vorm krijgt en denkt daarom snel dat de school op het gebied van het met elkaar omgaan niet zoveel kan doen. Enkele leerlingen zien wel dat het ook te maken heeft met hoe docenten omgaan met leerlingen en dat de docent bijvoorbeeld invloed heeft op het klimaat in de klas. Sommige leerlingen zien het dan ook als een belangrijk taak van de docent om leerlingen te leren hoe ze moeten omgaan met elkaar. Voor het leren van omgangsvormen moet er volgens deze leerlingen geen apart vak komen met lessen over omgangsvormen, maar elke docent van elk vak heeft een verantwoordelijkheid om daaraan aandacht te besteden. Lessen over omgangsvormen zouden dan bijvoorbeeld beter aan de docenten zelf gegeven kunnen worden, zodat die het weer aan de leerlingen kunnen leren. [Meisje havo Pluto] Elke leraar van elk vak moet gewoon zorgen dat die leerlingen goed met elkaar omgaan, dus dat zij misschien nog een cursus krijgen, dan kunnen zij de leerlingen laten zien hoe dat moet. Maar niet een apart vak daarvoor. 31

33 Sommige leerlingen zien ook duidelijke verschillen tussen verschillende scholen. Enkele leerlingen die ook op een ander school hebben gezeten, merken dat daar een andere cultuur heerst. [Jongen vmbo Jupiter] Nou op deze school zitten wel veel kinderen van verschillende groepen, maar we gaan hier veel opener met elkaar om. Op andere scholen is het echt zo van: daar en daar, niet met elkaar praten. Discriminatie en pesten Sommigen leerlingen spreken in dit verband over discriminatie of over pesten op school. Daar moet de school wel iets aan doen, vinden deze leerlingen. De meeste leerlingen echter leggen in eerste instantie geen verband tussen de opvoeding en de schoolcultuur en zien het ingrijpen bij pestgedrag of discriminatie niet als een wijze van morele vorming. Na uitgelegd te hebben dat burgerschapsvorming ook te maken kan hebben met hoe docenten omgaan met leerlingen, wordt duidelijk dat de meeste leerlingen het wel heel belangrijk vinden dat er bij pesten en discriminatie corrigerend wordt opgetreden door leraren. Na doorvragen over dit onderwerp zijn de meeste leerlingen hier heel duidelijk in: bij pesten of discriminatie moet de school hard ingrijpen. Het lijkt echter dat veel leerlingen dit ingrijpen niet belangrijk vinden omdat het bijdraagt aan de opvoeding, maar veel meer omdat ze vinden dat de school rechtvaardig moet handelen. [Jongen vmbo Apollo] Nou ja, dat je op een goede manier met elkaar omgaat en als je wordt gediscrimineerd, dan voel je je ook niet lekker in het dagelijkse leven en dus moet dat harder worden aangepakt. Gewoon respectvol met elkaar omgaan. [Jongen vmbo Jupiter] Ik vind toch wel dat er iets bijgebracht moet worden over discriminatie, wat het inhoud. Daar wordt hier niet zoveel aandacht aan besteed, wel aan seksuele voorlichting, maar aan discriminatie niet echt, dat hebben we in de eerste gehad en nu zitten wij in de vierde, ik denk dat wij dat allemaal al vergeten zijn. Ik bedoel, in mijn klas komt het regelmatig voor dat de een tegen de ander zegt: kanker Serv of zo, omdat hij uit Servië komt. En we hebben een meisje uit Bonaire en daar wordt negerin tegen gezegd en zo. Ik 32

34 denk gewoon dat daarvoor een regel gemaakt moet worden: om de zoveel tijd een voorlichting over discriminatie, maar dan wel met elke keer een ander soort uitgangspunt. [Meisje vmbo Jupiter] Ik vind wel dat als er zoiets gezegd wordt, dan doet de school daar helemaal niks aan. Als iemand zegt: hé kut Marokkaan, dan zeggen ze niks. Dan zeggen ze alleen maar: hou je mond. Maar ook ten aanzien van pesten en discriminatie zijn sommige leerlingen sceptisch over wat de school hier echt aan kan veranderen. [Meisje havo Apollo] Weet ik niet echt, als iemand een verhaaltje voor de klas gaat houden over pesten, ik weet niet of het dan minder wordt. Op welke manier kan de school aandacht besteden aan omgangsvormen? Als leerlingen gevraagd wordt op wat voor manier je op school zou kunnen leren hoe je met anderen moet omgaan, noemen leerlingen naast de schoolcultuur voornamelijk samenwerken: bijvoorbeeld dat je in de klas meer in groepjes moet werken of dat je projecten doet waarbij je moet samenwerken. [Meisje havo Pluto] In groepjes werken is ook wel leuk, dat is ook omgaan met elkaar. Op zich vind ik dat ze dat op de andere vestiging wel veel deden, dat je allemaal in vaste groepjes moest zitten en dat je ook met iemand moest samenwerken. Daar stimuleren ze dat heel erg. Ja, hier doen ze dat ook wel, maar wat minder. [Jongen vwo Jupiter] Dat doen we ook deels bij onze werkweken, dat je spontaan met mensen met wie je nog nooit hebt samengewerkt moet samenwerken. Een vlot moet bouwen bijvoorbeeld. 33

35 Ook stages zijn volgens sommige leerlingen een goede manier om omgangsvormen te leren. [Jongen havo Neptunus] Ik heb stages gelopen bij Het Kruitvat. Het was mijn eerste werkervaring. Ik moest zowel achter de kassa staan als dingen spiegelen en vullen en een soort overzicht houden. Het was voor mij een grote ervaring want je bent niet alleen met school bezig, je leert ook dingen voor later. Dan ben je voorbereid, want dat is wat je gaat doen. Je gaat werken met klanten, met mensen. Dat heeft ook te maken met omgangsvormen, maar dit doe je niet met leerlingen of met vrienden, maar met klanten en je collega s. Dat is ook een nieuwe ervaring, want je moet met elkaar samenwerken, je hebt elkaar nodig in dit soort situaties. [Jongen vwo Jupiter] Nou bijvoorbeeld door maatschappelijke stages. Dan maak je het echt mee in plaats van dat je het in een boek moet lezen. Maatschappelijke organisaties We vroegen leerlingen wat zij wilde leren op het niveau van participeren in maatschappelijke organisaties. Om deze vraag voor de leerlingen duidelijker te maken, legden we uit dat je in een democratie op meerdere manieren kan deelnemen en je stem kunt laten horen. Dat kan om de zoveel tijd bij verkiezingen, maar ook door bijvoorbeeld lid te zijn van een actiegroep als Greenpeace. Daarmee laat je zien dat je achter de ideeën van die organisatie staat en ook op die manier kun je als burger inspraak hebben. Om het voor leerlingen nog concreter te maken, gaven we een aantal voorbeelden van participatie op dit niveau, zoals vrijwilligerswerk en het lid zijn van verschillende soorten verenigingen als sportclubs en kerken. Over dit onderwerp zeiden leerlingen over algemeen weinig. Blijkbaar is dit niet iets waar leerlingen veel mee bezig zijn of over nadenken. Veel leerlingen weten in eerste instantie niet goed wat je daarover op school zou moeten leren. Een organisatie als Greenpeace kennen leerlingen natuurlijk wel, maar ze vinden in het algemeen dat je je daar zelf in kunt verdiepen als je dat wilt. Hoe je kunt participeren in een sportclub kun je ook leren op die sportclub zelf, vinden leerlingen. 34

36 [Jongen vmbo Apollo] Nee, op school zou ik dat niet willen leren. Als je daar echt interesse in hebt, kun je dat opzoeken op internet. [Jongen vmbo Pluto] Als je zoiets wilt doen, kun je wel een beetje hier op school gaan informeren, want we hebben een decaan en als je daar naartoe gaat kun je er wel iets over leren. Dat kun je ook zelf een beet je zoeken op internet. [Meisje havo Pluto] Ja, op school kun je wel dingen organiseren, maar verder zou ik er niet zoveel aan doen. Ik denk dat het niet echt nodig is. [Meisje vwo Jupiter] Ik denk dat je dat wel leert op de sportclub bijvoorbeeld. Dat je met bepaalde dingen bezig moet zijn. Zoals is het bij ons bijvoorbeeld verplicht dat als je in de A-jeugd zit, dat je dan ook wedstrijden fluit. Er zijn een paar leerlingen die wel wat willen leren over actiegroepen of vinden dat je daar wel al over leert op school. [Meisje havo Apollo] Misschien over actiegroepen. Ja, weet ik niet, misschien bij maatschappijleer. Of gewoon iets dat je het wel vertelt, dat iedereen het gewoon weet, maar niet dat je elke week twee uur les hebt of zo. Ja, dan ga je er helemaal diep op in en dan wordt het ook gewoon saai en dan is het niet meer leuk. [Jongen vmbo Apollo] Je komt op school wel meer te weten over actiegroepen. Daar heb je geen bepaald vak voor. Ik denk dat je het altijd wel meekrijgt van je leraar. Een andere groep leerlingen gaat bij deze vraag in op het doen van vrijwilligerswerk, bijvoorbeeld in de vorm van een maatschappelijke stage. Deze leerlingen vinden dat de school leerlingen zou kunnen stimuleren om vrijwilligerswerk te doen. 35