INFORMATIE VOOR DIRECTIES, BESTUURDERS EN TOEZICHTHOUDERS IN HET VO/MBO maart 2008 nummer 63. Burgerschap vraagt om waarden die werken

Transcriptie

1 THEMA INFORMATIE VOOR DIRECTIES, BESTUURDERS EN TOEZICHTHOUDERS IN HET VO/MBO maart 2008 nummer 63 Burgerschap vraagt om waarden die werken Sinds september 2007 is Burgerschap verplicht in het mbo. Als gevolg daarvan worden op dit moment in vele opleidingen ad hoc praktische oplossingen gezocht met de middelen die voorhanden zijn. De aandacht gaat daarbij vooral uit naar voorbeelduitwerkingen, een canon, examinering, de taak van de inspectie en het toetsingskader. De belangrijkste achterliggende vragen worden vaak overgeslagen: doen we de goede dingen? Wat zien de docent en de onderwijsinstelling als hun maatschappelijke opdracht? Is de invulling die in het brondocument van Leren, Loopbaan en Burgerschap wordt gegeven niet te mager? Er zijn gelukkig scholen die deze vragen niet uit de weg gaan en kunnen als voorbeeld dienen. Tekst: Marianne Beelaerts met medewerking van Henk van der Mark We nemen een kijkje bij Landstede, één van de instellingen die is aangesloten bij de Besturenraad. Bij Landstede is een intensief Leren, Loopbaan en Burgerschap-traject gestart voor deelnemers. In verband daarmee worden alle docenten getraind en wordt de organisatie aangepast. Visie en missie zijn leidend bij de veranderingen. Uitgaan van eigen kracht Als je als school echt iets van je grondslag wilt maken, vraagt dat visie, onderwijsprogramma s, toerusting van docenten en aanpassing van de organisatie. Dit staat in scherpe tegenstelling tot de huidige, door de overheid gestuurde, benadering van burgerschap in het mbo, die door uitgevers en individuele docenten wordt ingevuld. Naar beste weten, maar niet verbonden met het werk van anderen en daardoor niet duurzaam. Geen diplomafabriek De onderwijsinstelling gaat voor Waarde(n)vol leren, leven en werken ; dat is haar missie. Ze wil niet te boek staan als diplomafabriek. Dat vraagt van alle betrokkenen in de instelling dat zij verantwoordelijkheid nemen voor de keuzes die zij maken en de manier waarop zij het onderwijs ontwikkelen. Dat is niet makkelijk; in het dagelijks werk zijn er genoeg redenen om het gesprek over keuzes uit de weg te gaan of af te wijzen: het is al zo druk, het gaat toch goed, dat kan met mijn leerlingen niet, het is onbegonnen werk, we vinken de kerntaken wel af, we hebben aan de eisen voldaan, we willen niet paternalistisch zijn of moraliseren en zeker niet evangeliseren, je moet de grenzen van je mogelijkheden kennen. Het is allemaal waar, in zekere zin. Maar er ligt een opgave. Iedere stap in de goede richting is er één. Uniek programma voor deelnemers Waar ga JIJ voor? is een uniek programma voor deelnemers bij Landstede op het gebied van zingeving en ethiek. Alle eerstejaars studenten besteden in hun programma tenminste 50 uur per jaar aandacht aan wat ze belangrijk vinden en wat ze daarmee in hun leven doen. Morele ontwikkeling is aan de orde in alle domeinen

2 van Burgerschap, van het benoemen van de eigen ontwikkeling, het zorgen voor de eigen gezondheid, het zich opstellen in sociale relaties tot in het politieke debat, als kritische consument en als werknemer. Leren in de praktijk is daarbij belangrijk. Veel deelnemers doen dat ook het liefst. Kern van het programma is dat leerlingen een arbeidsidentiteit ontwikkelen die betekenisvol is. Welk beroepsbeeld ontwikkelen ze? En welk loopbaanperspectief? Antwoord op deze vragen geven richting en doel aan het leertraject. Zelfkennis en inzicht in het eigen levensverhaal zijn daarvoor een voorwaarde. Deze inzichten krijgen ze door het stellen van de volgende vragen: Weet je wat jou beweegt? Heb je geleerd naar binnen te kijken? Wat is jouw levensthema? Wat brengt jou in beweging? Waar ga JIJ voor? Heb je geleerd naar buiten te kijken? Hoe kun je met datgene wat jou in beweging zet van betekenis zijn voor anderen? Dit programma is gebaseerd op de vijf kernwaarden van Landstede: talent, ontmoeting, respect, zingeving en verantwoordelijkheid. De kernwaarden van Landstede Landstede gaat voor Waarde(n)vol leren, leven en werken Landstede is een ondernemende organisatie, die midden in de maatschappij staat. Wij bieden diensten aan op het gebied van beroepsopleidingen, voortgezet onderwijs en opleidingen voor volwassenen en ook op het gebied van welzijn, kinderopvang en kringloop. Vanuit de christelijke inspiratie zijn voor ons denken en handelen deze waarden leidend: De waarde van het ontwikkelen van ieders talent Landstede wil niet alleen beroepsmatige talenten ontwikkelen. Wij willen een organisatie zijn met hart voor de zaak en met serieuze zorg en aandacht voor elke persoon. Elk mens is voor ons een uniek en getalenteerd individu. Dat betekent dat wij oog hebben voor de persoonlijke eigenschappen en oorspronkelijke talenten van iedereen die van onze diensten gebruik maakt. Met deze talenten creëren wij een toekomst. De waarde van respect voor ieders eigenheid In ons werken gaan we uit van ieders persoonlijke ontwikkelingsbehoefte. Maar onze eigen inspiratiebron en onze pedagogische, sociale en educatieve doelstellingen zijn medebepalend voor de manier waarop wij daaraan een bijdrage geven. Daarom moeten wij ons in woord en daad bewust zijn van onze waarden en normen. Tegelijk moeten wij ons rekenschap geven van de inhoud van ons werk en de belevingswereld van degene die wij begeleiden. Dit vereist een beroepshouding die wij normatieve professionaliteit noemen. Het behoort tot onze professionaliteit om culturele verschillen te kunnen hanteren en er pedagogische verbindingen tussen te leggen. De waarde van de ontmoeting met elkaar Wij zijn geïnteresseerd in de uitwisseling, in wat er tussen mensen gebeurt. Wij leren nergens meer van dan van de ontmoeting met anderen. Het gaat ons om openheid en vrijheid, om respect voor de gevoelens van de ander. Bij Landstede vinden we het niet belangrijk het altijd met elkaar roerend eens te zijn. Wij willen met verschillen kunnen omgaan, daarom respecteren wij de levensbeschouwelijke opvattingen van de ander en verwachten datzelfde respect terug. De waarde van de aandacht voor zingevingsvragen Landstede wil ruimte geven aan mensen die wat zinnigs te zeggen hebben over het bestaan en over deze tijd. Wij geloven namelijk dat er meer is dan oppervlakkig vermaak en consumptie, meer in jezelf, meer tussen de mensen en meer tussen hemel en aarde. Ieder mens moet ook de uitdaging aangaan met het beste in hem- of haarzelf. Dat vraagt voor alle facetten van het leren, leven en werken aandacht en bewustwording. De waarde van een ondeelbare verantwoordelijkheid voor jezelf, de ander en de samenleving Bij Landstede zien we dat de maatschappij om ons heen vraagt om een generatie van waarde(n)volle probleemoplossers, aanpakkers en doordenkers. Mensen die waardengedreven en 2

3 Kern van het programma is dat leerlingen een arbeidsidentit verantwoordelijk handelen, op basis daarvan kunnen samenwerken en zorg hebben voor hun omgeving. Dat komt terug in het opleiden en begeleiden van mensen en vereist professionaliteit van onze organisatie. Opleiden van docenten Niet alleen de studenten, maar ook de leraren krijgen persoonlijke aandacht en steun bij hun professionele ontwikkeling. Hoe kun je immers inspirerend begeleiden als je zelf niet geïnspireerd bent? Om die reden volgen alle 900 mbo-docenten een training Inspirerend coachen. De training omvat een intensief programma van zes dagdelen en de begeleiding is in handen van mensen van de onderwijsinstelling zelf. In dat programma staat de pedagogische relatie tussen docent en deelnemer centraal. Om succes te boeken is het essentieel dat de dialoog op gang komt tussen leraar (pedagoog) en leerling over het levensthema (waar ga JIJ voor?) en de maatschappelijke betekenis daarvan (hoe kun je van betekenis zijn voor anderen?). Als de deelnemer zijn levensthema en zijn maatschappelijke betekenis kan verbinden, kan hij uitgroeien tot een gelukkig en evenwichtig persoon. De deelnemer doet er dan namelijk toe. Voorwaarde is dat de leraar/pedagoog daadwerkelijk contact maakt. Om dat te bewerkstelligen worden de docenten onder meer geoefend in gesprekstechnieken. Twee voorbeelden van werkvormen die de docenten krijgen aangeboden: WERKVORM 1: COLLEGIALE INTERVISIE In het kort Intervisiegroepen zijn kleine groepen van 4 tot 6 personen die bij elkaar komen voor collegiale toetsing. In deze groepen bespreken collega s op een methodische manier vraagstukken uit de eigen werkpraktijk. Deelnemers leren eigen problemen, dilemma s, weerstanden e.d. ter toetsing aan elkaar voor te leggen, en deze op een niet-oordelende, maar juist lerende manier te behandelen. De probleemhebber laat zich adviseren en leert daarvan. Het is niet de bedoeling dat er een soort therapiegroep ontstaat. Opbrengst Afhankelijk van de aard van de vraagstelling kan de intervisie voor de probleemhebber leiden tot meer bewustzijn over en inzicht in de problematiek enige alternatieve oplossingen oefening in gedragsverandering Het is ook een manier om zaken te oefenen als: feedback krijgen en geven, maar ook op verschillende niveaus interveniëren, samenwerken en schakelen. Aanpak Stap 1. De probleemhebber schetst zijn situatie De probleemhebber geeft beknopte informatie over de situatie, waarin het probleem zich voordoet: informatie over de situatie en het proces. Het is aan te raden concreet verslag te doen van de lastige situatie als een soort plaatje of korte film, zodat helpers zich een beeld kunnen vormen van de situatie van de probleemhebber. De groep reageert niet, maar let wel goed op. Stap 2. De groep formuleert vragen Ieder lid van de groep bereidt drie vragen voor. Deze vragen moeten zodanig geformuleerd worden dat ze de probleemhebber verder helpen in het ophelderen van de situatie. De vragen worden door probleemhebber zelf op een bord/flipover geschreven. De probleemhebber beantwoordt de vragen niet, maar denkt alvast na over de vragen. Stap 3. Typering van vragen door probleemhebber De probleemhebber typeert de vragen door één voor één aan te geven: warm (heeft met mijn probleem te maken), koud (heeft niets met mijn probleem te maken) en neutraal (kan relevant zijn, ik weet het niet). Neem daar de tijd voor. Het gaat hierbij om reflectie: wat kan allemaal een rol gespeeld hebben in deze situatie?

4 it ontwikkelen die betekenisvol is Stap 4. De probleemhebber beantwoordt de vragen De probleemhebber geeft nu kort antwoord op de vragen (eventueel alleen de warme vragen). Hierop geen discussie! Stap 5. Een volgende ronde vragen Iedereen mag vragen tot hij uitgevraagd is. De probleemhebber antwoordt meteen. WERKVORM 2: DE KUNST VAN HET VRAGEN STELLEN Bij de Kunst van het vragen stellen volgen we de LSD-methode. LSD staat voor Luisteren, Samenvatten en Doorvragen. Deze methode is afgeleid van de zogeheten Socratische dialoog. Stap 6. Ieder groepslid formuleert de vraag leder groepslid formuleert de vraag: Mijn probleem is.... De probleemhebber doet dat niet. De groep probeert zich te verplaatsen in de probleemhebber. Dit is de meest creatieve stap in het proces. Ieders invulling wordt op de flip-over geschreven. Stap 7. De probleemhebber typeert opnieuw Weer geeft de probleemhebber warm/koud/neutraal aan. Stap 8. De probleemhebber formuleert nu zelf De probleemhebber geeft nu zelf aan: Mijn probleem is.... Stap 9. Roddelen/ discussie over krachten die maken dat het probleem blijft De probleemhebber draait zich met de rug naar de groep en groep praat over de krachten (gedrag, gedachten, overtuigingen van persoon) die maken dat het probleem blijft. De probleemhebber geeft aan wanneer het genoeg is. Stap 10. Tips en suggesties De groepsleden geven de probleemhebber een advies mee: suggesties voor een nieuw verhaal voor de probleemhebber, waar liggen moeilijkheden voor uitvoeren van suggesties en welke moeilijkheden ziet de probleemhebber zelf met betrekking tot het uitvoeren van de suggesties. Luisteren Vragen stellen begint met luisteren. Luisteren doe je met je hele lichaam. Aandachtspunten: Lichaamstaal (geen armen over elkaar) Oogcontact, knikken en hummen Aantekeningen maken Gedrag spiegelen (zelfde houding aannemen als gesprekspartner) Wat zegt iemand letterlijk Stemgebruik Samenvatten Samenvatten geeft het gesprek structuur. Heeft je gesprekspartner zijn betoog afgerond of de vraag beantwoord, dan vat je het in een enkele zin samen. Daarmee check je of je de boodschap goed hebt begrepen. Aandachtspunten: Vat in je eigen woorden samen Overdrijf niet met teveel samenvatten Gebruik de samenvatting om overgang naar een volgende gespreksfase te markeren Doorvragen Een goede vragensteller speurt steeds naar aanknopingspunten om door te vragen. Luister dus goed. Aandachtspunten: Wees alert op vaagheden, subjectieve uitlatingen, aannames en algemene waarheden Let op wat de ander zegt maar ook op wat hij niet zegt Varieer in open en gesloten vragen. 4

5 Alle 900 mbo-studenten volgen een training Inspirerend coachen Samenhang aanbrengen in de organisatie De ontwikkeling van Burgerschap heeft in Landstede een plaats in alle opleidingstrajecten. Dat betekent dat het verankerd moet zijn in het beleid van de instelling. Daarom wordt gewerkt met vier programmalijnen: het werken met deelnemers, personeel en omgeving. De vierde programmalijn is ontwikkeling, dat wil zeggen: vernieuwing als resultaat van kwaliteitszorg. Systematisch wordt de samenhang in de organisatie gezocht. Vernieuwingen kunnen namelijk niet worden beperkt tot het onderwijsprogramma, ook het personeel en de organisatie van de school zelf zijn daarbij van belang, evenals een goede samenwerking met de partners in de omgeving van de school. Het wordt consistent configureren genoemd. Het werken met programmalijnen moet dat bereiken. Twee sturingsprincipes Iedere programmalijn is uitgewerkt in doelstellingen, uitgangspunten, aandachtspunten, procedures, activiteiten en pr-aspecten. De missie is daarbij leidend. Landstede wil zich onderscheiden, allereerst door zijn benadering langs persoonlijke lijnen, langs de menselijke, waarde(n)volle, warme kant. De onderwijsinstelling maakt daarbij dankbaar gebruik van wat door anderen is gedaan rond de kracht van bezieling, de narratieve benadering van professionaliteit en de presentiebenadering van Bram de Muynck e.d. De koude kant, die in een organisatie ook noodzakelijk is, de kant van structuren, cijfers en systemen, is een ander aspect van ieder professioneel werkproces. Deze kant heeft al jaren de overhand. Deze twee kanten leiden tot twee sturingsprincipes in de organisatie, resultaat- en waardengericht. Teams bijvoorbeeld zijn resultaatverantwoordelijk en waarde(n)bewust. Het verdient voortdurende aandacht om een goede balans te vinden. Werkende Waarden Werken vanuit je visie en missie is geen gegeven, het is een voortdurend ontwikkelingsproces. Om die reden is bij Landstede vernieuwing op basis van kwaliteitszorg in de vierde programmalijn van ontwikkeling ondergebracht. Deze programmalijn werkt ook door in de drie anderen. Daarom wordt het als programmalijn 0 aangeduid: de 0 van bron. De bedoeling is ook op het gebied van kwaliteitszorg en verantwoording consistent te werken, dat wil zeggen niet alleen gericht op de zogeheten harde, makkelijk meetbare kant van de examenresultaten en de in-, door- en uitstroomcijfers te waarderen en te verantwoorden, maar ook systematisch aandacht te geven aan waardenvol leren en daarover te rapporteren en te evalueren. Daartoe is er een methodiek ontwikkeld: Werkende Waarden. In deze methodiek wordt systematisch gekeken of echt gedaan wordt wat gezegd wordt. De hele beleidscyclus wordt daarbij onder de loep genomen. Waar vindt de vertaling van denken naar doen plaats? Beschrijven en vaststellen (kern)waarden van de instelling Vertalen in beleid een onderwijsprogramma s Uitvoeren en uitdragen Evalueren en verantwoorden van resultaten Kaderbrieven (Deel)Beleidsplannen Projectplannen Concrete lespakketten OER en Onderwijsovereenkomsten Gedragsnormen in de klas, in vergaderingen, bijeenkomsten Competentieprofielen van medewerkers Vanuit welke bronnen vertellen we ons verhaal? Beschrijven en vaststellen (kern)waarden van de instelling Vertalen in beleid en onderwijsprogramma s Uitvoeren en uitdragen Evalueren en verantwoorden van resultaten Uitkomsten van onderzoeken (tevredenheid, imago, BPV) Beleidsevaluatie Rapportages Portfolio POP Persberichten Jaarverslag / Jaarbericht 5

6 De resultaten van Waarde(n)vol leren, leven en werken worden benoemd en gewaardeerd. Daarin worden missie, visie en kernwaarden uitgewerkt. Daarin kun je je immers onderscheiden. Het gaat in Werkende Waarden van Landstede om verhalen vertellen naast tellen, meer doen dan meten. Het gaat om kwantiteit en kwaliteit en kwaliteit uitgedrukt in waarden. Langs deze weg wordt gestuurd en ontwikkeld. Zo wordt nagegaan of de ambitie om meer te zijn dan een diplomafabriek, wordt waargemaakt. Dan kan ook blijken wat er nodig is om dat in de toekomst nog beter te doen. Visie en missie aan de basis Landstede wil meer bieden dan het LOI. Maar goede bedoelingen zeggen nog niet zo veel. Missie, visie en kernwaarden blijven te vaak mooie woorden op papier. Hier zien we dat visie, missie en kernwaarden meer zijn, ze hebben een sturend karakter. We hebben gezien dat het programma voor deelnemers, de toerusting van docenten, het werken met programmalijnen en de kwaliteitscyclus en verantwoording naast resultaat- ook waardenbewust worden gestuurd. Dat gebeurt vanuit een visie op Waardenvol leren, leven en werken. Door samenhang aan te brengen tussen onderwijs en kwaliteitszorg, tussen visie en toerusting van docenten, tussen verantwoording en samenwerking met partners wordt consistent richting gekozen. Meer informatie Landstede werkt samen in de Federatie Christelijk MBO. Deze Federatie is een samenwerkingsverband van elf instellingen voor mbo en werkt actief aan versterking en profilering van de identiteit. Het Expertisecentrum van de Federatie organiseert congressen en bezinningsprogramma s en ontwikkelt producten zoals de Tripkit; een instrument om in gesprek te raken over waarden en dilemma s. Voor meer informatie kunt u terecht bij Marianne Beelaerts, adviseur MBO en secretaris van de Federatie Christelijk MBO, via mbeelaerts@besturenraad.nl of Of ga naar Literatuur en websites Theo van Geffen, Leren, Loopbaan en burgerschap á la Landstede; matrixanalyse: het marineren á la Landstede van leer- en werkprocessen. Henk van der Mark, Voorbeelden van marineren; Zingeving en de dialoog daarover met een ander in relatie tot het als werknemer functioneren in een arbeidsorganisatie. Henk van der Mark, Identiteit in beweging; Landstede als pedagogische waardengemeenschap. Henk van der Mark en Nieke Jansen, Programmalijnen identiteit Landstede Henk van der Mark en Nieke Jansen, Van grondslag naar geïnspireerd: missie, visie, kernwaarden; Waarin Landstede onderscheidend wil zijn. Henk van der Mark en Nieke Jansen, Naar implementatie: Leren, Loopbaan en Burgerschap; samenhang tussen de verschillende domeinen/kerntaken uit het brondocument + uitbreiding typisch voor Landstede. Henk van der Mark, Onze samenleving: toenemende bezorgdheid, wantrouwen en onveiligheid, projectgroep burgerschap lerarenopleidingen. Hajo Bijleveld, Zachte waarden, klinkende resultaten? Presentatie april 2007, zie downloaden. Kees van Eerten, Visie op burgerschap en levensbeschouwelijke ontwikkeling in het mbo, THEMA Besturenraad, februari Thom Geurts, Leren in een pedagogische waardengemeenschap, oktober Frans Meijers, Hoe kun je geïnspireerd begeleiden als je zelf niet geïnspireerd bent? Samenvatting referaat 23 maart 2007, conferentie Kansen creëren, Federatie Chr. MBO. Frans Meijers, Waardengericht leren en werken; begeleiden in competentiegericht onderwijs, 8 februari 2008, zie MBO/producten downloaden. Rob Van Kessel, Meten is weten? Verslag 24-uurs conferentie identiteit Landstede Andries Baart, Wat aandachtige nabijheid vermag; Over professionaliteit en present-zijn in complexe Situaties. Zie ook www. presentie.nl. Berend Kamphuis, Staatssecretaris legt MBO liberaal mensbeeld op, zie Brondocument Leren, loopbaan, burgerschap, zie nl. Unesco-school, profiel voor een Unescoschool, zie node/32. Kennistafel Burgerzin, Samenwerken Kennisdelen Kennistafels. Slow Management: Conferenties inspirerend leiderschap: Dick den Bakker Moreel leiderschap: Expertise centrum Federatie Christelijk MBO, zie MBO. Carla Veeger, Intervisie; in verslag identiteitsdagen Landstede Colofon THEMA is een uitgave van de Besturenraad, de organisatie van het christelijk onderwijs. Losse nummers 3,. Eindredactie Grada Huis/Fenna ter Meulen Redactie-adres Postbus 907, 2270 AX Voorburg, T , F , E alg@besturenraad.nl Vormgeving Ontwerpwerk, Den Haag Druk Drukkerij Giethoorn ten Brink, Meppel, Besturenraad