Een standaardtaal voor de Vlaamse Gebarentaal: verstoten of omarmen?

Transcriptie

1 Academiejaar Een standaardtaal voor de Vlaamse Gebarentaal: verstoten of omarmen? Onderzoek naar de perceptie en attitude van de Dove VGT-talige tegenover de talige variatie en standaardisatie binnen de Vlaamse Gebarentaal. Eva Vandemeulebroucke Promotor: prof. dr. M. Van Herreweghe Masterproef voorgedragen tot het behalen van de graad van Master in de Taal- en Letterkunde Nederlands

2 WOORD VOORAF Het heeft mij altijd al bijzonder geïntrigeerd hoe taalgebruikers op een creatieve manier met hun talige repertoire kunnen omgaan en spelen met de normen die aan hen voorheen vaak als onaantastbare natuurwetten werden gepresenteerd. Dit is dan ook de reden waarom ik vorig academiejaar de opkomende tussentaal als onderwerp voor mijn bachelorpaper koos. Alhoewel het klassieke discours het Standaardnederlands als omgangstaal in supraregionale en formele situaties blijft promoten, kiezen almaar meer sprekers in die situatie voor een variëteit waarmee ze zich beter kunnen identificeren, een positievere houding tegenover koesteren en zich minder gewrongen in voelen. Het beschimpen en verguisen van de tussentaal door beleidsmensen en taalkundigen kan daarbij weinig zoden aan de dijk brengen. Men kan taalnormen dus met andere woorden niet opdringen; de sociale praktijk maakt die zelf. Dit is dan ook wat ik op de Werelddovendag (29/09/2012), tijdens het debat over het gebruik van de Vlaamse Gebarentaal op de VRT, in het achterhoofd bleef houden. Vanuit ons standpunt lijkt het logisch dat er in publieke domeinen, waaronder de media, een standaardtaal wordt gebruikt omdat die nu eenmaal door iedereen goed wordt begrepen en als een hogere, formelere variëteit wordt beschouwd. Maar wat gebeurt er als een taal geen soortgelijke variëteit heeft om op over te schakelen? Leer je dan omgaan met de diversiteit binnen de taal of ga je in dat geval een standaardtaal ontwikkelen? En als die wordt ontwikkeld, zal die bijgevolg ook worden aanvaard en gebruikt? Het feit dat Het journaal en Karrewiet vanaf december 2012 van VGT-tolken zouden worden voorzien, leek mij - als buitenstaander - voor de Dovengemeenschap een hele uitdaging. Ik was dan ook razend benieuwd of zij die nieuwe evolutie als aanleiding zouden beschouwen om in hun Vlaamse Gebarentaal te gaan ingrijpen, of zij zichzelf bereid zouden vinden om hun eigen linguïstische gewoontes te gaan bijsturen en of zij een 'nieuwe' norm voor de Vlaamse Gebarentaal zouden kunnen (of willen) toelaten. Het onderwerp 'gebarentaalstandaardisatie' boeide me, sleepte me mee en deed me de onderzoeksvraag voor deze masterscriptie bepalen. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat ik met veel inzet, interesse en plezier aan dit onderzoek heb gewerkt. In dit voorwoord wil ik graag mijn promotor prof. dr. M. Van Herreweghe bedanken voor de actieve ondersteuning. Zij hielp me mijn onderwerp afbakenen, stuurde me bij problemen bij en temperde de onzekerheid waarmee ik vaak te kampen had. Aan de hand van de artikelen die ze me aanreikte, kreeg ik een goed zicht op de recente ontwikkelingen binnen het onderzoeksdomein en ook haar diepgaande uitleg als vakspecialist tijdens de overlegmomenten hielp me de materie goed onder de knie te krijgen. Daarnaast wil ik nog oprecht mijn dank betuigen aan de tien informanten, de spilfiguren in dit onderzoek, die één tot twee uur van hun tijd wilden opofferen om mijn vele vragen tijdens een interviewgesprek te beantwoorden. Ze deden dit niet alleen allemaal met een goede dosis enthousiasme en interesse, maar ook met openheid en rationaliteit. Hierdoor verkreeg ik ruime en interessante data waarmee ik aan de slag kon gaan om mijn onderzoeksvragen te beantwoorden. Ook wil ik hier de ruimte maken om een dankwoord te richten aan Sam Verstraete. Doordat ik de Vlaamse Gebarentaal zelf onvoldoende beheers, vond ik het heel nuttig dat ik bij hem met vragen aangaande 2

3 het lexicon en de grammatica van de taal terechtkon. Daarnaast voerde hij enkele gebaren die ik van de informanten had doorgekregen opnieuw uit, zodat ik ze - zonder de anonimiteit van de informanten in gevaar te brengen - aan de hand van een foto in mijn werk kon opnemen. Tot slot mag ik ook mijn vrienden en familie hier niet vergeten. Bedankt Frederic, Ulrike, Bavo, Maarten, Adriaan en Steve voor de correcties, de opbouwende commentaar, de waardevolle tips en de sturing; Peter voor de technische ondersteuning, het maken van de overzichtelijke kaarten en de montage van het introductiefilmpje; Heidi voor het aanbieden van haar contacten en de linguïstische ondersteuning; en alle anderen (waaronder Liesbeth, Joke, Steven en Dave) voor de bemoedigende woorden en het begrip als ik opnieuw eens een afspraak afzegde om aan de thesis te werken. Toch zou dit allemaal niet mogelijk zijn geweest zonder de hulp van mijn moeder, mijn vader en Willy. Jullie hebben me niet alleen de financiële ruimte gegund zodat ik me de laatste maanden onbezorgd kon focussen op dit werk, maar ook mijn thuis gedurende de finale weken in een heuse drukkerij omgetoverd. Jullie onvoorwaardelijke steun, blijvende interesse en geloof in mij zal ik nooit vergeten. Bedankt om mij de kans te geven om deze studies drie jaar geleden te kunnen starten, een mooier geschenk kon ik me niet hebben gewenst. 3

4 INHOUDSOPGAVE 0. INLEIDING DE DOVENGEMEENSCHAP EN HUN TAAL Gebarentalen als volwaardige talen Visies op doofheid Vlaamse Gebarentaligen Term VGT De omvang van de Dovengemeenschap De erkenning van Vlaamse Gebarentaal Vlaamse Gebarentaal, natuurlijk maar niet volwaardig De ontwikkeling van een 'nieuwe gebarentaal' Problemen Variatie en uniformiteit in de Vlaamse Gebarentaal Diglossie Regionale variatie Andere variatie Uniformiteit Standaardisatie Concept 'standaardisatie'...31 a. Definitie standaardtaal...31 b. Geen geschreven norm...31 c. Geen taal van het publieke domein...34 d. De taal van de spraakmakende gemeente Soorten standaardisatieprocessen METHODOLOGIE Onderzoeksvragen Materiaal Interviewgesprekken...40 a. Informanten...40 b. Contact informanten...42 c. Tolken...44 d. Rol van de onderzoeker...45 e. Interviewgesprek...46 f. Stimulusfragmenten Debat Werelddovendag Schriftelijke enquête Verwerking RESULTATEN Hoe percipieert de VGT-talige de talige variatie binnen de Vlaamse Gebarentaal? Hoe percipiëren de informanten de regionale variatie?

5 a. Welke terminologie gebruiken de informanten voor het benoemen van de regionale variatie?...53 b. Hoe is de regionale variatie volgens de informanten ontstaan?...54 c. Hoe kenmerkt de regionale variatie zich volgens de informanten?...55 d. Is er volgens de informanten sprake van enige uniformiteit tussen de regionale varianten?..56 e. Passen de informanten hun taalgebruik aan naargelang de situatie? Onderscheiden de informanten naast de regionale variatie nog andere vormen van variatie binnen de Vlaamse Gebarentaal?...62 a. Leeftijdsgebonden variatie...62 b. Gendervariatie Samenvattende beschouwing Wat is de houding van de VGT-talige tegenover de regionale varianten? Wat is de algemene houding van de informanten tegenover de mogelijkheden van de eigen regionale varianten? Wat is de houding van de informanten tegenover de verscheidene regionale varianten? Wat is de houding van de informanten tegenover de gebruikers van de verscheidene regionale varianten? Samenvattende beschouwing Hoe percipieert de VGT-talige een standaardtaal voor de Vlaamse Gebarentaal en wat is zijn of haar houding ertegenover? Hoe definiëren de informanten standaardtaal?...73 a. Definitie van een VGT-standaardtaal...73 b. Vergelijking met definiëring van het begrip Algemeen Nederlands Hebben de informanten nood aan een VGT-standaardtaal?...79 a. Nood aan een verstaanbare taal?...80 b. Nood aan een correcte normtaal?...82 c. Nood aan een taal voor het publieke domein of formele situaties?...86 d. Wie is de vragende partij van een standaardtaal?...92 e. Zouden de informanten de standaardtaal zelf gebruiken? Leven er bij de informanten vooroordelen of angsten aangaande de VGT-standaardtaal?..94 a. Standaardtaal = het verbieden van de regionale gebarentaal...94 b. Standaardtaal = het verliezen van een eigen identiteit...95 c. Standaardtaal = een nieuwe, tweede taal verwerven...96 d. Standaardtaal = sociale uitsluiting Samenvattende beschouwing Wat is de houding van de VGT-talige tegenover de verscheidene standaardisatieprocessen? Wat is de perceptie en attitude van de informanten tegenover een spontaan standaardisatieproces? a. Spontane standaardisatie en uniformisering: voor- en nadelen

6 b. Invloedrijke regio's c. Invloedrijke individuen en groepen d. De rol van de gebaren Wat is de perceptie en attitude van de informanten tegenover het stimuleren van de standaardisatie? a. Overzicht b. Tegenargumenten c. Manieren om de standaardisatie te stimuleren Wat is de perceptie en attitude van de informanten tegenover een gestuurd standaardisatieproces? a. Overzicht b. Algemene voor- en nadelen van een gestuurd standaardisatieproces c. Manieren om gestuurd te standaardiseren: selectie van één regionale variant? d. Manieren om gestuurd te standaardiseren: selectie van voorkeursgebaren? Samenvattende beschouwing Wat is de houding van de VGT-talige tegenover VGT op de VRT? Wat is de houding van de informanten tegenover het getolkte taalgebruik op de VRT? a. Nederlandse ondertiteling versus VGT op het scherm b. Een dove versus een horende VGT-tolk c. Een Dove presentator? Wat is de houding van de informanten tegenover de regionale variatie op de VRT? a. Interviewgesprekken b. Stimulusfragmenten Beschouwen de informanten de media als een geschikt domein voor een eventuele VGTstandaardtaal? Hoe schatten de informanten de invloed van de media op linguïstisch vlak in? Samenvattende beschouwing CONCLUSIE BIBLIOGRAFIE BIJLAGEN

7 LIJST AFBEELDINGEN Afbeelding 1: Gebaar FLES (NmG) Afbeelding 2: Gebaar FIETSEN (NmG, Antwerpen, Limburg, Oost-Vlaanderen)...12 Afbeelding 3: Gebaar GEVEN, neutrale vorm...13 Afbeelding 4: Gebaar GEVEN, congruentie...14 Afbeelding 5: Situatie diglossie, visuele voorstelling...20 Afbeelding 6: Gebaar BLAUW (NmG)...21 Afbeelding 7: Gebaar BOEKHOUDING (NmG)...22 Afbeelding 8: Continuüm Vlaamse Gebarentaal, visuele voorstelling...23 Afbeelding 9: Lexicale beïnvloeding vanuit de provincies, visuele voorstelling...31 Afbeelding 10: Gebaar KOFFIE (Vlaanderen)...63 Afbeelding 11: Gebaar SNEEUW (West-Vlaanderen) Afbeelding 12: Gebaar MORGEN (West-Vlaanderen) Afbeelding 13: Gebaar TELEVISIE (West-Vlaanderen)...75 Afbeelding 14: Visie officiële standaardtaal, visuele voorstelling Afbeelding 15: Visie uniforme standaardtaal, visuele voorstelling...78 Afbeelding 16: Gebaar MAAKT NIET UIT Afbeelding 17: Gebaar GROENTJE Afbeelding 18: Gebaar MEISJE (West-Vlaanderen)...84 Afbeelding 19: Standaardisatieprocessen, visuele voorstelling Afbeelding 20: Gebaar SNEEUW (West-Vlaanderen) Afbeelding 21: Gebaar SNEEUW (Vlaanderen) Afbeelding 22: Gebaar ZEEBRUGGE (West-Vlaanderen) GRAFIEKEN Grafiek 1: Stimulusfragmenten, herkenbaarheid regionale varianten...55 Grafiek 2: Interviewgesprek, aanpassen taalgebruik...60 Grafiek 3: Samenvattende grafiek, definiëring standaardtaal door de informanten...76 Grafiek 4: Aangehaalde kenmerken van het Standaardnederlands door de horende informanten in de enquête (vergelijking)...77 Grafiek 5: Aangehaalde kenmerken van het Standaardnederlands door de horende informanten (aanvulling)...79 Grafiek 6: Communicatiesituaties, nut van een officiële VGT-standaardtaal (1)...87 Grafiek 7: Communicatiesituaties, nut van een officiële VGT-standaardtaal (2)...91 Grafiek 8: Mening over spontane standaardisatie Grafiek 9: Dominante regio's op vlak van taalverandering Grafiek 10: Houding tegenover het stimuleren van een spontane standaardisatie Grafiek 11: Houding tegenover een gestuurd standaardisatieproces Grafiek 12: Stimulusfragmenten, geschikte variant voor de presentatie/vertolking van Het journaal.145 7

8 Grafiek 13: Stimulusfragmenten, geschikte variant voor de presentatie/vertolking van andere televisieprogramma's LIJST KAARTEN Kaart 1: Dovenscholen in Vlaanderen...27 Kaart 2: Provincies van Vlaanderen...41 Kaart 3: Dialectgebieden van Vlaanderen...49 LIJST TABELLEN Tabel 1: Situaties aanwenden VGT-standaardtaal

9 0. INLEIDING Sinds de officiële erkenning van de taal op 26 april 2006 door het Vlaams Parlement, is de Vlaamse Gebarentaal (VGT) in een stroomversnelling terechtgekomen. Almaar bewuster van haar mogelijkheden werpt ze het stiefmoederlijke kleed, waaronder ze te lang verscholen werd gehouden, van zich af en verovert ze gestaag meer publieke domeinen en functies. Deze nieuwe evoluties, die we in dit werk verder uitgebreid zullen bespreken, doen niet enkel haar status groeien, maar brengen ook nieuwe uitdagingen en vragen met zich mee, waarvan we er één in deze masterproef centraal wensen te stellen. Hoewel de benaming Vlaamse Gebarentaal namelijk de indruk wekt dat die naar een nationale of algemene taal verwijst, heeft de taal geen standaardvariëteit zoals het Nederlands. De term overkoepelt met andere woorden vijf regionale varianten die rond de dovenscholen zijn ontstaan en dus naast elkaar - min of meer binnen de verschillende Vlaamse provincies West-Vlaanderen, Oost- Vlaanderen, Vlaams-Brabant, Antwerpen en Limburg - functioneren (Van Herreweghe & Vermeerbergen 1996:28). Hierin is de Vlaamse Gebarentaal zeker niet uniek, er zijn namelijk meer talen die mede door hun beperkte maatschappelijke rol (waarbij ze bijvoorbeeld ontbreken binnen de onderwijs- of de mediacontext) niet over een standaardtaal beschikken en dus door onder meer lexicale variatie worden gekenmerkt (Vermeerbergen & Van Herreweghe 2002:2). Hier komt nog bij dat de Vlaamse Dovengemeenschap, in tegenstelling tot de omringende landen, in 1997 officieel een standaardisatie - die van bovenaf zou worden gestuurd - afwees (Van Herreweghe & Vermeerbergen 2009:308). Bij deze keuze speelde niet enkel de negatieve ervaring met de eerdere, lexicale unificatie tussen 1980 en 1994 een rol, maar ook het gebrek aan lexicologisch diepteonderzoek van de Vlaamse Gebarentaal (idem: , Buyens 1995:VIII). Daarnaast bleek het onmogelijk te zijn om tot een consensus aangaande de meest geschikte, gestuurde standaardisatiemethode te komen (Van Herreweghe & Vermeerbergen 2009:317). Op de koop toe merkten De Weerdt e.a. (2002:71,72) in die periode op dat de verscheidene regionale varianten op lexicaal vlak spontaan aan het samenvloeien waren, waardoor de onderzoekers concludeerden dat de Vlaamse Gebarentaal zich op een automatische manier richting een standaardtaal aan het bewegen was. Het idee van een taalinmenging door een hogere, officiële instantie werd bijgevolg van tafel geschoven en de Dovengemeenschap opteerde ervoor om op de natuurlijke taalevolutie (en dus het spontane standaardisatieproces) te vertrouwen en die zelfs, indien mogelijk, te ondersteunen of te stimuleren (Van Herreweghe & Vermeerbergen 2009:308). Toch blijkt dat de discussie omtrent een standaardgebarentaal en de verscheidene standaardisatieprocessen ruim vijftien jaar later nog niet geheel gestild is, dat konden we althans uit de debatsessie op de Werelddovendag (29/09/2012) afleiden. Het feit dat Het journaal op Eén en het kinderprogramma Karrewiet op Ketnet sinds december 2012 van VGT-tolken werden voorzien, maakt het onderwerp weer brandend actueel en doen de volgende vragen bij de Vlaamse Gebarentaligen rijzen: Volstaat het regionale taalgebruik voor de nationale zender VRT? Is de Vlaamse Gebarentaal ondertussen voldoende geüniformiseerd om eventuele begripsverwarring bij de kijkers te kunnen uitsluiten? Zou een standaardgebarentaal in deze mediacontext voordelen kunnen bieden en zo ja zou die dan moeten worden ontwikkeld? 9

10 Het leek ons daarom interessant om in het licht van de recente ontwikkelingen de conclusie van Vermeerbergen & Van Herreweghe (2002:3), meer bepaald dat "de Vlaamse Dovengemeenschap (...) van mening [is] dat het geen goed idee zou zijn om te kiezen voor een verplichte (of: gestuurde) standaardisering", nog eens in het midden te werpen en de houdingen en percepties die er momenteel over circuleren te gaan onderzoeken. Om die reden staat dan ook de volgende onderzoeksvraag in deze masterproef centraal, waarop we aan de hand van de nodige deelvragen een antwoord op zullen trachten te formuleren: Wat is de perceptie en attitude van de VGT-talige tegenover de talige variatie en standaardisatie binnen de Vlaamse Gebarentaal? Eichmann (2008:3) beklemtoont dat er binnen de sociolinguïstische benadering van de gebarentalen nog weinig aandacht werd besteed aan "deaf people's views on specific linguistic concepts". Niet alleen werden de invullingen van de concepten 'standaardtaal' en 'standaardisatie' in het verleden vaak zomaar - zonder rekening te houden met enige verschillen - vanuit de (dominante) horende onderzoekswereld naar de gebarentaalsituatie getransfereerd, maar ook de onderwerpen zelf voornamelijk vanuit het perspectief van de taalplanningsactiviteiten benaderd (idem:3). Met dit onderzoek willen we dan ook trachten om, in navolging van Eichmann (2008), het onderwerp op een andere manier te benaderen, namelijk vanuit de taalgemeenschap zelf. Bij tien VGT-talige informanten, vijf vrouwen en vijf mannen uit de regio's Oost- en West-Vlaanderen, zullen we nagaan hoe zij de concepten 'regionale variatie', 'standaardtaal' en 'standaardisatie' invullen, hoe ze ertegenover staan en welke factoren of evoluties hun attitude vormen. Niet de gangbare theorieën die er heersen, maar zij bepalen nu eenmaal de taalrealiteit van de toekomst. Met deze verkennende steekproef willen we dan ook anno 2013 een nieuw licht op het onderwerp trachten te werpen. In deze onderzoekspaper zullen we in het eerste hoofdstuk de geschiedenis van de Dovengemeenschap en hun gebarentaal proberen te schetsen, waarbij we een uitleg over de erkenning van de gebarentalen als volwaardige talen en de verscheidene visies op doofheid de revue laten passeren. Vervolgens wordt er ingezoomd op de Vlaamse Gebarentaal en haar gebruikers. De term Vlaamse Gebarentaal, de omvang van de Vlaamse Dovengemeenschap, de erkenningsgeschiedenis van VGT en de ontwikkeling van het gebarensysteem Nederlands met Gebaren (NmG) zullen worden besproken, alsook de recente onderzoeksresultaten aangaande standaardisatie, uniformisering en variatie. Daarnaast wordt er meer uitleg gegeven over de mogelijke vormen van standaardisatie en het verschil met de Nederlandstalige context. In het tweede hoofdstuk wordt de methodologie toegelicht. Daarin melden we welke onderzoeksvragen centraal staan, over welke data we beschikken, hoe we die verzamelden en vervolgens hebben verwerkt. In het derde hoofdstuk worden de resultaten van het onderzoek gepresenteerd. In vijf kapittels trachten we op de verscheidene onderzoeksvragen een antwoord te formuleren. De eerste twee onderdelen focussen op het onderwerp 'regionale variatie', het derde op 'standaardtaal', bij het vierde staat de 'standaardisatie' in het middelpunt en in het laatste de 'televisietaal'. Na elk kapittel wordt een samenvattende beschouwing van de onderzoeksvraag geformuleerd. Het werk sluit af met een eindconclusie en de bibliografie. 10

11 1. DE DOVENGEMEENSCHAP EN HUN TAAL 1.1 Gebarentalen als volwaardige talen Tot voor kort was de blik van de taalwetenschappers enkel gericht op de gesproken talen. Andere menselijke communicatiesystemen, zoals de gebarentalen, vielen buiten de maatschappelijke en linguïstische aandacht. De gebaren waarmee mensen met gehoorproblemen communiceerden, werden beschouwd als een vorm van universele pantomime waar nauwelijks een grammaticaal of lexicaal systeem in te onderscheiden viel. 1 Het werd gezien als een primitieve communicatievorm die onmogelijk het label 'natuurlijk taal' kon dragen. Velen gingen er in die tijd ook vanuit dat de gebaren een letterlijke, visuele omzetting waren van de inhoudswoorden uit de lokaal gesproken taal (Vermeerbergen & Van Herreweghe 2010:709). De Amerikaanse taalkundige William Stokoe zette in 1960 met zijn Sign Language Structure de toon om de vooroordelen en veronderstellingen omtrent de linguïstische status van gebarentalen terzijde te schuiven. Stokoe toonde aan dat de gebaren uit American Sign Language (ASL) - net als woorden in de gesproken taal - uit kleinere, betekenisonderscheidende elementen (fonemen) bestonden. Zo onderscheidde Stokoe drie basiselementen of parameters: de handconfiguratie ("dezignator"), de articulatieplaats ("tabulator") en de beweging ("signation") (Van Herreweghe 1995:16). Door andere onderzoekers werd hier later nog de oriëntatie en de non-manuele component aan toegevoegd (idem:16). 2 Die fonemen - of cheremen zoals Stokoe ze noemde (idem:15) - konden op hun beurt met behulp van bepaalde regels tot betekenisdragende componenten (morfemen) worden gecombineerd, het systeem van de duality of patterning (idem:15, Demey 2005:277). 3 Semanticiteit impliceert bijgevolg ook arbitrariteit, er bestaat met andere woorden een willekeurige relatie tussen de vorm en de inhoud van het gebaar (De Saussure 1959:67-68). Al is het wel zo dat gebarentalen in hogere mate iconisch of gemotiveerd zijn dan gesproken talen. Dat is ook logisch: bepaalde concepten uit de werkelijkheid kunnen eenvoudiger visueel worden voorgesteld dan met behulp van klanken, denk maar aan de concepten 'fietsen' of 'fles'. 4 1 Definitie pantomimiek volgens Van Herreweghe (1995:5): "een visueel-manuele communicatie-act waarbij het hele lichaam een rol kan spelen [gekenmerkt door] (...) een hoge graad van betekenistransparantie (...) [en] een soort kopiëren of imiteren van levensechte activiteiten (...). Om een situatie uit te beelden, kan hij [de pantomimespeler, EV] een hele tijd bezig zijn (...)." 2 Voorbeelden van non-manuele componenten zijn: de orale component (mond- of lipbeweging waarbij niet gerefereerd wordt aan de gesproken taal), de gesproken component (mond- of lipbeweging waarbij verwezen wordt naar de gesproken taal), de mimiek en de lichaamshouding of de beweging van het hoofd (Van Herreweghe & Vermeerbergen 1996:49-50). 3 Stokoe gebruikt de term cheremen voor het benoemen van de fonemen. Dit woord is een afgeleide van het Griekse woord voor 'hand' (Van Herreweghe 1995:15). 4 Voorbeelden van iconiciteit in de gesproken talen zijn niet enkel terug te vinden in de onomatopeeën (zoals koekoek, hinniken), maar ook in de intonatie, het geluidssymbolisme enzovoort (Vermeerbergen & Van Herreweghe 2010:718). 11

12 Afbeelding 1: Gebaar FLES (NmG) 5 Afbeelding 2: Gebaar FIETSEN (NmG, Antwerpen, Limburg, Oost-Vlaanderen) 6 Gebarentalen zijn visueel-manuele talen, terwijl gesproken talen oraal-auditief zijn. Zo meent Deuchar (1984:12) het volgende: "It is difficult (...) to imagine any characteristic sounds which might be associated with any of these meanings". Toch staat iconiciteit niet synoniem aan transparantie en is er dus met andere woorden geen complete gelijkheid tussen de gemotiveerde gebaren in verscheidene gebarentalen (Vermeerbergen & Van Herreweghe 2010:717). Iconische gebaren kunnen namelijk ook cultuurgebonden verschillen vertonen, denk maar aan het gebaar voor 'huwelijk'. 7 Daarvoor worden in ASL de handen samengebracht, terwijl er in Vlaanderen wordt verwezen naar de ring die het huwelijk bezegelt. 8 In tegenstelling tot wat velen nog steeds vermoeden, is gebarentaal universeel noch nationaal. Zo werden er in verschillende gebarentalen geregistreerd (Gordon 2005). 9 Ze zijn dan ook niet uitgevonden, maar ontstaan uit de nood en de behoefte aan een geschikt communicatiemiddel: "Alleen waar doven samenkomen, kan een gebarentaal ontstaan" (Schermer e.a. 1991:196). 10 Onder meer in Vlaanderen komt vanaf de tweede helft van de achttiende eeuw het dovenonderwijs in dat proces centraal te staan. Grotere groepen dove personen werden in scholen en internaten samengebracht en zo kon er - "misschien wel voor het eerst in de geschiedenis" (Van Herreweghe & Vermeerbergen 1996:24) - een gemeenschappelijke communicatievorm tot ontwikkeling komen. Door de verspreiding van de scholen over de verscheidene provincies in Vlaanderen, is er - net zoals in de gesproken talen - (onder meer) regionale variatie in de gebarentaal van Vlamingen te onderscheiden. Hierbij moeten we wel de kanttekening maken dat de gebarentaal als instructietaal na 1880 problematisch werd. Het "Wereldcongres ter verbetering van het welzijn van doofstommen" in Milaan werd in dat jaar contradictorisch afgesloten met de uitroep "Vive la parole" (Schermer e.a. 1991:215). De oralisten - de personen die behoorden tot de strekking die ervan uitging dat doven met spraak moesten worden opgevoed - behaalden er hun overwinning en de gebaren werden sinds dat jaar uit de scholen verbannen (Schermer e.a. 1991:212,215). Het aantal dove leerkrachten, die voorheen naast horende leerkrachten in de scholen werden aangesteld, daalde aanzienlijk met alle gevolgen van dien (idem:215). "Doofheid was zo goed als afgeschaft," 5 Uit: Buyens (1995:304). 6 Uit: Buyens (1995:299). 7 Er wordt hier verwezen naar het concept 'huwelijk'. 8 Bron HUWELIJK in ASL: Vicars (1997), geraadpleegd op 13/03/2013. Bron HUWELIJK in VGT: De Weerdt e.a. (2004), geraadpleegd op 13/03/ Eichmann (2008:19) merkt in haar proefschrift op dat sommige gebarentalen daarvan in 2008 alweer waren verdwenen. 10 Schermer & Vermeerbergen (2004:569) merken op dat er ook gebarentalen zijn ontstaan waar er geen dove mensen waren: "Er zijn namelijk gemeenschappen die nu of in 't verleden gebarentaal gebruik(t)en, zoals bijvoorbeeld aboriginals (sic) in Australië of de Navaho indianen (sic) in Noord-Amerika". 12

13 concludeerde de Times (idem:215). De dovengemeenschappen werden sindsdien, volgens Ladd (2003), gekenmerkt als "oppressed and colonised minorities which have traditionally been dominated by hearing oppressors who have enforced their spoken languages on deaf communities" (Eichmann 2008:22). Tot in de twintigste eeuw werd deze orale methode dan ook niet ter discussie gesteld (Vermeerbergen 2006:171). Niet alleen de status van de gebarentaal leed hieronder, maar ook de gebarenschat. 11 Ook al biedt gebarentaal de mogelijkheid om over alles te communiceren, toch is er niet voor elk concept een gebaar voorhanden net door het ontbreken van gebarentaal in het maatschappelijke, economische, educatieve... leven. 12 Het is echter voor elke natuurlijke taal zo dat die leeft, beweegt en evolueert. Zo sturen we constant begrippen vanuit onze omgangstaal naar de reservebank of van het veld, terwijl we andere met open armen ontvangen of leven inblazen. Toch blijven er over de linguïstische status en mogelijkheden van de gebarentalen misverstanden bestaan. Vaak gaan die gepaard met de invulling die mensen geven aan het begrip natuurlijke taal. Zo wordt er wel eens van uitgegaan dat elke natuurlijke taal een gelijkvormige grammatica heeft met die van het Nederlands en andere Indo-Europese talen (Vermeerbergen 2003:14). De eigen, gesproken taal wordt zo als norm en als maatstaf gezien (idem:31). Ook al lijkt gebarentaal op het eerste zicht - door zijn visueel-manuele modaliteit - een compleet andere structuur te hebben, toch bestaat ook die taal uit regels waarmee rekening moet worden gehouden bij het combineren van de kleinere bouwstenen tot een uiting (idem:21). Daarenboven biedt de visueel-manuele modaliteit van gebaren zelfs voordelen. Eén daarvan is simultaneïteit, waardoor talige informatie tegelijkertijd via de handen en via andere delen van het lichaam kan worden overgebracht. Zo kan er bijvoorbeeld door het optrekken van de wenkbrauwen tijdens het gebaren van een zin worden aangegeven dat er een vraagzin wordt gesteld. Ook het gebruik van de ruimte kan een invloed hebben op de structuur van de uiting. Om het werkwoord geven uit te drukken, wordt een gebaar gevormd waarbij de hand zich rechtlijnig verplaatst tussen twee punten in de ruimte. In zijn neutrale vorm vertrekt de hand bij de gebaarder en beweegt die schuin naar voren (idem:22). Afbeelding 3: Gebaar GEVEN, neutrale vorm Een bewijs van die lage status vinden Van Herreweghe & Vermeerbergen (2004b) in het feit dat gecodificeerd materiaal (grammaticaboeken en woordenboeken) zo snel een ingang vond in de Dovengemeenschap. Daarenboven is het opvallend dat dove ouders met horende kinderen nog vaak als opvoedingstaal het Nederlands of Nederlands met Gebaren verkiezen, boven het gebruiken van de eigen Vlaamse Gebarentaal (Vermeerbergen 2006:172). 12 Uit onderzoek van De Weerdt e.a. (2003:70) blijkt dat de meeste hiaten in de Limburgse variant voorkomen. Bij het vergelijken van alle regionale varianten, werden er voor de categorieën verkeer, hobby, vrije tijd, beroepen, school en natuurelementen de meeste hiaten vastgesteld. 13 Afbeelding: Vermeerbergen (2007:44). 13

14 Door een ander ruimtegebruik, kan het werkwoord ook congrueren en dus verwijzen naar één of meerdere argumenten (Vermeerbergen 2007:41). Vervolgens betekent dit dat de twee punten in de ruimte verwijzen naar het subject (de gever of het beginpunt van de beweging) en het indirect object (de ontvanger of het eindpunt). 14 Vervolgens maakt de gebarentaalgebruiker een omgekeerde beweging bij de zin "jij geeft mij" dan bij "ik geef jou" (Vermeerbergen 2003:22). Afbeelding 4: Gebaar GEVEN, congruentie 15 Ook de gebarentalen bezitten dus alle elementen die in de definitie van natuurlijke talen naar voren worden geschoven: Een taal is een natuurlijk ontstaan menselijk communicatiemiddel waarmee je kan communiceren over alles wat je denkt, ziet, voelt, droomt. Een taal bestaat uit bouwstenen. Die bouwstenen worden volgens bepaalde regels samengevoegd tot grotere gehelen. Elke taal heeft eigen bouwstenen en regels. (Vermeerbergen 2003:15) De "Father of Sign Language linguistics" (Schein & Stewart 1995:24) William Stokoe plaatste in de jaren zestig de gebarentalen voor het eerst als volwaardige talen op de onderzoeksagenda en wekte daarmee de nodige taalkundige interesse. 16 Een groeiend aantal studies verscheen, aanvankelijk in de Verenigde Staten en vanaf de jaren tachtig in de Europese landen (Vermeerbergen & Van Herreweghe 2010:709). Met uitzondering van de Nederlandse linguïst Ben Tervoort - die in 1953 zijn dissertatie getiteld "Structurele analyse van visueel taalgebruik binnen een groep dove kinderen" publiceerde - was er voor 1990 weinig aandacht voor de gebarentaal in de lage landen. Daarenboven merkten Van Herreweghe & Vermeerbergen (2010:709) op dat Tervoort zijn proefschrift presenteerde als een studie over de "esoteric language" (d.i. een geheime, vertrouwelijke taal voor ingewijden) van dove kinderen en niet over hun "sign language". 17 Tegenwoordig staat het volgens Eichmann (2008:19) onder linguïsten buiten kijf dat "sign languages 'effectively fulfil the same social and mental functions as spoken languages'". 18 Na de studie van Filip Loncke over de fonologische aspecten van Vlaamse Gebarentaal, de gebarencommunicatie bij kinderen en enkele kleinere studies over de 14 Het gebaar GEVEN wordt dan ook tot de categorie van de directionele werkwoorden gerekend (Vermeerbergen 2007:44). 15 Afbeelding: Vermeerbergen (2007:44). 16 Stokoe was niet de eerste die onderzoek verrichtte naar gebarentalen. Al in het midden van de zeventiende eeuw onderzocht de Engelsman John Bulwer "the Natural Language of the Hand" (Eichmann 2008:18-19). De Fransman Bébian (1825) en Duitser Wundt (1921) volgden hem. Ook die eerste vond, net als Stokoe, dat gebarentalen moesten worden erkend als echte talen en bijgevolg moesten worden gebruikt in het onderwijs (idem:18-19). Stokoe was echter de eerste die gebarentalen op linguïstisch niveau erkende als "fully-fledged" [volwaardige, EV] talen (idem:18-19). 17 Vertaling volgens Van Dale (2006:323). 18 Eichmann citeerde Sandler & Lillo-Martin (2006:XV). 14

15 grammaticale aspecten, kwam er in de jaren negentig ruimte voor grotere onderzoeksprojecten (De Weerdt e.a. 2002:9). Gangmakers daarin waren Mieke Van Herreweghe - met de publicatie van het boek "De Vlaams-Belgische Gebarentaal: een Eerste Verkenning" (1995) en haar proefschrift "Prelinguaal Dove Jongeren en Nederlands: een Syntactisch onderzoek" (1996) - en Myriam Vermeerbergen (Van Mulders & Demey 2008:28). Zij publiceerde in 1996 "ROOD KOOL TIEN PERSOON IN. Morfo-syntactische Aspecten van Gebarentaal", een doctoraatsproefschrift dat als basis diende voor het boek "Grammaticale Aspecten van de Vlaams-Belgische Gebarentaal" 19 (1997) (idem:28). 1.2 Visies op doofheid Volgens de medisch-pathologische visie is doofheid een handicap: "een nadelige positie van een levend wezen als gevolg van een lichamelijk (...) gebrek" (Den Boon & Geeraerts 2005), waarop - na de diagnose van een arts - een aangepaste behandeling moet worden afgesteld. Een belangrijke katalysator voor deze visie was de industriële revolutie: "Doctors played a crucial role in distinguishing those fit for formal employment from the sick and disabled" (Hardonk 2011:15). Artsen fungeerden als maatschappelijke gatekeepers die de graad van 'normaliteit' en 'gezondheid' moesten bepalen en daarenboven - door de groei van de medische wetenschap - 'herstellingsmethodes' konden aanreiken (idem:15-16). De gehoorstoornis wordt door deze visie beschouwd als een personal tragedy (Oliver:1990, Goodley:1998), een individueel probleem, waarbij de nadruk wordt gelegd op de 'pech' die de patiënt overkwam (Hardonk 2011:16). Het duurde dan ook lang alvorens er vanuit sociologische hoek tegenwicht voor deze visie kwam. In de jaren zeventig stelde Michel Foucault de autoritaire rol van de arts ter discussie en bracht zo de tegenstelling normaal-abnormaal aan het wankelen (idem:20-21). De handicap was volgens de Franse filosoof een sociale constructie: de gehoorstoornis kon enkel een handicap worden als de samenleving het als een probleem ging beschouwen ("racisms of state") (Hardonk 2011:20). 20 Foucault kan als een gangmaker van het sociologische model worden gezien. Dat model stelde centraal dat doofheid met een participatieprobleem gepaard ging, beschreven vanuit het perspectief van de persoon met een stoornis en niet vanuit de autoriteit van een externe arts (idem:21). Dat probleem kon door een aanpassing van de samenleving en het staatsbeleid worden gereduceerd (idem:21). Toch stelde Eichmann (2008:13) dat het sociale model voor dove personen niet volledig lijkt te stroken met hun ervaringen: "(...) a number of deaf people neither regard deafness per se as a disabling factor in their life, nor perceive deafness as a disability located within the individual". 21 Dit model gaat met andere woorden niet op voor dove personen die hun identiteit niet construeren ten opzichte van de dominante, horende cultuur. Zij zien de Dovengemeenschap als een cultureel-linguïstische minderheidsgroep, binnen een horende meerderheidscultuur, met een eigen taal en een eigen 19 Bron: Vermeerbergen Term van Foucault, aangehaald in Hardonk (2011:20). In sommige samenlevingen werd dit dan ook daadwerkelijk als een probleem beschouwd. Zo werden er door bepaalde landen (zoals Zweden, China en Amerika) geboortebeperkingen opgelegd aan groepen die beschouwd werden als "unfit for humanity" (Hardonk 2011:20). Ook mensen met gehoorstoornissen werden van deze wet het slachtoffer (Lupton 1994, Hardonk 2011:20). 21 Eichmann (2008:14) citeerde Atherton (2005), Corker (1998) en Lane (1999). 15

16 normen- en waardensysteem (Ladd 2003, Van Herreweghe & Vermeerbergen 2004a). 22 Eichmann (2008:26) betrok hierbij zelfs de term diaspora. Volgens de auteur opperen leden van de Dovengemeenschap vaak zelf dat ze in twee werelden leven en dat ze naast hun eigen identiteit ook een vorm van nationale identiteit koesteren, ondanks de communicatieproblemen. 23 In bijna alle landen ter wereld werd er door de samenkomst van dove personen een eigen cultuur gecreëerd. Reagan (1995:143) kenmerkte die als volgt: "a common shared language, a shared awareness of deaf cultural identity, distinctive behavioural norms and patterns, cultural artefacts, endogamous marital patterns, a shared historical knowledge and awareness, and a network of voluntary, in-group social organisations". 24 Dit is dan ook de visie die in deze scriptie wordt gevolgd, omdat het een goed uitgangspunt vormt om linguïstische concepten, percepties en attitudes ten opzichte van de gebarentaal - hetgeen de belangrijkste identificerende factor is binnen de culturele minderheidsgroep - in Vlaanderen bij hun gebruikers te onderzoeken. Daarenboven biedt dit model de mogelijkheid om de conclusies te vergelijken met die van personen uit andere linguïstische gemeenschappen. 25 In deze paper maken we dan ook het onderscheid tussen doof, verwijzend naar de gehoorstoornis van het individu, en Doof. De hoofdletter indiceert dat de persoon zich identificeert met de cultureellinguïstische minderheidsgroep en behoort tot die gemeenschap. Toch wordt er voor individuele personen opgelet met deze notatie, omdat er als buitenstaander moeilijk over de mate van culturele identificatie kan worden geoordeeld. 26 In het kader van dit taalkundige onderzoek, worden daarom vaak de termen gebarentaalgebruiker of gebarentalige aangevoerd. Uit de interviewgesprekken (die voor dit onderzoek werden gevoerd) werd duidelijk dat de dove informanten niet graag naar zichzelf verwezen als mensen met een beperking, maar als mensen met een andere taal. Met de term gebarentaligen refereren we dan ook aan de personen die gebarentaal als moedertaal of eerste taal hebben aangeleerd, of personen die zich emotioneel met gebarentaal identificeren (Van Herreweghe & Vermeerbergen 2004a:21). Negentig tot vijfennegentig procent van de dove kinderen hebben horende ouders, waardoor ze opgroeien in een Nederlandstalige omgeving. Ondanks het feit dat gebarentaal niet hun moedertaal is, blijkt het wel de taal te zijn waarin ze zich het beste kunnen uitdrukken en die ze het eerst spontaan hebben verworven (idem:42). Zo stelde Hall (1989:92) dat kinderen van horende ouders de Dovengemeenschap beschouwen als hun "surrogate family". 27 Ouders hoeven ook geen taalrolmodel te zijn; die taak kan perfect door (iets oudere) dove kinderen op 22 Citaat uit Eichmann (2008:14). 23 Dit werd onderzocht voor de Dovengemeenschap in het Verenigd Koninkrijk en Duitsland (Eichmann 2008:26). 24 Citaat uit Eichmann (2008:14). 25 Naar: Eichmann (2008:18). Ter volledigheid willen we nog melden dat we zelf de term etnolinguïstische minderheidsgroep niet hanteren, omdat de Dovengemeenschap op enkele punten toch aanzienlijk verschilt. Niet alleen behoren de ouders van de Dove kinderen in negentig tot vijfennegentig procent van de gevallen zelf tot de horende meerderheidsgroep, daarenboven is er geen geografische afbakening van het woongebied van de gemeenschap (Schein 1993:10). 26 Toch wordt er zoveel als mogelijk, de geciteerde tekst buiten beschouwing gelaten, rekening gehouden met die notatie. We schrijven wel steeds de woorden Dovencultuur en Dovengemeenschap met een hoofdletter en volgen hierdoor Van Herreweghe & Vermeerbergen (2012:woord vooraf). 27 Eveneens aangehaald door Eichmann (2008:24). 16

17 de dovenscholen worden overgenomen (Van Herreweghe & Vermeerbergen 1996:28). Het atypische taalverwervingsproces is dan ook een belangrijk verschil tussen gebarentaligen en Nederlandstaligen (Vermeerbergen 2006:177). Onder de term gebarentaalgebruiker classificeren we elke persoon die gebarentaal kent en gebruikt, zonder zich te identificeren met de cultureel-linguïstische minderheidsgroep. Wat Vlaanderen betreft, worden de termen VGT-talige of VGT-gebruiker aangedragen (Van Herreweghe & Vermeerbergen 2012:woord vooraf). 1.3 Vlaamse Gebarentaligen Term VGT De gebarentaal die in Vlaanderen wordt gebruikt, heeft al verschillende namen mogen dragen. Zo sprak Loncke over de "Belgische Gebarentaal" (BeGT) (Demey 2005:18). Zijn onderzoek uit de jaren tachtig - dat betrekking had op de communicatie tussen dove kinderen uit de Vlaamse regio - werd samengebracht met dat van Quertinmont, die de Waalse gebaren onder de loep nam (idem:18). De term werd lange tijd internationaal gebruikt. Sinds 1970 is er echter een voortdurend federalisatieproces aan de gang en dat heeft uiteindelijk ook een invloed gehad op de gebarencommunicatie in de beide landsdelen. 28 Zo brak niet alleen de Belgische federatie Navekados (Nationale Vereniging van Katholieke Doofstommen) uiteen in een aparte Vlaamse (Fenedo, Federatie van Nederlandstalige Doven; later Fevlado, Federatie van Vlaamse DovenOrganisaties) en een Waalse federatie (FFSB, Fédération Francophone des Sourds de Belgique), maar verminderde het contact tussen de twee gebarentaalgemeenschappen ook aanzienlijk. Activiteiten werden sindsdien vaker gescheiden georganiseerd en daardoor steeg ook de divergentie binnen BeGT (Van Herreweghe & Vermeerbergen 2009:309). Vlaamse onderzoekers als Van Herreweghe en Vermeerbergen verkozen in de jaren negentig de benaming "Vlaams-Belgische Gebarentaal" (VBGT): "Vooral omdat er enerzijds redenen bestaan om te veronderstellen dat er maar weinig verschillen zijn tussen de 'Waalse' en de 'Vlaamse' gebarentaalvarianten, maar omdat er omwille van te beperkt taalkundig onderzoek anderzijds ook geen linguïstische bewijzen waren voor het bestaan van één taal" (De Weerdt e.a. 2003:16-17). In het najaar van 2000 beslisten de Vlaamse dove personen op de Algemene Vergadering van Fevlado om de taal om te dopen tot "Vlaamse Gebarentaal" (VGT) (Demey 2005:18). Uit het onderzoek van Van Herreweghe en Verhelst (2004) bij dertig West-Vlaamse Dove personen (die actief waren in de Dovengemeenschap) bleek wel dat weinigen naar hun eigen taal met de term Vlaamse Gebarentaal of de afkorting ervan verwezen. Zij spraken over "gebaren" of zelfs "wijzen". 29 Vlaamse Gebarentaal werd uiteindelijk, onder deze naam, in april 2006 door het Vlaamse Parlement erkend. De term Vlaamse Gebarentaal verwijst niet naar een nationale gebarentaal, maar wordt als overkoepelende term gebruikt voor vijf regionale varianten die zich rond de dovenscholen hebben ontwikkeld. Ondanks het feit dat er nationale naamlabels op verscheidene 28 Vanaf 1993 wordt er in de grondwet opgenomen dat België een federale staat is. 29 Dit geeft enkel een indicatie. Het resultaat is dus niet met zekerheid van toepassing op de volledige Dovengemeenschap in Vlaanderen. De interviewgesprekken werden gevoerd bij vroegtijdig Dove personen uit vier leeftijdscategorieën (Van Herreweghe & Verhelst 2004). 17

18 gebarentalen worden gekleefd (denk maar aan ASL en BSL, British Sign Language), wees Eichmann (2008:19) erop dat "language coherence" slechts een politieke constructie is De omvang van de Dovengemeenschap In het noordelijke gedeelte van België wordt geschat dat er ongeveer zesduizend personen zijn met een vroegtijdig, bilateraal en permanent gehoorverlies van 40 db HL of meer (Van Herreweghe & Vermeerbergen 2004a:26). 31 Hiervan zijn er naar schatting personen onder de 18 jaar, personen tussen de 18 en de 64 jaar en plussers (idem:26). 32 Deze personen identificeren zich in concreto met de Vlaamse Gebarentaal (VGT) en worden tot de Vlaamse Dovengemeenschap gerekend (Van Herreweghe & Vermeerbergen 2004a:25-26). 33 Volgens Loots e.a. (2003) beschouwde 52 procent van deze groep zich als tweetalig. Zij gebruikten naast de Vlaamse Gebarentaal het gesproken Nederlands. Daarnaast meldde ook 36 procent op frequente basis gebruik te maken van het geschreven Nederlands. Loots e.a. (2003) erkenden deze groep niet als tweetaligen. Stone (2005:18) hanteerde echter een andere definitie van tweetaligheid. Bilinguïsme impliceerde volgens hem dat de twee talen in verschillende situaties naast elkaar kunnen worden gebruikt. De keuze wordt dan beïnvloed door de taal die het meest frequent in die specifieke situatie wordt gehanteerd. Zo stelt hij dat de thuistaal en de taal voor directe communicatie bij Dove personen de gebarentaal is, maar dat er voor geschreven communicatie overgeschakeld wordt naar de meerderheidstaal. Naast de Dove VGT-taligen bestaan er ongeveer zevenduizend horende gebarentaalgebruikers die Vlaamse Gebarentaal als hun eerste of tweede taal beschouwen of er kennis van hebben (Adriaenssens e.a. 2005). Tot deze groep behoren CODA's (child of Deaf adult) 34, ouders of gezinsleden van dove kinderen, professionele VGT-gebruikers, mensen die op recreatieve basis VGT aanleren en VGT-tolken (Van Herreweghe & Vermeerbergen 2004b:43-44). Het is niet zo dat dit allemaal 'zuivere' VGT-gebruikers zijn, ze gebruiken diverse vormen van gebarenvariëteiten die zich ergens op het continuüm tussen VGT en het Nederlands met Gebaren bevinden (Van Herreweghe & Vermeerbergen 2004b:43). 30 Eichmann citeerde hier Woolard & Schieffelin (1994) en Nakamura (2006a:11). 31 Verklaring "db HL": decibel hearing level. 32 Dit onderzoek werd gevoerd aan de hand van (1) statische informatie van de neonatale gehoorscreening van Kind & Gezin (sinds 1998 in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en het Vlaamse Gewest) en (2) gegevens van epidemologisch onderzoek uit andere landen (Van Herreweghe & Vermeerbergen 2004a:26). De auteurs van het artikel merken op dat we de cijfers met voorzichtigheid moeten benaderen omdat het "[i]n Vlaanderen ontbreekt (...) aan systematisch, demografisch en epidemologisch onderzoek" (Van Herreweghe & Vermeerbergen 2004a:27). Het gaat in grote mate nog steeds om schattingen. 33 Berekening door Loots e.a. (2003): personen tussen 0 en 17 jaar, personen tussen 18 en 64 jaar en plussers kregen te maken met een vroegtijdig, bilateraal gehoorverlies. In het totaal zijn dat dus personen, ongeveer 6000 personen dus. In: Van Herreweghe & Vermeerbergen (2004a:26). 34 Definitie CODA in Stone (2005:7): "Traditionally notions such as CODA (...) conflate having D/deaf parents with being exposed to a rich 'Deaf' linguistic and cultural heritage that not all hearing children of Deaf adults gain exposure to". 18

19 1.4 De erkenning van Vlaamse Gebarentaal Vlaamse Gebarentaal, natuurlijk maar niet volwaardig Naarmate de internationale aandacht voor gebarentalen groeide, ontwikkelde zich bij Europese leerkrachten en pedagogen opnieuw het inzicht in de mogelijkheden en voordelen van "gebarentalencommunicatie" binnen het onderwijs (Vermeerbergen & Van Herreweghe 2008:3). Al lijkt Navekados hiervan aanvankelijk minder overtuigd te zijn, althans zo blijkt dat uit de speech van de voormalige voorzitter op het einde van het nationale congres in 1974: (...) Navekados is geen voorstander van onderwijs door middel van Gebarentaal. Wel wijst ze op de noodzaak dat de dove zich kan uitdrukken op de hem natuurlijke wijze, anders zou hij zijn identiteit verliezen. We moeten een Gebarentaal hebben, die de taalkundige regels eerbiedigt. Dat is het beste middel om de taalarmoede in te dijken. (Buyens 2003:76, eigen cursivering EV) Ook al werd gebarentaal beschouwd als de natuurlijke taal van de Doven en een middel om hun identiteit tot uiting te brengen, toch bleek die ongeschikt te zijn voor het onderwijs omdat de taal op zich daarvoor tekort schoot. Zo concludeerde Reagan (1995:137): Sadly, such views are often internalized both by individual deaf people and by deaf communities as well, resulting in diglossic language communities in which natural sign languages are perceived to be 'the low variety' of signing, while those more closely parallelling the surrounding spoken language are seen as a 'high language variety'. In 1979 ging dan ook op initiatief van Navekados' Vlaamse opvolger Fenedo (Federatie van Nederlandstalige Doven), die nu onder de naam Fevlado bekend staat, de ontwikkeling van het gebarensysteem Nederlands met Gebaren (NmG) van start. 35 Gebarensystemen zijn geen natuurlijke of spontane talen, maar talen die door mensen werden ontwikkeld. Ze worden vaak "brugtalen" genoemd naar de spreekwoordelijke brug die de taal zou moeten vormen tussen gebruikers van de gebarentaal en de gesproken taal (Van Herreweghe & Vermeerbergen 1996:4). Zo volgt het gebarensysteem de structuur van de lokaal gesproken taal (in dit geval het Nederlands) en worden er synchroon met het spreken gebaren gemaakt (idem:3-4). Dit betekent dat elk Nederlands woord ook een gebarentalig equivalent moest hebben, wat in de realiteit niet zo was (Vermeerbergen 2003:24). Er moesten dus nieuwe gebaren gecreëerd worden. Er is met andere woorden een overlapping tussen NmG en VGT, maar die is niet absoluut. Daarenboven werden er nog veertien "morfologische markeerders" aan de taal toegevoegd, die een signaal moesten geven als er in de uiting bijvoorbeeld een lidwoord of een verkleinwoord werd gebruikt (Vermeerbergen & Van Herreweghe 2008:2). Gebarentaalgebruikers zelf waren ervan overtuigd dat het gebruik van NmG hun kennis van de Nederlandse grammatica zou bevorderen (De Graef 2003:164). Eén van de nadelen van NmG is dat de communicatie veel trager verloopt, ondanks het feit dat in spontane NmG-conversaties de 35 Dit werd beslist op een nationale studie op 20 oktober 1979 (Buyens 1995:VIII). 19

20 functiewoorden (zoals lidwoorden, hulpwerkwoorden...) vaak achterwege worden gelaten (Vermeerbergen & Van Herreweghe 2008:2-3). Daarenboven is het logisch dat het gebarensysteem, door een vermenging van de orale en visuele taal en door de vele toevoegingen, niet meer natuurlijk aanvoelt. Desalniettemin waren de verwachtingen hooggespannen. Deze nieuwe taal, die de "echte" grammatica" (idem:1) van de gesproken taal volgde, was volgens Fenedo wel geschikt voor het onderwijs en het gebruik ervan zou dan ook gestimuleerd worden. Het moest daarenboven een "algemeen aanvaard systeem" worden, net zoals Algemeen Nederlands dat voor de horende Vlamingen was (Buyens 1983:VIII): "We (...) want to introduce a generally accepted and understandable system for all deaf and hearing people (...), similar to 'Standard Dutch' [Algemeen Nederlands, EV] which is accepted and used alongside the dialects". 36 De functie van het gebarensysteem beperkte zich dus niet, zoals in andere landen, tot het dovenonderwijs (Van Herreweghe & Vermeerbergen 2009:314). Als we de terminologie van de Duitse taalkundige Peter Auer (2005) hierop toepassen, dan was het de bedoeling dat er een situatie van diglossie gecreëerd werd. 37 De twee variëteiten zouden naast elkaar bestaan, met elk hun eigen functie. Afbeelding 5: Situatie diglossie 38 Toch noemde Fevlado NmG niet het resultaat van een standaardisatie van de taal, maar wel van een unificatie. 39 Dit had, volgens Van Herreweghe en Vermeerbergen (2009:312, eigen cursivering EV) twee redenen: This might partly be because [1, EV] they focused on lexemes only, not on any morphosyntactic aspects of VGT, but presumably also because [2, EV] the term 'standardisation' to a certain extent involves an element of prestige, and at the time it was inconceivable to think of VGT as of a prestigious language Van Dale definieert standaardtaal dan ook als een "taalvorm die als model of norm geldt" (Den Boon & Geeraerts 2005). Toch hoopten de ontwikkelaars van NmG wel, volgens Loncke (1983:161), dat de taal geaccepteerd zou worden "among educationalists" en zo toch een bepaalde status zou verwerven. Buyens (1983:VII) beklemtoonde daarenboven dat NmG "de doven meer kansen [kon] (...) bieden op elk gebied", niet alleen door het verrijken van de eigen taal "via een uitgebreider gebarenvocabularium", maar ook door "het vergroten van de communicatiemogelijkheden tussen horenden en doven". Zo werd ervan uitgegaan dat "a 'unified' lexicon and a 'good' grammar (...) would meet with less resistance in the hearing community (including those hearing professionals who worked in deaf education)" (Van Herreweghe & Vermeerbergen 2009: ). 36 Uit: Van Herreweghe & Vermeerbergen (2009:314,324). 37 Uit: Taeldeman (2008:26). 38 Afbeelding naar: Grondelaers & Van Hout (2009:205). 39 Van Herreweghe & Vermeerbergen (2009:312): "(...) lexical unification or 'uniformisation' of the lexicon of the five regional varieties". 20