Monitor woon en werklocaties Enschede, Oktober 2014

Transcriptie

1 Monitor woon en werklocaties 2014 Enschede, Oktober 2014

2 Pagina 2 Inhoud 1 Inleiding Samenvatting werken Samenvatting wonen Werken Ambitie & Visie Trends en ontwikkelingen op macroniveau Kantoren Ambitie & Visie Trends & ontwikkelingen Stand van zaken markt opgave 1: schrap m2 kavelaanbod opgave 2: haal m2 incourante leegstand uit de markt opgave 3: realiseer een gemiddelde uitgifte m2 bvo per jaar tot Aanbod Conclusie Kantoren Bedrijventerreinen Visie & Ambitie Trends & Ontwikkelingen Stand van zaken markt Vraag Aanbod Conclusie Wonen: Visie en trends Visie en ambitie Trends Demografische ontwikkelingen Overige belangrijke trends ontwikkelingen en kenmerken van woningvoorraad Conclusie wonen: Visie en trends Wonen: Stand van Zaken Nieuwbouw ontwikkelingen Behoefte nieuwbouw Woningbouwproductie Conclusie woningbouwproductie Prognose Nieuwbouw Plancapaciteit en programma nieuwbouwwoningen Ontwikkeling markt en verkoop van nieuwbouw woningen Nieuwbouwwoningen te koop Verkoop nieuwbouwwoningen Verkoop Kavels Conclusie markt nieuwbouwwoningen Ontwikkeling markt en verkoop van bestaande woningen... 34

3 Pagina Ontspannen woningmarkt Te koop staande bestaande woningen Conclusie markt bestaande woningen Duurzaamheid wonen Bijlage Werken Bijlage Wonen

4 Pagina 4 1 Inleiding Met het vaststellen van de Stedelijke Koers in 2012 heeft Enschede haar plannen afgestemd op de veranderde economische omstandigheden en de terugloop in vraag naar woningen, kantoren en bedrijven. De Stedelijke Koers is een richtlijn voor de toekomstige stedelijke ontwikkeling en betekent ook een andere manier van werken. Het gaat om een andere rolopvatting: meer regie en faciliteren in plaats van zelf doen, sterk willen bepalen hoe, wat en waar vanuit de programma s. We gaan de komende jaren steeds een vergelijkbaar, maar minder omvangrijk proces van monitoring en prioritering doorlopen waarbij we ons blijven focussen op kansrijke ontwikkelingen voor Enschede. De raad heeft met het vaststellen van de Stedelijke Koers opdracht gegeven voor het ontwikkelen van een verbeterd sturingsmodel waarin de nieuw op te zetten monitor voor wonen en werken is geïntegreerd. Eind 2013 is de eerste Monitor Wonen & Werken vastgesteld. De nu voorliggende versie is de tweede Monitor, en betreft een actualisatie van de monitor van eind In het voorliggende document is met name een beeld gegeven van de stand van zaken per 1 juli 2014, met waar mogelijk een doorkijk tot 1 oktober De planning van de woningbouwproductie zoals weergegeven in deze monitor is niet één op één vergelijkbaar met de prioriteringslijst, Stedelijke Koers, De prioriteringslijst Stedelijke Koers 2012 had alleen betrekking op nieuwbouw koopwoningen. In deze monitor zijn ook zoveel mogelijk de huur- en zorgwoningen meegenomen. De Monitor bevat informatie op het gebied van trends & ontwikkelingen en de stand van zaken op de woning - kantoren-, en bedrijvenmarkt. Deze tweede versie van de Monitor is een actualisatie van de vorige versie, zonder grote wijzigingen. Focus is vooral gelegd op een consistent beeld neerzetten van de vele onderdelen. De Monitor Wonen & Werken zal twee keer per jaar worden geactualiseerd. Met het verschijnen van de eerste versie is de basis op orde en heeft de beheer- en beslisorganisatie vorm gekregen. In deze tweede versie is hier op voortgebouwd. Ten aanzien van de thema s Wonen & Zorg en Duurzaamheid zijn beperkte aanvullingen toegevoegd en in relatie met de woningcorporaties zijn eerste stappen gezet naar een betere integratie van gegevens van de corporaties met de gemeentelijke gegevens. De Monitor is daarmee dus een groeimodel dat ook de komende tijd nog verder zal groeien. De monitor richt zich in eerste instantie op het intern zicht en grip krijgen op sturingsinformatie en daarna steeds meer een extern karakter krijgt. Een verbeterslag die past bij de regionale ambities tot afstemming van de programmering van woningen, kantoren en bedrijven tussen de verschillende Twentse gemeenten en andere partners. 2 Samenvatting werken Voor werken, kantoren en bedrijfsterreinen luiden de bevindingen uit de Monitor per 1 juli 2014 als volgt: In Enschede zien we weinig groei in vacatures en een geringe groei van de beroepsbevolking met 0,2% per jaar Ook in 2015 wordt geen groei van werkgelegenheid verwacht maar vanaf 2016 ligt de groei van banen mogelijk iets hoger dan de groei van de beroepsbevolking met als gevolg een per saldo iets lagere werkloosheid. Toch zijn er ook veel positieve zaken zichtbaar: ondanks de crisis blijven een aantal sectoren en bedrijven flink investeren en op het gebied van kenniseconomie scoort Enschede over het algemeen goed. Kantoren: Het schrappen van m2 kavelaanbod ligt op koers. Daarentegen blijft de aanpak van incourante leegstand weerbarstig, ondanks daarop gepleegde inzet. Bedrijfsterreinen: De uitgifte tot 1 juli 2014 ligt op 0,6 ha. en de reserveringen liggen op 1,2 ha. Verwachting is dat eenzelfde afzet wordt gehaald als de 1,5 ha in Daarbij moet vermeld worden dat de uitgifte achterblijft bij de prognose van 3,5 ha per jaar. In Twente is sprake van een stijgende opname van bestaand vastgoed onder meer door verlenging van (huur)contracten waardoor verkoop van kavels wordt gedrukt. De uitgifteprognose van 3,5 ha. per jaar voor Enschede is gemaakt voor een aanbod inclusief Usseler Es. Deze prognose zou naar beneden moeten worden bijgesteld nu we dit terrein voorlopig niet uitgeven. Door het opschorten van de uitgifte van de Usseler Es is een alitatief hoogstaand bedrijventerrein uit de uitgeefbare voorraad genomen. De resterende Enschedese terreinen blijken, ook ten opzichte van de terreinen elders in de Netwerkstad, relatief lager te scoren op een aantal relevante aliteitskenmerken. Het niet-aanbieden van de Usseler Es werkt ook door in de wet van de grote getallen ; in de Netwerkstad is 300 ha. uitgeefbaar (ex. Usseler Es) waarvan ca. 20 ha. in Enschede. Er zijn dus enorm veel alternatieven beschikbaar voor Enschedese kavels. In relatieve zin doen we het met 1,5 ha. echter niet slecht in Enschede. Wij verwachten tussen 2013/2015 uit te komen op 4,5 ha. kavelverkopen.

5 Pagina 5 Dat is 22% van het beschikbaar aanbod van 19.7 ha. In de Netwerkstad verwachten we in dezelfde periode de geplande 25 ha. af te zetten; 7% van het beschikbaar aanbod van 300 ha. De herstructurering Havengebied is grotendeels afgerond. In de acquisitie bedrijven (regionaal) waarop in 2013 een verbeterslag is ingezet, zijn nog verdere stappen te zetten. 3 Samenvatting wonen Algemeen In Enschede trekt de woningmarkt voorzichtig aan. Er zijn in het 1 e halfjaar van 2014 t.o.v. voorgaande jaren meer woningen, zowel bestaande als nieuwbouwwoningen, verkocht. Ook zijn er meer kavels verkocht. Er is sprake van een pril positivisme in de markt. Dit komt o.a. door de zeer lage hypotheekrente, de fiscaal gunstige schenkings-mogelijkheden, de forse huurverhoging voor scheefwoners, de lage verkoopprijzen, het relatief dure alternatief van huur en het ruime aanbod. Er zijn echter ook nog steeds ontwikkelingen die een negatieve werking hebben op de woningmarkt, onder andere: restschulden, de nog steeds stijgende werkloosheid, een groeiend aantal zzp-ers (zzp-ers krijgen minder makkelijk een hypotheek), de flexibilisering van de arbeidsmarkt, aangescherpte hypotheekregels waardoor de leencapaciteit is verkleind, de verlaging van de Nationale hypotheekgrens (NHG) grens tot en een concurrentienadeel van nieuwbouw ten opzichte van de bestaande koopvoorraad (o.a. overdrachtsbelasting en het lage BTW tarief voor verbouw) en de verkoop van corporatiewoningen. IJkpunt voor de Monitor zijn de prognoses en aantallen zoals die zijn opgenomen in de Woonvisie 2025 en waar nodig in deze Monitor vermeld. De trends en ontwikkelingen worden daartegen afgezet. Verkoop van nieuwbouwwoningen. In het 1 e halfjaar van 2014 werden 42 nieuwbouwwoningen verkocht. Bijna evenveel als in 2013 in totaal. Bijna de helft van de 42 verkochte woningen is ook in 2014 op de markt gekomen.de verwachting is dat in de 2 e helft van 2014 minder nieuwbouwwoningen worden verkocht dan in de 1 e helft van Dit komt omdat er geen of slechts een enkel klein nieuwbouwproject op de markt komt. Het aantal verkochte projectmatige nieuwbouwwoningen blijft dus ook in 2014 sterk achter bij het aantal waarvan in de Woonvisie is uitgegaan. Op 1 juli 2014 stonden in totaal ca. 170 nieuwbouwwoningen te koopwaarvan een deel kennelijk niet voldoet aan de wensen van de woonconsument. Uit de monitor hoofdstuk 6 volgt dat het huidige aanbod nog niet in overeenstemming is met de beleidsdoelstellingen zoals opgenomen in de Woonvisie 2025 en dat woningen die in de planning staan later op de markt komen, doordat jaarlijks niet meer dan zo n 70 woningen worden verkocht. Uiteindelijk leidt dit er toe dat de boeggolf in planning en programmering nog niet verkleint. Verkoop van kavels In het 1 e halfjaar van 2014 zijn 12 kavels notarieel overgedragen (waarvan 9 kavels die, gelet op de verkoopvoorwaarden, uiterlijk in 2015 overgedragen zouden moeten worden) en zijn 41 kavels in optie genomen. Het aantal opties betekent niet per definitie dat op korte termijn ook veel kavels verkocht (notarieel overgedragen) worden. Een potentiele koper heeft namelijk maximaal 19 maanden de tijd om daadwerkelijk tot aankoop over te gaan (zie ook paragraaf 3.3.3). In 2014 worden naar verwachting gemeentelijke kavels verkocht. Omgevingsvergunningen In het 1 e halfjaar van 2014 zijn er ca 100 Omgevingsvergunningen voor woningnieuwbouw afgegeven. Dit bevestigt het beeld dat de nieuwbouwproductie ook in 2015 nog niet substantieel zal gaan toenemen. Verkoop van bestaande woningen In het 1 e halfjaar van 2014 zijn er t.o.v. het 1 e halfjaar van 2013 ruim 25% meer bestaande woningen verkocht. Het aantal verkochte woningen is echter nog steeds veel lager dan voor het begin van de recessie.

6 Pagina 6 Ondanks dat de verkoop van woningen enigszins is toegenomen is de markt nog steeds zeer ontspannen. Bij een evenwichtige markt staan er 6 woningen per verkochte woning te koop. Op 1 juli 2014 stonden 14,3 woningen per verkochte woning te koop. Iets meer dan eind Het aantal woningen dat per type te koop staat verschilt sterk en ook het aantal verkochte woningen verschilt per type. De appartementenmarkt is zeer ontspannen evenals de markt van vrijstaande woningen. In het 1 e halfjaar van 2014 zijn er 92 corporatiehuurwoningen verkocht. Demografische veranderingen en consequenties voor ontwikkeling in woningbehoefte. Aantal inwoners Op 1 januari 2014 had Enschede inwoners. Waar in de Primos prognose 2012 er nog van werd uitgegaan dat het aantal inwoners tot 2030 toe zou nemen tot ca wordt in de meest recente prognose 2013 er van uitgegaan dat het aantal inwoners afneemt tot ca inwoners, ede prognoses laten dus een behoorlijke fluctuatie zien in de tijd waarmee het lastig is een eenduidige trend te hanteren. Daarbij zal de bevolkingsopbouw de komende jaren ook sterk wijzigen, die met name tot uitdrukking komt in de toenemende vergrijzing. Aantal woningen Ondanks de voorziene daling van het aantal inwoners neemt de behoefte aan woningen tot 2030 toe met netto ca woningen. Dit komt m.n. doordat de gemiddelde woningbezetting nog verder afneemt. De fluctuaties in de prognoses worden sterk bepaald door het aantal netto toegevoegde woningen in de afgelopen jaren en de bevolkingsgroei van de afgelopen jaren. De prognoses kunnen dan ook niet absoluut gehanteerd worden maar vragen om een genuanceerde benadering. Boeggolf/woningbouwproductie Eind 2013 werd nog uitgegaan van een beschikbare harde en zachte plancapaciteit van bijna woningen tot De verwachting per 1 oktober 2014 is dat dit aantal teruggebracht kan worden tot ruim woningen als daarop een realiteitstoets wordt uitgevoerd, bestaande uit toepassing van de ladder duurzame verstedelijking, in samenhang met een aantal aanvullende beoordelingscriteria. In programmaperiode staan dan nog altijd zo n woningen geprogrammeerd, een overcapaciteit ten opzichte van de antitatieve en alitatieve behoefte. Bij de actualisering van de Nota Stedelijke Koers 2012 die begin 2015 zal plaatsvinden wordt hier door middel van een geactualiseerd sturingsadvies nader op ingegaan. Regionale Woonvisie De Provincie, de 14 Twentse gemeenten en corporaties verenigd in WOON werken momenteel aan een regionale woonvisie. Een verdere afstemming op het gebied van woningbouw wordt nagestreefd. Huurwoningen Er zijn in huurwoningen gerealiseerd, 0 huurwoningen gesloopt en 92 huurwoningen verkocht. de huurvoorraad is derhalve met 31 woningen toegenomen.

7 Pagina 7 4 Werken 4.1 Ambitie & Visie Met het in 2012 vaststellen van de Economische motor Twente, de Economische visie Enschede en de uitvoering van de Ontwikkelagenda Netwerkstad Twente (2013) zijn zowel op stedelijk als op regionaal niveau de ambities en aanpak op economisch gebied duidelijk gemaakt. We gaan met de partners verder aan de slag om de achterstanden weg te werken op weg naar meer Werk, Welvaart en Welzijn. Om de doelen te bereiken zijn goede locaties nodig voor bedrijven. In dit hoofdstuk gaan wij in op de kantorenlocaties en bedrijventerreinen. De cijfers die u hier krijgt hebben de peildatum 1 juli 2014, bij de werkgelegenheidscijfers is de peildatum 1 april Figuur 1: Overzicht werklocaties (1 juli 2014) 4.2 Trends en ontwikkelingen op macroniveau Algehele trends wereldwijd 2 : Internationalisering (export, import, investeringen, kenniswerkers) Regionalisering van bedrijvigheid en arbeidsmarkt (daily urban system) De migratie van hoogopgeleiden neemt mondiaal sterk toe. De groene race: uitdaging voor de economie is om zuiniger om te gaan met energie en andere grondstoffen. De energieke samenleving: een grotere betrokkenheid van burgers en bedrijven bij de leefomgeving. Ontwikkelingen landelijk 3 : Voor de middellange termijn blijft er sprake van lage economische groei; De economische groei wordt voornamelijk gerealiseerd door verhoging van de arbeidsproductiviteit (ergo: bijna geen extra werkgelegenheid). Verwachte groei banen: 0,3% per jaar vanaf Alle cijfers hebben de peildatum 1 juli 2014 m.u.v. de werkgelegenheidscijfers. Deze komen uit het landelijke Vestigingsregister en de meest recente peildatum daarvan is 1 april Bron: onder andere trends in de regionale economie CPB Bron: UWV arbeidsmarktprognose

8 Pagina 8 Ontwikkelingen Twente: In 2014 wordt landelijk een licht positieve economische groei van 0,5% verwacht. Dit wordt vooral veroorzaakt door een groei van de handel met het buitenland. Twente kan hier relatief goed van profiteren omdat hier veel exporterende industrie zit. Ondanks de lichte groei van de economie loopt de werkloosheid landelijk en ook in Twente echter ook in 2014 verder op. Voor Twente wordt ook in 2015 geen groei in banen verwacht. Ontwikkelingen Enschede: Weinig groei in vacatures; Geringe groei van de beroepsbevolking met 0,2% per jaar; Groei banen vanaf 2016 mogelijk hoger dan groei beroepsbevolking dus per saldo iets minder werkloosheid. Twente doet het - vergeleken met landelijke ontwikkelingen - op economisch vlak op veel punten iets slechter dan Nederland als geheel: de werkloosheid is hoger, het opleidingsniveau van de beroepsbevolking ligt gemiddeld iets lager en de laatste jaren loopt ook de ontwikkeling van het bruto regionaal product uit de pas. De reparatiemogelijkheden van de regionale economie zijn beperkt. Hier geldt het 80/20 principe: veel wordt bepaald door nationale en internationale bewegingen (De staat van de Twentse Economie, KvK 2013). Toch zijn er ook veel positieve zaken zichtbaar: ondanks de crisis blijven een aantal sectoren en bedrijven flink investeren, op het gebied van kenniseconomie scoort Enschede over het algemeen goed (bijvoorbeeld in aantal patenten) en het logistieke bedrijfsleven heeft zich verenigd en trekt hard aan het op de kaart zetten van de Logistieke Draaischijf Twente. 4.3 Kantoren Ambitie & Visie Enschede is geen klassieke kantorenstad, maar een stad van kennis en innovatie, van niches in het economisch domein en een aantal kansrijke sectoren. Voor deze kantoorgebruikers moet Enschede plek blijven bieden, met voldoende dynamiek en een interessant ondernemersklimaat. De tijd van grote uitgiftes is voorbij. In de kantorenvisie die begin 2012 door de Netwerkstadgemeenten is gemaakt, was de conclusie dan ook helder: Er moet in alle gemeenten worden gesneden in de plannen voor nieuwbouw van kantoren en de leegstand zal zonder gericht beleid steeds verder oplopen. In de Stedelijke koers zijn deze conclusies omgezet in daden voor Enschede en is in september 2012 besloten: m2 kantoren van het kavelaanbod te reduceren 2. Actief met de markt de kantorenleegstand aan te pakken en de komende 5 jaar m2 incourante leegstand uit het aanbod te halen. 3. De kantorenvisie Netwerkstad 2012 gaat uit van een gemiddelde uitgifte van m2 bvo tussen 2011 en 2020 Voor de ondernemers in de stad ontstaat helderheid. Er vindt geen ongebreidelde groei plaats en locaties waar we aan zijn begonnen maken we netjes af. De kantoorontwikkeling in Enschede concentreert zich op vier locaties die aantoonbaar een toegevoegde waarde hebben. Het centrum en Kennispark zijn de locaties met de meeste kantoorwerkgelegenheid in onze stad. De Creatieve Campus bedient een groeiende niche in de markt en daarmee een duidelijke toegevoegde waarde. De Zuiderval tot slot ontwikkelt zich als de plek voor de zakelijke dienstverlening met Parc Phi als de meest duurzame kantoorlocatie van Twente Trends & ontwikkelingen De kantoorwerkgelegenheid groeit niet meer. De groei van de werkgelegenheid in kantoorgebouwen zoals die zich in de afgelopen 30 jaar heeft voortgedaan, zet niet verder voort. De vraag naar nieuwbouw is bijna volledig een vervangingsvraag. Daarnaast zorgt nieuwe werken voor afnemende vraag naar kantoorruimte doordat er minder m² per werkplek nodig zijn. Lange tijd nam een werkplek 25 tot 30 m2 in. Momenteel is het gemiddelde 19 m2 per werkplek (daar is ook in de kantorenvisie mee gerekend) en sommige bedrijven anticiperen al op nog minder meters per arbeidsplaats. Leegstand op de kantorenmarkt zal een feit blijven, zeker gezien de beperkte transformatiemogelijkheden van kantoorpanden en de geringe vraag naar nieuwe functie die in deze panden zouden passen.

9 Pagina 9 Er is een alitatieve verandering van de vraag gaande. Minder vraag naar grote single user kantoorgebouwen en meer vraag naar kantoorverzamelgebouwen met centrale, gemeenschappelijke voorzieningen en flexplekken Stand van zaken markt Algemeen De belangrijkste kantoorgebieden in de stad zijn het Centrum/stationsomgeving en het Kennispark/B&S Park. Deze gebieden nemen samen circa 90% van de kantoorwerkgelegenheid voor hun rekening. 1% 8% Centrum 31% Stationsomgeving 45% 15% Kennispark Creatieve Campus Zuiderval Figuur 2: Werkgelegenheid (aantal banen) per kantoorlocatie (Bron: Monitor economische ontwikkeling Enschede 2012, I&O Research ) type gebied naam Vestigingen banen Kantorenlocaties Centrum Stationsomgeving Creatieve Campus Roombeek Kennispark Zuiderval totaal Tabel 1: Aantal bedrijven en werkgelegenheid per locatie (Bron: Monitor economische ontwikkeling Enschede 2013, I&O Research) opgave 1: schrap m2 kavelaanbod In de Stedelijke koers bedroeg het kavelaanbod voor kantoren m2 bvo en is er afgesproken de voorraad terug te brengen met m2. Enschede heeft de planvoorraad met ca al bijna geheel terug gebracht door kavels uit de markt te halen en bouwvlakken te verkleinen. Deze reductie heeft plaatsgevonden in Roombeek, Kennispark en de Spoorzone. Kantorenlocatie Reductie in m2 Spoorzone Roombeek Kennispark Zuiderval n.t.b. Totaal Tabel 2: Reductie kantoorkavels in m2 bvo per

10 Pagina opgave 2: haal m2 incourante leegstand uit de markt Vastgoed (bestaande markt) algemeen opname De opname van kantoorruimte in de eerste helft van 2014 was bvo. Dit is gelijk aan het niveau van 2012 en flink beter dan in 2011 en Over het algemeen kan worden gesteld dat de kantorenmarkt in Enschede sterk fluctueert, doordat de invloed van een klein aantal grotere transacties op het opnamecijfer relatief groot is. Het is daarom lastig om conclusies te verbinden aan (half-)jaarcijfers. Bovendien geldt dat zittende huurders bij huurverlening niet in het aanbodcijfer terugkomen wanneer ze niet actief de markt opgaan. Deze huurders zeggen wel hun contract op, waardoor het aanbod groeit, maar doen dit alleen om een betere huurprijs te bedingen. aanbod Per wordt ca m2 bvo kantoorruimte op de markt aangeboden. Bijna de helft daarvan, zo n m2 bvo, is gelegen in het centrum. Het aanbod is ten opzichte van de peildatum in de kantorenvisie ( ) toegenomen van m2 tot circa m2. Aanbod is niet hetzelfde als leegstand. Onder aanbod vallen panden die leeg staan, panden die nu nog gevuld zijn, maar binnenkort op de markt komen, maar ook panden die in aanbouw zijn. Het aanbod is dus in de regel hoger dan de leegstand. Het exact uitrekenen van de leegstand is zeer tijdrovend, aangezien dat per pand moeten worden bekeken. Ervaringscijfers geven aan dat circa 80% van het aanbod leeg staat. Dit cijfer zou momenteel veel lager kunnen liggen, omdat eigenaren hun panden steeds eerder op de markt aanbiedt wanneer huurcontracten aflopen. We weten echter ook dat er in de totale voorraad panden zijn opgenomen die niet meer op de markt worden aangeboden omdat ze incourant zijn. Deze leegstand zien we dus niet terug in het aanbod. We kunnen niet anders dan concluderen dat het erg moeilijk is om enkel en alleen op basis van cijfers een oordeel te geven over de kantorenmarkt. Kantorenlocatie B&S Park Centrum Overig Zuiderval m Totaal Tabel 3: Aanbod kantoorruimte in m2 bvo per deelgebied per (Bron: Vastgoedrapportage Twente) Het aandeel van het aanbod in de totale voorraad van kantoorgebouwen in de stad bedraagt 15,4% (peildatum 1 januari 2014). Dit ligt onder het Twents gemiddelde van 17,5%. Landelijk ligt dit niveau nog hoger, met 23%. Dit getal wordt in sterke mate bepaald door het enorme aanbod in de Randstad en is daarom minder relevant. 4 4 Bron: Vastgoedrapportage Twente

11 Pagina 11 Figuur 3: Aanbod als percentage van de voorraad per (Bron: Vastgoedrapportage Twente) nb De ontwikkeling van m2 bvo kantoorruimte in The Gallery is onderdeel van het huidig aanbod, maar wordt nog niet in zijn geheel aangeboden op de markt. De eerste van drie fases is voor ca. 85% verhuurd. Leegstand Na de Stedelijke Koers is actief samen met marktpartijen de bestrijding van de kantorenleegstand opgepakt. Een Expertteam kantoren heeft een selectie van panden gemaakt. Samen met diverse pandeigenaren zijn trajecten in gang gezet voor transformatie van deze panden. Het college heeft één aanvraag voor transformatie goedgekeurd (Hengelosestraat 69-71) Hierdoor wordt ca. 1000m2 kantooroppervlak uit de markt gehaald. Er wordt nog steeds actief gewerkt aan een tweetal cases (samen circa m2) waarmee een groot deel van de leegstand kan worden teruggebracht opgave 3: realiseer een gemiddelde uitgifte m2 bvo per jaar tot 2020 Vraagprognose In de Kantorenvisie Netwerkstad wordt de vraag naar nieuwe (courante) kantoorruimte tussen 2011 en 2020 geschat op m2 bvo, ca m2 per jaar. Er resteren vanaf nog 7 jaren tot en met 2020; de vraag is opgeteld dus (nog) m2 bvo. De vraag neemt naar verwachting af na 2020, tot ca m2 per jaar tot De totale vraag in deze periode is dus m2 per jaar. Opgeteld is de vraag naar kantoren = m2 bvo tot en met Afzet In 2013en de eerste helft van 2014 zijn er geen kantoorkavels verkocht. Op 1 januari 2014 was er één reservering geregistreerd voor een kantoorkavel op het CeeCee met in totaal een oppervlakte van circa 480 m² kantooroppervlak. Deze reservering is komen te vervallen. Er zijn anno juli 2014 wel twee nieuwe reserveringen voor Kennispark. Een reservering van ca. 900m2 en een reservering van m Aanbod Kavels Het aanbod aan kantoorkavels van de gemeente bevindt zich op het B&S Park, de Zuiderval (i.s.m. AM in de GEM Zuiderval) en de Creatieve Campus. In de loop van 2014 is gebleken dat er aan het Schuttersveld bestemmingsplanruimte is voor het bouwen van m2. Deze bouwtitel bestaat al geruime tijd en er zijn de afgelopen jaren geen plannen geweest voor kantoorontwikkeling. Sinds enkele maanden worden er gesprekken gevoerd over een andere invulling voor deze kavel.

12 Pagina 12 Kantorenlocaties m2 Binnenstad* Brouwerij/Creatieve Campus Roombeek Kennispark Zuiderval Schuttersveld Totaal Tabel 4: Aanbod kantoorkavels in m2 bvo per (Bron gemeente Enschede) Kavel binnenstad betreft geplande kantoorontwikkeling Wilminkplein. Op moment van schrijven was deze locatie administratief nog geregistreerd onder de bestemming kantoren. Het is echter duidelijk dat dit geen kantoorpand zal worden, maar een appartementencomplex. Het aanbod is daarmee feitelijk 4.000m2 lager. 5 Totaal terrein bedrijven en kantoren is m2; hiervan is 9.000m2 ten behoeve van kantoren

13 Pagina Conclusie Kantoren We liggen op koers voor de doelstelling m2 kavelaanbod te schrappen: m2 is reeds geschrapt. Het uit de markt halen van incourante leegstand vergt geduld. Vastgoedeigenaren moeten hun verlies nemen en nieuwe plannen ontwikkelen. Hiervoor is veel ambtelijke meedenk-kracht nodig. Het resultaat tot dusverre is ca m2 meter geschrapt kantooroppervlak. Er lopen al een tijd lang gesprekken over een tweetal andere incourante panden. Deze zijn zo groot (4.000 tot m2) dat een succesvolle transformatie sterk bijdraagt aan het behalen van de doelstelling. De sleutel tot een succesvolle transformatie is de vraag naar een nieuwe functie; en daar schort het op dit moment nog aan. De prognose van de vraag naar nieuwe kantoorruimte tot 2030 leek begin dit jaar redelijk overeen te komen met het aanbod. Hierbij is echter een kavel aan het Schuttersveld van m2 over het hoofd gezien. Dit betekent een uitbreiding van het aanbod met 25%. Wanneer we voorbij de cijfers kijken en in ogenschouw nemen dat dit plan reeds lange tijd ongebruikt is en dat er inmiddels andere plannen voor het gebied worden ontwikkeld is het nog de vraag of dit ook een reëel probleem is voor de kantorenmarkt. De uitgiftecijfers, geprognotiseerd op m2 per jaar, zijn in 2012 en 2013 niet gehaald. Er is een enorme reservering (12.000m2) gedaan in 2014 die de cijfers weer recht zou kunnen trekken over de afgelopen jaren. Maar deze moet natuurlijk nog wel omgezet worden in een daadwerkelijke verkoop. 4.4 Bedrijventerreinen Visie & Ambitie Het hebben van een gevarieerd aanbod aan bedrijfslocaties op lokaal en regionaal niveau gaat over meer dan aanbod van kavels voor nieuwbouw. Ook het aanbod van vastgoed en prijspeil etc. spelen hier een rol. Het advies in de Stedelijke Koers (2012) om langs zes actielijnen de bedrijfsvestigingslocaties te optimaliseren is hieruit voortgekomen. Het uitgangspunt is dus niet alleen kavelverkoop; de hele dynamiek op bedrijventerreinen moet bekeken worden. Ondanks dat er in een aantal bedrijfssectoren nog steeds sprake is van groei, is de tijd van grote jaarlijkse uitgiftes vooralsnog voorbij. In de afgelopen jaren is zowel door de gemeente Enschede als Netwerkstad onderzoek gedaan naar de behoefte aan (nieuwe) locaties voor bedrijven. Uit deze ramingen wordt duidelijk dat over de lange termijn gezien nog een behoorlijke behoefte bestaat maar dat wij gezien de doorwerking van de economische crisis de eerste jaren geen grote uitgiftes hoeven te verwachten (Herijking bedrijventerreinenvisie Netwerkstad Twente 2013). Ten aanzien van de bedrijventerreinen is in de Stedelijke Koers voorgesteld om zes actielijnen te volgen die samenvattend het volgende beogen: 1. de voorraad terug te brengen met 21,8 ha. en een deel van de keuze uit te werken op Netwerkstadniveau; 2. de bestaande voorraad te optimaliseren ook via tijdelijke alternatieve invulling - en meer maatwerk toe te passen voor de uitgifte; 3. samen met de Netwerkstad partners krachtig uitvoering te geven aan (internationale) acquisitie.

14 Pagina 14 Bijstelling doel Bij het vaststellen van de Stedelijke Koers in 2012 heeft de gemeenteraad via amendement de besluitvorming over waar de 21,8 ha. uit de markt te nemen uitgesteld tot na de actualisatie van de Bedrijventerreinenvisie Netwerkstad. Deze actualisatie is eind 2013 aan de raad aangeboden (Herijking Bedrijventerreinenvisie Netwerkstad 2013) en is op 10 maart 2014 vastgesteld. Hiermee is de opgave voor het terugbrengen van de voorraad met 21,8 ha. vervallen. Wel wordt vastgehouden aan het uitfaseren van de uitgifte naar gemiddeld 3,5 ha per jaar Aantal ha. uitgifte Aantal transacties Figuur 4: Uitgifte kavels en aantal transacties voor bedrijven in Enschede, 2003 t/m 2013 (Bron: Ondernemersloket Enschede, MPG) Trends & Ontwikkelingen - De Nederlandse bedrijfsruimtemarkt ondervindt nog steeds hinder van de economische recessie. Doordat de economie in 2014 naar verwachting marginaal zal groeien en ondernemers voorzichtig zullen zijn met het doen van investeringen, verwacht NVM business voor 2014 vooralsnog geen verbetering op de bedrijfsruimtemarkt (NVM, maart 2014); - De focus van beleggers verschoof vorig jaar naar bedrijfsruimte en de verwachting is dat dit in 2014 doorzet (CBRE, februari 2014); - De groei van online winkelen heeft het afgelopen jaar in sommige regio s meer dan 40% van de logistieke opname veroorzaakt. Het aantal transacties zal verder blijven stijgen als we de voorspelde groeicijfers voor online winkelen in de komende vijf jaar als leidraad nemen (CBRE, februari 2014); - Opvallend is dat ondanks het grote aantal faillissementen in de bouw en industrie het aanbod aan vastgoed minimaal is toegenomen (Vastgoedrapportage Twente 2013); - Duurzaamheid snijdt aan twee kanten voor de bedrijven: ze investeren zelf in beheer van vastgoed, CO2- reductie en transport maar het vormt ook een markt voor nieuwe producten en diensten; - Flexibiliteit straalt aan alle kanten door in de bedrijfsvoering: van koop naar huur, werknemers op kortlopende contracten, dynamiek in de waardeketens: er is voortdurend beweging in typen en aard van activiteiten en de hoeveelheid van ruimte die daarvoor nodig. Dit heeft invloed op de fysieke bedrijfsomgeving en moet explicieter een plek krijgen in het ontwikkelen en beheren van bedrijventerreinen; - Traditionele vestigingseisen zoals voldoende arbeidspotentieel en een goede bereikbaarheid blijven belangrijk maar de uitstraling van de omgeving (bedrijventerrein) wordt steeds belangrijker; - De industriële sector kent kansen en bedreigingen die vooral samenhangen met het aanhoudend tekort aan echte vakkrachten, olieprijzen, innovatiekracht en de groei bij onze belangrijkste handelspartners (Rabobank, 2014); - Een element van de economische dynamiek is een toenemend aandeel van kleinschalige bedrijven (1-10 werkzame personen) op bedrijventerreinen: bedrijven die andere eisen hebben ten aanzien van hun locatie en vastgoed; - Bereikbaarheid voor goederen en data worden belangrijker als randvoorwaarde bij vestiging door de verwachte groei aan goederenstromen (multimodaliteit, HOV netwerken, glasvezel) en het toenemende belang van connectiviteit.

15 Pagina Stand van zaken markt 6 Algemeen 7 In totaal ligt er in Enschede 567 ha netto bedrijventerrein waarvan ruim 80 ha. nog kan worden (her)uitgegeven. Een klein deel daarvan (ca. 2 ha) is in particulier bezit. Daarnaast zijn er economische zones (o.a. Schuttersveld) en zachte plannen voor de herontwikkeling van de werkparken bij de luchthaven voor leisure en innovatie. Van alle bedrijven in Enschede (totaal ) is 11% gevestigd op een bedrijventerrein. Samen leveren zij 21,6 % van de totale arbeidsplaatsen in Enschede. Het Havengebied en de Marssteden zijn de grootste bedrijventerreinen qua omvang en werkgelegenheid. Om de bestaande voorraad te optimaliseren liepen en lopen nog steeds projecten voor herstructurering. Met name bij de herstructurering Binnenhaven Havengebied is een grote stap gezet om meerdere lijnen te verbinden. Zo wordt er nu ook gewerkt aan verbeteren van de werkomgeving voor de werknemers en zijn de contracten ondertekend voor de aanleg van 500 meter nieuwe kade waardoor er meer goederen per schip kunnen worden vervoerd. De herstructurering op de terreinen Hardick & Seckel, Roombekerveld en Reulver zijn in 2013 afgesloten en worden voor zover van toepassing- weer uitgegeven. Op het Havengebied zijn de deelgebieden Ossenboer en Handelskade gereed, deelproject Binnenhaven is in uitvoering en wordt eind 2014 afgesloten. De uitgangspunten van de herijking Bedrijventerreinenvisie Netwerkstad vormen ook de basis voor het onderdeel Strategisch programmeren van de Ontwikkelagenda Twente (2013). Een belangrijk aandachtspunt voor zowel kantoren als bedrijven is het versterken van acquisitie. Hierover zijn op Netwerkstadniveau duidelijke afspraken gemaakt tussen de 4 O s. Voor de HTSM werken Kennispark en Oost NV samen, de logistieke sector wordt bediend door Port of Twente. De accountmanagers van de Netwerkstadgemeenten werken samen in een back office voor de acquisiteurs. De bedrijfsmakelaars worden betrokken via het reguliere makelaarsoverleg met de gemeente. Sommige grote projecten/eigenaren doen ook zelf aan specifieke acquisitie. De acquisitie heeft onder andere geresulteerd in de twee intentieverklaringen voor watergebonden kavels op het XL Businesspark en de opening van Apollo Tyres Global R&D op het Kennispark Vraag Kavels In 2013 is m2 verkocht door de gemeente. Het ging om één kavel op de Marssteden. De uitgiftes aan de Zuiderval (KFC, MacDonalds) zijn hierbij niet opgenomen omdat zij buiten de officiële bedrijfsterreinen vallen. Op de particuliere terreinen zijn geen verkopen geweest. We hebben in 2013 niet de geplande uitgifte van 3,5ha gehaald. In de eerste helft van 2014 zijn er acht kavels, totaal 0.6 ha, verkocht door de gemeente. De uitgifte was vespreid over Roombekerveld (3 kavels), Hardick & Seckel (1 kavel), Euregio (2 kavels), Josink Es en Unisson. Daarnaast is er een kavel op het Diekman-terrein verkocht. Dit is echter geen formeel bedrijventerrein. Op 1 juli 2014 stond er m2 in reservering. Ten opzichte van de lijst met reserveringen per 1 januari zijn 8 reserveringen omgezet in een verkoop (zie boven), 1 reservering is vervallen omdat het bedrijf gekozen heeft voor een bestaand pand in Enschede (herkomst: Borne) en 1 bedrijf heeft de financiering voor de koop van een kavel niet sluitend gekregen. 6 Alle cijfers hebben de peildatum m.u.v. de werkgelegenheidscijfers. Deze komen uit het landelijke Vestigingsregister en de recentste peildatum daarvan is 1 april Leidend voor de samenstelling van de lijst is de provinciale IBIS-enquête en de daar gehanteerde definities (zie bijlage). Deze lijst maakt vergelijking met landelijk, regionaal etc. mogelijk.

16 Pagina 16 ID Terrein/plan Reservering Nieuwe Verplaatsing Verplaatsing Type bedrijf in m² reservering of uitbreiding waar vandaan? 14 Roombekerveld 453 Nieuw Starter Enschede Bouw 15 Roombekerveld 540 Nieuw V Enschede Dienstverlening 16 Euregio II Nieuw U Logistiek/recycling 17 Euregio II Nieuw U Groothandel 18 Josink Es Nieuw U Groothandel 19 Ossenboer Nieuw U Groothandel TOTAAL Tabel 5: Reserveringen bedrijvenkavels per , particulier en gemeente (Bron: Ondernemersloket Enschede, 2013) ID Terrein/plan Koper Handtekening gezet in m² Verplaatsing of uitbreiding Verplaatsing waar vandaan? Type bedrijf 5 Roombekerveld Welles 549 Nieuw Dienstverlening 2 Roombekerveld No Tags 346 V Enschede Dienstverlening 3 Roombekerveld Boxxen Nieuw Diversen 4 Hardick&Seckel Rikkerink 394 U Dienstverlening 5 Euregio II Verstappen V Enschede Logistiek/recycling 6 Euregio II Wildkamp V Enschede Groothandel 7 Josink Es Enexis n.v.t. (gasstation) 8 Unisson KPN n.v.t. (zendmast) TOTAAL *5.778 Tabel 6: Verkopen bedrijvenkavels per , particulier en gemeente (Bron: Ondernemersloket Enschede 2013) NB. Er is in de eerste helft van 2014 ook nog een verkoop geweest in het plan Diekman Sport & Leisure (2.319 m²), maar omdat dit geen kantoor- of bedrijventerreinenlocatie betreft is deze niet in de tabel opgenomen. Totaaluitgifte voor 2014 komt hiermee op m2. Gelet op de huidige verkopen en reserveringen is het reëel te veronderstellen dat we in 2014 niet komen tot de geplande uitgifte van 3,5 ha per jaar waartoe is besloten in Wanneer de huidige reserveringen worden omgezet in verkopen zouden we uitkomen op ca. 2 ha. inclusief de verkoop op het Diekman. Dit komt overeen met het gemiddelde over de laatste vijf jaar (gem. 2,1 ha per jaar); sinds de economische crisis is ontstaan. Strategisch programmeren Netwerkstad In de Netwerkstad is in ,5 ha. verkocht. Dit komt ongeveer overeen met de inschatting zoals gemaakt in de herijking bedrijventerreinenvisie Netwerkstad Twente De geschatte uitgifte is 25 ha. in de periode 2013 t/m In de eerste helft van 2014 is verkocht in de Netwerkstad. Almelo XL Businesspark - - Borne - Enschede 1,5 ha. Hengelo 0,1ha.- Oldenzaal 1,6 ha- Totaal 3.2 ha. Tabel 7: Verkopen bedrijfskavels Netwerkstad Twente eerste helft 2014 Vastgoed De opname van bedrijfsvastgoed in de gehele stad in het eerste halfjaar van 2014 was m2.dat is bijna de helft van het opnamecijfer voor 2013 ( m2).de grootste opname van 2013 staat op naam van TNT Fashion. Zij huren ca m2 op de Marssteden.. Ter vergelijking: in geheel Twente werd in het eerste half jaar van m2 (Vastgoedmonitor Twente, 2014) opgenomen.

17 Pagina 17 Opname totaal m2 Waarvan Op bedrijventerreinen Grootste opname Aantal transacties 31 Tabel 8: Opname vastgoed in Enschede in m2 nader toegelicht, 2013 (Bron: Vastgoedmonitor Twente, 2014) Aanbod Kavelvoorraad bedrijventerrein Na de verkoop van de laatste kavel op de Marssteden wordt in totaal nog ruim 80 ha. aan bedrijfskavels aangeboden in Enschede. Deze kavels zijn zeer divers van karakter. Grote kavels met een hogere milieucategorie (o.a. Havengebied, Josink Es), kleine kavels met wonen op of bij de kavel (Hardick & Seckel, Roombekerveld, Blekerij Boekelo) en terreinen met zeer hoge stedenbouwkundige eisen (Westerval, Usseler Es zuidoosthoek). De Usseler Es is overigens nog niet bouwrijp en wordt om die reden nog niet actief op de markt aangeboden. Kavelvoorraad in Enschede (gemeente & particulier) per 1 januari 2014 Bedrijventerrein Kavelvoorraad in ha. Havengebied 1,4 Josink Es 6,5 Roombekerveld 1,7 De Blekerij Boekelo 0,8 Euregio 9,7 Westerval 1,3 Hardick & Seckel 1,1 Usseler Es 58 Unisson Boekelo 0,8 Totaal 81,3 Tabel 9: Kavelvoorraad in Enschede (gemeente & particulier) per 1 juli 2014 (Bron: Ondernemersloket Enschede, eigenaren particuliere terreinen, 2013) Per bedrijventerrein kan een goed beeld worden gegeven van de bestaande (gemeentelijke) kavelvoorraad. De terreinen Usseler Es en Unisson ontbreken in dit overzicht daar het kavelplan nog niet op kaart is ingetekend.

18

19 Pagina 19 Vastgoed bedrijfspanden Het aanbod van bedrijfspanden in Enschede is afgenomen tot m2 (was m2). Hiervan ligt het grootste deel op de bedrijventerreinen, namelijk m2. De langdurige leegstand is in het afgelopen jaar sterk gegroeid, van ca m2 naar m2. Dat komt doordat een aantal grotere panden niet meer als frictieleegstand wordt gekenmerkt, maar in de categorie langdurig leeg valt (= langer dan drie jaar). Ter vergelijking: in de vier grote steden van Twente wordt per 1 juli 2014 een totaal van m2 aangeboden op de markt en in geheel Twente m2. Aanbod Enschede Waarvan Op bedrijventerreinen Langdurig aanbod Daadwerkelijk leeg Netwerkstad Overig Twente m m m2 Tabel 10: Aanbod vastgoed in Enschede, Netwerkstad Twente en Twente (Bron: Vastgoedmonitor Twente, 2014) Om een duidelijk beeld te krijgen van de situatie per bedrijventerrein zijn in de bijlage alle cijfers nog eens in één tabel opgenomen Conclusie Ondanks de crisis zijn er nog bedrijven met een uitbreidings- of verhuisbehoefte. Het verkochte aantal ha. in de eerste helft van 2014 ligt met 0.6 ha bedrijventerrein bijna op de helft van de totale uitgifte van 2013 (was 1,5 ha.). Daarnaast is een kavel verkocht op Diekman Sport & Leisure; dat formeel geen bedrijventerrein is. Het aantal reserveringen per 1 juli ligt op 1,2 ha en geeft daarmee het vertrouwen dat we in 2014 tenminste eenzelfde afzet kunnen halen als in Het uitgangspunt van een gemiddelde uitgifte van 3,5 ha. per wordt daarmee wederom niet gehaald. De laatste 5 jaar blijven we steken op gemiddeld 2,1 ha. per jaar. De uitgifteprognose van 3,5 ha. per jaar voor Enschede is gemaakt voor een aanbod inclusief Usseler Es. Deze prognose zou naar beneden moeten worden bijgesteld nu we dit terrein voorlopig niet uitgeven. Door het opschorten van de uitgifte van de Usseler Es is een alitatief hoogstaand bedrijventerrein uit de uitgeefbare voorraad genomen. De resterende Enschedese terreinen blijken, ook ten opzichte van de terreinen elders in de Netwerkstad, relatief lager te scoren op een aantal relevante aliteitskenmerken. Het niet-aanbieden van de Usseler Es werkt ook door in de wet van de grote getallen ; in de Netwerkstad is 300 ha. uitgeefbaar (ex. Usseler Es) waarvan ca. 20 ha. in Enschede. Er zijn dus enorm veel alternatieven beschikbaar voor Enschedese kavels. In relatieve zin doen we het met 1,5 ha. echter niet slecht in Enschede. Wij verwachten tussen 2013/2015 uit te komen op 4,5 ha. kavelverkopen. Dat is 22% van het beschikbaar aanbod van 19.7 ha. In de Netwerkstad verwachten we in dezelfde periode de geplande 25 ha. af te zetten; 7% van het beschikbaar aanbod van 300 ha Er is de afgelopen twee jaar in Twente sprake van een stijgende opname van bestaand vastgoed, waarbij het deels gaat om verlenging van bestaande (huur)contracten. De eerste helft van 2014 is wederom goed begonnen; we zitten op het niveau van het afgelopen jaar qua opnames. We zien echter ook dat een deel van deze opnames voortkomt uit de onmogelijkheid voor ondernemers om nieuw te bouwen; ze wijken daarom uit naar bestaande panden. Gebrek aan financiering speelt daarbij vaak een rol. Dit probleem speelt door heel Nederland en drukt de verkoop van nieuwe kavels. Binnen het bestaande aanbod zien we verder dat er een groep van panden ontstaat die langere tijd leegstaat. Acquisitie van nieuwe bedrijven kan beter. In 2013 is een aanzet gegeven voor een verbeterslag. We werken aan een inzet op regionale schaal, met een belangrijke rol voor partners als Port of Twente, Kennispark, etc. Dit is een gevolg van de keuze om op basis van sectorale analyses gerichte acquisitie te voeren. De herstructurering van het Havengebied is grotendeels afgerond. De deelgebieden Ossenboer en Handelskade waren in 2013 al gereed. Het deelproject Binnenhaven e.o. is in uitvoering en wordt eind 2014 afgesloten. Ten aanzien van het aanbod van bedrijfskavels is met de herijking van de Bedrijventerreinenvisie Netwerkstad gestart met het regionaal strategisch programmeren.

20 Pagina 20 5 Wonen: Visie en trends Voordat in de volgende hoofdstukken ingezoomd wordt op allerlei ontwikkelingen op het gebied van wonen, verkoop, nieuwbouw en bestaande bouw etc., wordt in dit hoofdstuk stilgestaan bij het beleidsmatige vertrekpunt, zijnde de Woonvisie 2025 en bij enkele belangrijke trends. Dit vertrekpunt en de trends zijn immers in belangrijke mate bepalend voor de waardering/betekenis die aan de andere aspecten wordt toegekend. 5.1 Visie en ambitie De woonconsument is kritisch en wil voortaan kunnen kiezen of hij/zij nu een nieuwe woning wil of de huidige woning wil aanpassen vanwege comfort, energieverbruik of voorzieningen voor zorg. De Woonvisie 2025 stuurt vooral op de aliteit van de voorraad. Woonwensen zijn leidend geworden voor de verdienmodellen van marktpartijen. Uitgangspunten daarbij zijn: - de zelfstandige woonconsument/ meer consumenten invloed. - meer markt en minder overheid - de gemeente geeft meer ruimte aan initiatiefnemers Met deze veranderende rol van de consument en de overheid is de Woonvisie 2025 sterk gericht op procesafspraken. Vanwege de gevolgen voor de woonlasten heeft duurzaamheid op verzoek van de Raad een prominente plek gekregen in de Woonvisie In de Woonvisie is uitgegaan van een zeer beperkte economische groei en de daarmee samenhangende woningmarkt. Dit resulteert in terughoudendheid met netto toevoegingen van woningen om een waardedaling te voorkomen. Corporaties concentreren zich vooral op de aliteit van bestaand bezit en niet op uitbreiding. De Woonvisie 2025 in het kort: 1. Iedere woning moet raak zijn. 2. Goed aanbod van woonmilieus in de regio. Hierop wordt ingespeeld door middel van de strategische programmering van de Netwerkstad. 3. Levensloopgeschikte woongebieden. Dit betreffen met name alitatieve aspecten die in deze monitor niet zijn meegenomen. 4. Enschede groeit als aantrekkelijke woonstad voor studenten. 5. Toekomstgeschikte woningvoorraad. 6. Beheersbare energiecomponent woonlasten. Dit betreffen met name alitatieve aspecten die in deze monitor niet zijn meegenomen. 7. Investeren in openbare ruimte en architectuur als aliteitsimpuls. Dit betreffen met name alitatieve aspecten die in deze monitor niet zijn meegenomen. 5.2 Trends In deze Monitor zijn op basis van diverse interne en externe rapportages en trendontwikkelingen 8 diverse trends en ontwikkelingen opgenomen. Er zijn enkele ontwikkelingen die van groot belang zijn voor de toekomstige vraag naar woningen en de manier waarop dit gerealiseerd kan worden: de demografische ontwikkelingen, de huishoudensontwikkelingen, de economische ontwikkelingen, de ontwikkelingen op het gebied van wonen en zorg en de rol die woningbouwcorporaties in de toekomst kunnen hebben in verband met gewijzigde regelgeving. 8 artaalrapportages van Ten Hag en van Snelder Zijlstra, artaalrapportages van diverse bankinstellingen, NVB Thermometerkoopwoningen, gemeentelijk rapportage voortgang woningbouw en voortgang verkoop kavels, CBS conjunctuurklok, diverse publicatie vakbladen etc.

21 Pagina Demografische ontwikkelingen Aantal inwoners Op 1 januari 2014 had Enschede inwoners. De Primos prognose 2012 ging er vanuit dat het aantal inwoners tot 2030 toe zou nemen tot ca De Primos Prognose 2013 gaat ervan uit dat het aantal inwoners afneemt tot ca inwoners, een min of meer gelijk aantal als waar Primos 2000 en Primos 2006 vanuit ging. Het aantal inwoners zal tot 2040, volgens de Primos prognose 2013, verder dalen naar ca inwoners. De prognoses fluctueren, zoals uit onderstaande grafiek blijkt, door de jaren heen nogal. Sterk bepalend voor de prognoses is het aantal netto toegevoegde woningen in de afgelopen jaren en de bevolkingsgroei van de afgelopen jaren. Dit betekent dat met de prognoses genuanceerd omgegaan moet worden. Primos prognose inwoneraantal Enschede in 2030 Inwoners in Jaar Primos prognose Figuur 5: Aantal inwoners Enschede in 2030 volgens Primos prognose In 2013 vertrokken meer mensen uit Enschede dan zich er vestigden: (het migratiesaldo was -177: vertrek en vestiging personen). Er zijn in 2013 Enschede meer mensen geboren (1.584) dan overleden (1.373). De natuurlijke groei was 211 (op grond van deze gegevens is het aantal inwoners in 2013 toegenomen met 34 inwoners 9 ). Aantal woningen Bepalend voor de benodigde hoeveelheid woningen is natuurlijk niet alleen het aantal inwoners. De hoeveelheid woningen is bijvoorbeeld ook afhankelijk van de woningbezetting. De bruto woningbezetting neemt af van nu ca. 2,3 personen per woning naar ca. 2,1 personen per woning in Dat de gemiddelde woningbezetting afneemt heeft diverse oorzaken: - de vergrijzing: het aantal alleenstaande ouderen neemt toe - de afschaffing van de lagere Zorg Zwaarte Pakketten waardoor mensen die voorheen in een zorginstelling woonden langer zelfstandig in de wijk blijven wonen. - minder gezinnen. Door deze lagere woningbezetting neemt, ondanks de daling van het aantal inwoners, de behoefte aan woningen tot 2040 toe met ca woningen. Dit is weergegeven in Tabel Vanwege verschillen in databronnen (GBA en Primos) kunnen kleine verschillen in aantallen ontstaan

22 Pagina 22 Gemiddelde bruto woningbezetting bevolking totaal gemiddelde 2,29 2,30 2,29 2,23 2,18 2,13 2,10 woningbezetting Woningen Bron; prognoses ABF bewerkt door Kennispunt Twente Tabel 11: Bevolking, woningbezetting en aantal woningen Bevolkingsopbouw Onderstaand figuur laat de huidige bevolkingsopbouw zien. Figuur 6: Bevolkingsopbouw Enschede op 1 januari 2013) De bevolkingsopbouw zal de komende jaren sterk wijzigen. - het aantal jongen tot 25 jaar neemt tot 2040 met 11% af: van ca naar ca het aantal jarigen neemt tot 2040 met 12% af: van ca naar ca het aantal jarigen neemt tot 2040 toe met 22% : van ca naar ca het aantal 75+ neemt tot 2040 toe met ca. 70% : van ca naar Er is dus sprake van ontgroening en vergrijzing. Aantal huishoudens Het aantal huishoudens neemt tot 2040 met 875 huishoudens toe. De alleenstaande huishoudens en de 1 oudergezinnen nemen toe en de samenwonenden met kinderen en samenwonende zonder kinderen nemen af. Kijkend naar de leeftijdscategorie, dan blijkt dat met name het aantal 65+ huishoudens tot 2040 toeneemt en wel met ca huishoudens. Van deze 8000 huishoudens bestaat het grootste deel uit alleenstaande 65+ huishoudens, namelijk zo n In Figuur 7 is te zien hoe de bestaande bevolking van Enschede is verdeeld over de bestaande woningvoorraad. 10 Bron: Prognoses, ABF Research B.V. Delft