GESCHIEDENISWERKPLAATS DEEL 2 VWO BEGRIPPEN HOOFDSTUK 1 RENAISSANCE EN OPSTAND

Transcriptie

1 GESCHIEDENISWERKPLAATS DEEL 2 VWO BEGRIPPEN HOOFDSTUK 1 RENAISSANCE EN OPSTAND TIJDVAK: ONTDEKKERS EN HERVORMERS PERIODE: VROEGMODERNE TIJD TYPE SAMENLEVING: LANDBOUW-STEDELIJKE SAMENLEVING Begrippen die je al gehad hebt en voor dit hoofdstuk ook nodig hebt: Klassiek, klassieke oudheid, klassieke cultuur, zuil, zuilordes, filosofie, regering, bestuur, monarchie, christendom, bijbel, ketter, kolonie, staat, kerk, kerk en staat, godsdienstvrijheid, staatsgodsdienst, geestelijkheid/geestelijken, paus, bisdom, bisschop, economie, standensamenleving Par. 1.1 Een nieuwe tijd Nieuwe tijd of Vroeg Moderne Tijd Periode in de geschiedenis van West-Europa van ± ±1800. Nieuw zijn: Renaissance, splitsing in het christendom (katholiek-protestant), ontdekkingsreizen, wetenschappelijke revolutie, Verlichting, grondwetten, industriële revolutie. Par. 1.2 De Renaissance Mensbeeld Wereldbeeld De mening die iemand of die een groep mensen heeft over de plaats van mensen in de wereld, wie/wat ze zijn, hoe ze zich zouden moeten gedragen e.d. Voorbeeld: Leeft een mens bv om te genieten van iedere dag leven, of leeft die om zich voor te bereiden op doodgaan en wat daarna komt. 1-De denkbeelden die iemand heeft over de vorm van de wereld. Lang hebben mensen gedacht dat de wereld een platte schijf was. In de tijd van de ontdekkingsreizen werd duidelijk dat de aarde een bol is. 2-De mening die iemand heeft over de vraag of en indien ja in hoeverre God invloed heeft in de wereld waarin wij leven. 1

2 Renaissance Letterlijk: wedergeboorte. Periode tussen ± ± 1600 waarin kunstenaars en onderzoekers in Italië en later West-Europa zich lieten inspireren door de Klassieke Cultuur. Nieuw mensbeeld: Minder memento mori en meer carpe diem. Nieuwe kunst: anatomie, natuur, perspectief, klassieke bouwvormen en beelden. Memento mori Carpe diem Humanisme/ Humanisten Erasmus Anatomie De term waarmee het mensbeeld van de ME wordt samengevat: Zorg er voor dat je leeft volgens de regels van de christelijke kerk, dat je luistert naar de paus en naar priesters. Met hun hulp ben je goed voorbereid op je dood en zul je na je dood een plek in de hemel krijgen. De term waarmee het mensbeeld van de Renaissance wordt samengevat. Letterlijk: pluk de dag = probeer te genieten van iedere dag die je leeft. Geleerden die in de tijd van de Renaissance teksten uit de tijd van de Klassieke Oudheid gingen bestuderen. Dat waren teksten van Griekse, Romeinse en christelijke schrijvers, m.n. het Nieuwe Testament. Daardoor kwam er aandacht voor de mens als onafhankelijk individu en werd duidelijk dat de christelijke kerk in de begineeuwen heel anders was georganiseerd en soms andere opvattingen had dan de kerk van de late me De belangrijkste Nederlandse humanist. Leefde rond 1500 en was in heel Europa beroemd. Zijn bestudering van het oerchristendom bracht hem tot veel kritiek op het gebrek aan kennis bij veel geestelijken en hun verlangen naar geld en macht. De wetenschap die onderzoekt en zichtbaar maakt hoe alles in een organisme, en dus ook in mensen, in elkaar zit en werkt. 2

3 Par. 1.3 De kerkhervorming Hervorming of Reformatie Protestantisme Celibaat Sacrament Calvinisme Contrareformatie Inquisitie Het oprichten van nieuwe kerkgenootschappen rond 1530 vanwege ontevredenheid over de gang van zaken in het bestaande christendom/de katholieke kerk. Er ontstonden protestantse kerken zoals Lutheranisme, Calvinisme, Anglicanisme. De opvattingen van de Hervorming. 1-De belangrijkste is: de bijbel is het woord van God, iedere christen moet zelf die bron lezen en zo tot geloof komen; je hebt geestelijken en een hoogste leider zoals een paus dus niet nodig. 2- verplicht celibaat is niet nodig want dat staat niet in het Nieuwe T. 3- alleen sacramenten handhaven die in het Nieuwe T. staan. Kiezen voor een leven zonder seks. Zo kun je bijv. je beter concentreren op leven in dienst van God en zijn kerk. Gewijde handelingen in de christelijke kerk die teruggaan op uitspraken of handelingen van Jezus tijdens zijn leven. In de bijbel staan er twee, de katholieken kennen ert zeven.sacramenten kunnen alleen worden uitgevoerd of toegediend door gewijde geestelijken. Bijv. doopsel, huwelijk, sacrament der stervenden. De leer van Calvijn. Een belangrijk onderdeel was: mensen hebben het recht in verzet te komen tegen een vorst als die volgens hen Gods geboden zoals die in de Bijbel staan ernstig overtreedt. Mede daarom kwamen mensen in de Nederlanden in opstand tegen Philips II, Heer van de Nederlanden en koning van Spanje. De acties van de katholieke kerk tussen ± 1650 en ±1750 om de hervorming terug te dringen en het katholicisme te versterken. Rechtbank van de katholieke kerk tegen ketters martelen, brandst. 3

4 Par. 1.4 De Nederlandse Opstand De Nederlanden Soeverein(iteit) Tussen ± 1470 en 1581 de naam voor 17 gewesten in het gebied waarin nu ongeveer Nederland, België en Luxemburg liggen. Deze 17 gewesten hadden in deze periode allemaal dezelfde landsheer gekregen Karel V en na hem Philips II. Degene die de hoogste macht in een staat heeft. Karel V Landsheer over De Nederlanden van Philips II Landsheer over De Nederlanden van Stadhouder Landvoogd(es) Centraliseren/ centraliseren Gewesten Gewestelijke Statenvergadering Staten-Generaal tot 1581 Beeldenstorm 1566 Een soort uitkijkpost in ieder gewest namens de landsheer van de Nederlanden. De stadhouder was ook de legeraanvoerder van de soldaten in een gewest. De plaatsvervanger van Karel V of Philips II voor alle Nederlandse gewesten. Proberen vanuit één centrum besluiten te nemen waar iedereen zich aan moet houden. Karel V en Philips II probeerden dat voor De Nederlanden vanuit Brussel ten koste van de 17 afzonderlijke gewesten. Delen van De Nederlanden die wel een landsheer hadden, maar ook een eigen bestuur, eigen rechtspraak en eigen belastingheffing. Bijv. Holland, Zeeland, Brabant, Vlaanderen. De vergadering van afgevaardigden van adel, geestelijkheid en steden in ieder van de 17 gewesten. Daar namen ze besluiten voor hun gewest. De vergadering van afgevaardigden uit alle 17 gewesten. De landsheer organiseerde deze vergadering met name als hij geld nodig had voor de Nederlanden. Hij had de gewesten dan nodig omdat die allemaal zelf hun belastingen regelden. Het vernielen van het interieur van katholieke kerken en kloosters door calvinisten in

5 De Opstand of De 80-jarige oorlog Vader des Vaderlants Acte of Plakkaat van Verlatinge 1581 De Republiek of de Republiek der (7) Verenigde Nederl. Staten Generaal Vrede van Münster De Opstand van de Nederlanden tegen landsheer Philips II en zijn opvolgers van De oorlog begon vanwege centralisatie en strenge vervolging van protestanten. Willem van Oranje. Omdat hij van leiding gaf aan De Opstand die uiteindelijk leidde tot onafhankelijkheid wordt hij beschouwd als de grondlegger van Nederland. De verklaring van 7 noordelijke Nederlandse gewesten dat zij Philips II niet langer erkenden als hun wettige landsheer. In 1588 besloten ze tot oprichting van De Republiek. De republiek die ontstond in 1588 en bleef bestaan tot Bestond uit 7 noordelijke gewesten + de Generaliteitslanden Zeeland, Brabant en Limburg. Vergadering van afgevaardigden van de 7 gewesten die samen De Republiek vormden. Zij overlegden over buitenlandse zaken, oorlog en de belasting die nodig was om leger en vloot te betalen. Gesloten in Einde van de 80-jarige oorlog. Vrede tussen De Republiek en Spanje. Spanje en alle andere Europese landen erkennen De Republiek die in feite al bestond sinds

6 HOOFDSTUK 2 ONTDEKKING EN VEROVERING TIJDVAK: ONTDEKKERS EN HERVORMERS PERIODE: VROEGMODERNE TIJD TYPE SAMENLEVING: LANDBOUW-STEDELIJKE SAMENLEVING Begrippen die je al gehad hebt en voor dit hoofdstuk nodig hebt: standplaatsgebondenheid, koloniseren of kolonisatie, kolonie, tolerantie, missie, missionaris/zendeling, bekeren. Par. 2.1 Veranderingen in het Middellandse Zeegebied Kruistochten Militaire expedities die door ridderlegers tussen 1095 en 1271 vanuit West-Europa werden ondernomen om het Heilige Land Palestina met Jeruzalem voor de christenen te heroveren op de islamitische Arabieren Ottomaanse rijk Balkan Grootmacht Mogendheid Genoemd naar Osman. Hij was de leider van de Turken die vanaf 1300 een groot deel van het Midden-Oosten veroverden, in 1453 Constantinopel veroverderde en daarna de Balkan. Het Ottomaanse Rijk bestond van ± ± 1920 Constantinopel heet nu Istanbul. Zuid-Oost Europa. Dat begint achter het tegenwoordige Oostenrijk en Hongarije en loopt door tot Istanbul. Een land met veel macht/invloed Grootmacht Par. 2.2 De Europese expansie begint Expansie Ontdekkingsreizen Indië Uitbreiding, meestal door verovering Europeanen gaan vanaf ± 1420 de wereld verkennen, de wereld in kaart brengen, kolonies stichten, wereldwijd handelen in mensen en goederen. Rond 1500 ontdekking Amerika en zeeweg naar Azië om Afrika. Er begint een wereldeconomie tot ontwikkeling te komen. Rond 1500 in Europa de naam voor Zuid-Oost Azië (het huidige India t/m Indonesië) 6

7 Wereldbeeld Ontdekkingsreizigers Portugal en Spanje Ontdekkingsreizigers Republiek der Ver. Nl. Oosterse waren Handelskapitalisme Factorij 1-De denkbeelden die iemand heeft over de vorm van de wereld. Lang hebben mensen gedacht dat de wereld een platte schijf was. In de tijd van de ontdekkingsreizen werd duidelijk dat de aarde een bol is. 2-De mening die iemand heeft over de vraag of en indien ja in hoeverre God invloed heeft in de wereld waarin wij leven. Diaz: ontdekte Kaap de Goede Hoop 1488 Columbus: ontdekte Amerika 1492 Vasco de Gama: ontdekte zeeweg naar India 1497 Magelhaes: voer als eerste de wereld helemaal rond( ) Barentsz: noordelijke route/nova Zembla 1596 Houtman: eerste expeditie naar Verre Oosten/De Oost 1595 Tasman: ontdekte Tasmanië en Nieuw-Zeeland ± Specerijen uit het Verre Oosten voor smaak, medicijn, conserveermiddel 2- Luxe goederen zoals stoffen, voorwerpen van goud, zilver. Veel kapitaal = geld verdienen door producten zo goedkoop mogelijk in te kopen en met zoveel mogelijk winst weer te verkopen. Een groep mensen werd vooral rijk door handel in producten uit de nieuw ontdekte gebieden. Een handelsnederzetting aan een kust van waaruit handel werd gedreven met het achterland. VOC Verenigde Oostindische Compagnie, opgericht Een handelsvereniging van Hollandse en Zeeuwse steden die vooral specerijen haalde uit het Verre Oosten en die met veel winst verkocht. Niemand anders mocht in Nederlands-Indië handel drijven. WIC Verenigde WestIndische Compagnie. West-Indië = Caribisch gebied. Een handelsvereniging die zich bezig hield met kaapvaart, slavenhandel en handel in goederen als bont, koffie, cacao, suiker en tabak. 7

8 Par. 2.4 Europeanen in Amerika Kolonialisme Autochtonen Allochtonen Indianen Conquistadores Denken dat je als land het recht hebt om andere gebieden te veroveren en tot kolonie te maken. De naam voor de oorspronkelijke bewoners van een gebied; zij hebben uiteraard een bepaalde vorm van samenleven en van cultuur. De naam voor mensen die vanuit een andere samenleving en cultuur in een land of gebied met een andere samenleving en cultuur zijn gaan wonen. De verzamelnaam voor de oorspronkelijke bewoners van Noord-, Midden- en Zuid-Amerika. De bekendste Indianenvolken van Midden- en Zuid- Amerika zijn de Azteken (Mexico), de Maya s (Mexico en Guatemala) en de Inca s (Peru). Letterlijk: veroveraars.de naam voor degenen die namens Spanje Midden- en Zuid-Amerika in bezit namen tussen De bekendste zijn Cortes (Mexico) en Pizarro (Peru) Par. 2.5 Slavernij in Europese kolonies Plantages Transatlantische slavenhandel Grote bedrijven waar een bepaald natuurproduct in grote aantallen wordt geproduceerd. Bijv. tabakplantage, katoen, suiker.., rubber.., koffie.., cacao Het handelen in en transporteren van slaven, vooral van Afrika naar Amerikal, tussen Driehoekshandel Goederen uit Europa voor Afrika om slaven te kopen, slaven van Afrika naar Amerika, goederen als katoen, tabak, suiker, zilver uit Amerika naar Europa enz. 8

9 HOOFDSTUK 3 REGENTEN EN VORSTEN TIJDVAK: REGENTEN EN VORSTEN PERIODE: VROEGMODERNE TIJD TYPE SAMENLEVING: LANDBOUW-STEDELIJKE SAMENLEVING Begrippen die je al gehad hebt en voor dit hoofdstuk nodig hebt: Leenstelsel of feodalisme, leenheer, leenman, Nieuwe Tijd of VroegModerne Tijd, staat, regering, bestuur, monarchie, aristocratie, kerk en staat, godsdienstvrijheid, staatsgodsdienst, standensamenleving, De Nederlanden, Centraliseren/centralisatie, Gewestelijke Statenvergadering, De Republiek of de Republiek der (7) Verenigde Nederl., Staten Generaal , Vrede van Münster, Protestantisme, Grootmacht, Grote mogendheid, expansie,nijverheid, kolonie, kolonialisme, monopolie, factorij, driehoekshandel Par. 3.1 Machthebbers in Europa Staatsvorming Natie Nationalisme Absolutisme Droit divin Zonnekoning/Roi soleil Wanneer een gebied en de mensen in dat gebied een bestuurlijke eenheid gaan vormen Een groep mensen met een gemeenschappelijk verleden in taal en cultuur. Daardoor is er een gevoel van saamhorigheid. 1-Als een natie streeft naar de vorming van een eigen staat voor die natie. 2-Als een bepaald land vooral naar zijn eigen belang kijkt waar andere landen zonodig maar voor opzij moeten gaan of worden gezet. Een land heeft een koning of vorst die probeert zo veel mogelijk in zijn eentje te beslissen. Iedereen moetdoen wat hij zegt. Hij hoeft alleen maar aan God verantwoording af hoeft te leggen en niet aan de onderdanen. De opvatting dat een koning door Gods wil koning is geworden en dat de koning daarom voor alles wat hij doet alleen aan God verantwoording moet afleggen en niet aan onderdanen. Lodewijk XIV, de koning van Frankrijk van Hij is de bekendste absolute vorst. 9

10 Versailles Eenheidsstaat Bill of Rights 1689(Engeland) Glorious revolut-ion 1689 Regenten Gewesten Gewestelijke Statenvergadering of Staten Oligarchie Raadspensionaris Het paleis van Versailles; ligt vlak bij Parijs, gebouwd rond 1670 in opdracht van Lodewijk XIV, de Zonnekoning. Staat symbool voor de grandeur van het hof van de absolutistische koningen van Frankrijk Wanneer verschillende gebieden samengevoegd worden of zijn onder één en hetzelfde hoogste bestuur Een document uit 1689 waarin wordt vastgelegd dat de koning van Engeland geen besluiten mag nemen zonder toestemming van het Engelse parlement Dat de Engelse koning niet meer zonder goedkeuring van het parlement kon regeren wordt als een revolutie, als een omwenteling gezien. De kleine groep families die in De Republiek der 7 Ver NL ( ) overal de macht had in het bestuur van gewesten en steden. Delen van de Republiek der 7 Ver NL met een eigen bestuur, eigen rechtspraak en eigen belastingheffing. Er waren 7 gewesten. Het belangrijkste gewest van De Republiek was Holland. De vergadering van afgevaardigden van adel en steden in ieder van de 7 gewesten. Daar namen ze besluiten voor hun gewest. Een in omvang kleine bovenlaag die veel macht heeft in een land Een regent die de leiding had over de dagelijkse gang van zaken in met name het gewest Holland en daardoor in de hele Republiek der 7 Ver NL. De bekendste zijn Oldenbarnevelt (rond 1600) en Johan de Witt.(rond 1660) 10

11 Stadhouder Prinsgezinden In de tijd van De Republiek der 7 Ver NL de opperbevelhebber van leger en vloot die in dienst was van een of meer van de 7 gewesten. Stadhouders kwamen uit de familie van Oranje. Aanhangers van de stadhouders, de prinsen van Oranje Par. 3.2 Nederland en Europa Gouden Eeuw Droogmakerij Grachtengordel Voor de Republiek der Ver. NL was de 17 de eeuw de gouden eeuw. Handel bracht veel geld in het laadje, en dat werd ook gebruikt voor machtsuitbreiding, scheepsbouw, grachten-panden, schilderijen, landwinning(drooglegging van meren) Een plas of meer droog malen en vervolgens de grond gaan gebruiken voor landbouw en/of bewoning. De beroemdste droogmakerijen zijn de Beemster (1612) en de Schermer (1635) in Noord-Holland De naam voor de uitbreiding van Amsterdam met o.a. de Herengracht, de Keizersgracht en de Prinsen-gracht. Dit gebeurde in de Gouden eeuw/1612 Par. 3.3 Europa en de wereld VOC Verenigde Oostindische Compagnie, opgericht Een handelsvereniging van Hollandse en Zeeuwse steden die vooral specerijen haalde uit het Verre Oosten en die met veel winst verkocht. Niemand anders mocht in Nederlands-Indië handel drijven. Oost-Indië of De Oost Gouverneur- Generaal Batavia Het handelsgebied VOC in Zuid-Oost Azië ( ) De hoogste gezagsdrager van de VOC ( ) en later namens het koninkrijk Nederland van Nederlands- Indië ( ). Zijn standplaats was Batavia. De hoofdstad van het VOC-gebied in het Verre Oosten en later van Ned-Indië ( ) 11

12 WIC Verenigde WestIndische Compagnie. Een handelsvereniging die zich bezig hield met kaapvaart, slavenhandel en handel in goederen als bont, koffie, cacao, suiker en tabak. Par 3.4 Stedelijke cultuur in Nederland Gereformeerden In NL de naam voor calvinistische protestanten Statenbijbel ± 1630 Bijbel vertaald in het NL in opdracht van de Staten- Generaal rond Omdat deze bijbel veel gelezen werd, had hij veel invloed op de ontwikkeling van het NL. Gewetensvrijheid Het wordt je toegestaan je eigen (geloofs) opvattingen te hebben. Je wordt niet gedwongen mee te doen aan uitingen van een ander geloof of opvatting. Godsdienstvrijheid Je mag je eigen godsdienstige overtuiging hebben en daar ook voor uit komen, je eigen kerkgebouw, moskee, synagoge of tempel hebben Gedogen Nachtwacht Iets wat eigenlijk niet is toegestaan oogluikend toch toestaan Het meest bekende hoogtepunt van de schilderkunst van de Gouden eeuw, gemaakt door Rembrandt 1642 Migratie/migreren Van de ene woonplaats naar een andere trekken of van het ene land naar een ander land gaan Par 3.5 Wetenschap en techniek Goddelijke wet Er van uit gaan/ geloven dat God bestaat en dat die er voor gezorgd heeft dat de wereld, de natuur en het heelal er zijn zoals ze zich aan ons voordoen. Wetenschappelijke revolutie De periode tussen waarin de wetenschappelijke methode steeds meer standaard wordt. Voorbeelden: bewijzen hoe de bloedsomloop werkt, dat er bacteriën zijn, dat er zwaartekracht bestaat, dat je stoom kunt omzetten in kracht en beweging, onderzoeken hoe je de samenleving bestuurt. 12

13 Wetenschappelijke methode Een heleboel afspraken over hoe je moet onderzoeken. De basis is observeren en/of experimenteren en vervolgens beredeneren en conclusies trekken. Alles wat je doet moet je goed beschrijven, zodat voor ieder ander controleerbaar is wat je gedaan hebt. Theorie Newton (± 1700) Natuurwet Academie Een of meer beweringen over hoe bepaalde dingen in de werkelijkheid of in de praktijk werken. (Wetenschappelijk) onderzoek moet aantonen of de bewering klopt. De belangrijkste onderzoeker uit de tijd van de wetenschappelijke revolutie. Hij ontdekte o.a. de natuurwet van de zwaartekracht. Als bewezen wordt dat bepaalde verschijnselen overal op de wereld altijd op dezelfde wijze zijn waar te nemen. Bijv. dat wanneer een appel uit een boom valt die appel overal ter wereld altijd op de grond valt = zwaartekracht. Een vereniging van beoefenaren van een bepaalde wetenschap. Academies werden in de tijd van de wetenschappelijke revolutie opgericht door koningen. 13

14 HOOFDSTUK 4 PRUIKEN EN REVOLUTIES TIJDVAK: TIJD VAN PRUIKEN EN REVOLUTIES PERIODE: VROEGMODERNE TIJD TYPE SAMENLEVING: LANDBOUW-STEDELIJKE SAMENLEVING Begrippen die je al gehad hebt en voor dit hoofdstuk nodig hebt: Standenmaatschappij, geestelijkheid, adel, regeringsvorm, absolutisme, monarchie, dictator, keizer, directe democratie, indirecte democratie, constitutionele monarchie, republiek, tolerantie, belasting, kolonie, staatsburgerschap, Republiek der Verenigde Nederlanden, Prinsgezinden, Staten-Generaal , regenten, stadhouder, eenheidsstaat Par. 4.1 De Pruikentijd Pruikentijd Ancien Régime Bourgeoisie Privilege Directe belasting Indirecte belasting 18 de eeuw. Edelen en rijke burgers droegen in die eeuw pruiken als status-symbool. Ancien régime De naam voor de wijze waarop Frankrijk werd bestuurd vanaf ± 1650 tot 1789/1791, de Franse revolutie. Hoofdkenmerken zijn absolutisme en standensamenleving. Binnen de 3 de stand de groep rijke en/of goed opgeleide burgers met zoals bankiers, kooplieden, fabriekseigenaren, juristen, dokters. Zij wilden dat hun sociale laag meer invloed en macht kreeg. Uit hun groep kwam, niet toevallig, de Verlichting. Voorrecht. Zo hadden de adel en de geestelijkheid in de 18 de eeuw het privilege dat ze nauwelijks belasting hoefden te betalen. De belasting die je moet betalen aan de overheid op basis van alles wat je aan inkomsten hebt. De belasting die je moet betalen als je goederen koopt of diensten afneemt. Op ieder kassabon staat nu het % BTW. 14

15 Verlichting Rationalisme Atheïsme Grondwet of constitutie Mensenrechten of grondrechten Parlement / Volksvertegenwoordiging Trias Politica of Machtenscheiding Een nieuwe manier van denken uit de 18de eeuw. Het nieuwe was: onze mening is dat ieder mens in principe vrij en gelijk is geen absolutisme meer, geen standensamenleving, grondrechten voor ieder mens iedereen is voor de wet gelijk de inwoners van een land beslissen via gekozen vertegenwoordigers welke regels/wetten er moeten zijn, de regering voert die wetten uit en de gekozen vertegenwoordigers controleren of de regering de wetten/regels goed uitvoert. Deze gedachten worden nu in veel landen als basis genomen voor de staatsinrichting. Term die vaak wordt gebruikt in plaats van Verlichting. Komt van Latijnse ratio = verstand. Er van overtuigd zijn dat God niet bestaat. Je wilt dan natuurlijk ook dat een staat of de overheid helemaal niet aan godsdienst doet en daar geen geld aan geeft. Een basisdocument waarin de hoofdregels staan voor wie wat heeft te zeggen in een land 1- welke (grond)rechten en plichten hebben de burgers 2- welke rechten en plichten hebben de mensen die een land besturen. Basisrechten voor elke burger die zijn vastgelegd in een grondwet. Bijv. ieder mens is bij de toepassing van de wet gelijk, vrijheid van godsdienst, vrijheid van mening, vrijheid om een vereniging of een politieke partij op te richten, vrijheid van drukpers, recht op een eerlijk proces enz. De inwoners van een land kiezen uit kandidaten (van politieke partijen) vertegenwoordigers. Deze vertegenwoordigers krijgen de wetgevende macht en controleren de uitvoerende macht. In de grondwet van een land vastleggen dat er 3 gescheiden machten ofwel groepen zijn om een land zo eerlijk mogelijk te kunnen besturen. Iemand mag maar in één macht tegelijk een functie hebben. De 3 gescheiden machten zijn: de wetgevende, de uitvoerende en de rechterlijke macht. In een echte democratie heb je machtenscheiding. 15

16 Wetgevende macht Uitvoerende macht Rechtsprekende of rechterlijke macht Rechtsstaat Encyclopédie Censuur In een democratie moeten er wetten zijn die de meerderheid van de burgers wil. De wetgevende macht moet dus liggen bij de burgers of bij vertegenwoordigers die de burgers kiezen; in NL is dat de 2 de en de 1 e Kamer/de gekozen volksvertegenwoordiging. 2 hoofdtaken: beslissen over wetten, controleren of de uitvoerende macht de wetten goed uitvoert. De groep mensen die de wetten die zijn aangenomen door de wetgevende macht gaat uitvoeren. De uitvoerende macht ligt in een democratie bij de regering. De regering moet aan de wetgevende macht voorstellen 1-welke wetten er nodig zijn, 2-hoe ze wetten die zijn aangenomen wetten wil uitvoeren. De wetgevende macht controleert de uitvoering en moet beslissen of ze vindt dat de regering de wetten goed uitvoert. Indien niet, dan komen er verkiezingen en op basis van de uitslag een nieuwe regering. Een groep vakmensen die beoordeelt of mensen zich wel of niet aan de wetten houden: de rechterlijke macht. Als de rechterlijke macht tot de conclusie komt dat overtreding van de wet bewezen is, dan doet ze een uitspraak wat er moet gebeuren: boete, vrijheidsstraf, vrijlaten enz. Een staat met een grondwet, met grondrechten voor iedere inwoner, met machtenscheiding, met een overheid die al zijn daden baseert op wetten en daarop gecontroleerd kan worden door de wetgevende macht, met onafhankelijke rechters die recht spreken op basis van wat in de wetten staat. Een reeks boeken uit waarin de resultaten van de wetenschappelijke revolutie en de opvattingen van de Verlichting worden beschreven. Dit boek overtuigde veel mensen van nieuwe gedachten over hoe een rechtvaardige samenleving er uit zou moeten zien. Er is een instantie, bijv. de regering, die je kan verbieden om iets aan anderen bekend te maken of te laten zien in een boek, op tv, in een film, op de radio, via internet enz. 16

17 Par. 4.2 Revolutie in Amerika Amerikaanse revolutie of Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog ( ) Grondwet VS 1787 Dekolonisatie Federatie Federale regering Congres V.S (Wetg. m8) Presidentiële democratie (Uitv. m8) In 1775 komen 13 Engelse kolonies in Amerika in opstand tegen Engeland. Zij verklaren zich in 1776 onafhankelijk van UK. In 1783 erkent Engeland de onafhankelijkheid. De 13 kolonies vormen vanaf 1787 samen de Verenigde Staten van Amerika. Deze heeft 2 onderdelen: 1- de tekst van de grondwet zoals die in 1787 is vastgesteld; de tekst mag nooit veranderen. 2- amendementen of aanvullingen op de grondwet. Er zijn er nu 27. In 1787 waren er meteen 10 amendementen met grondrechten voor VS-burgers: de Bill of Rights. Het onafhankelijk worden van kolonies. Een samenwerkingsverband van 2 of meer staten, bijv. om samen één leger te vormen, samen buitenlandse politiek e.d. De regering voor de Verenigde Staten als geheel, voor alle 50 staten samen. De naam voor de volksvertegenwoordiging in de V.S. In de V.S. bestaat die uit twee Kamers. 1-Het Huis van Afgevaardigden met vertegenwoordigers van de inwoners van iedere deelstaat op basis van het inwoneraantal. 2-De Senaat met voor ieder van de 50 deelstaten 2 vertegenwoordigers. Huis van Afgevaardigden en Senaat hebben de wetgevende macht. De V.S. hebben een democratie waarin de president zeer veel invloed heeft. Hij is staatshoofd, regeringsleider, opperbevelhebber van alle strijdkrachten en hij heeft een beperkt vetorecht. De president geeft leiding aan de uitvoerende macht. 17

18 Hooggerechtshof (Rechtspr m8) Check and Balances Capitool/Capitol Hill Witte Huis Washington D.C. De hoogste rechtbank in de V.S. die vooral tot taak heeft om te controleren of wetten van de V.S. of van een deelstaat wel of niet in strijd zijn met de Amerikaanse grondwet. Het Hooggerechtshof heeft de hoogste rechterlijke macht. De Amerikaanse naam voor de scheiding van de drie machten. De drie machten kunnen elkaar controleren en houden elkaar in evenwicht. Het gebouw waarin het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden en de Amerikaanse Senaat vergaderen. De ambtswoning van de president van de V.S. Washington District of Columbia. Dit is officieel de naam voor de hoofdstad van de VS. De hoofdstad vormt een eigen district en hoort niet bij één van de 50 staten. Genoemd naar de eerste VS-president en naar Columbus. Par. 4.3 Revolutie in Frankrijk Constitutionele monarchie Constitutioneel Franse revolutie Staatsburgerschap Een revolutie in Frankrijk in de jaren , waarbij voor het eerst in Europa werd geprobeerd de gedachten van de Verlichting in een grondwet vast te leggen. Zie H 3!! Belangrijk. grondwettelijk Iedere staat legt vast aan welke voorwaarden je moet voldoen om erkend te worden als staatsburger van een land met alle (grond)rechten die daar bij horen. 18

19 Par. 4.4 Revolutie in Nederland Pamflet Patriotten Bataafse Republiek Franse Tijd Openbare scholen Decimale stelsel Een soort flyer waarin je vertelt hoe je over bepaalde zaken denkt Een groep burgers in de Rep der Ver NL die onder invloed van de Verlichting na 1770 de macht van regenten en van stadhouders wilde afbreken en burgers meer invloed wilde geven De patriotten waren met hulp van Franse legers aan de macht gekomen in NL, begonnen een nieuwe republiek en voerden een grondwet in De Fransen waren in Nederland de baas. Nederland raakte gewend aan centraal bestuur. Er kwam burgerlijke stand, dezelfde maten en gewichten, dienstplicht, Code Napoleon, belasting voor het land als geheel, Openbaar onderwijs. Scholen die door de overheid worden opgericht en onderhouden. Openbare scholen zijn niet godsdienstig, want de overheid heeft geen godsdienst. Rekenen en meten met het tientallig stelsel. Bijv. mm, cm, m, kilom enz. Par. 4.5 Europa onder Napoleon Napoleon Na een staatsgreep keizer van Frankrijk van /1815. Hij bezette in die tijd een groot deel van Europa en werkte met de Code Napoleon. Code Napoleon/ Code Civil Propaganda Een wetboek dat door de verovering door Napoleon van grote delen van Europa overal bekend werd. Onderdelen zijn: Iedereen gelijk voor de wet zonder onderscheid, geen straf zonder een uitspraak van een rechter, invoeren van burgerlijke stand en vastleggen van een huwelijk(scontract) door de overheid. Op allerlei manieren reclame maken voor bepaalde opvattingen. 19

20 Coalitie Geallieerden/ alliantie Waterloo Een samenwerkingsverband, bijv van 2 of meer landen of van 2 of meer partijen. Landen die bondgenoten zijn van elkaar Napoleon wordt definitief verslagen zodat er een einde komt aan de bezetting door Frankrijk van een groot deel van Europa. 20

21 HOOFDSTUK 5 BURGERS EN STOOMMACHINES TIJDVAK: BURGERS EN STOOMMACHINES PERIODE: MODERNE TIJD 1800-NU TYPE SAMENLEVING : INDUSTRIËLE SAMENLEVING (EUROPA) Begrippen die je al gehad hebt en voor dit hoofdstuk ook moet kennen: middel van bestaan, economie, cultuur, kolonie, koloniseren, handelskapitalisme, urbanisatie, constitutionele monarchie, burgerrechten, bourgeoisie. Par. 5.1 De kracht van stoom Industriële revolutie Mechaniseren Energiebron Industriële samenleving Dienstensector De periode tussen ± ±1914 waarin in West- Europa en Noord-Amerika werken in fabrieken met machines voor steeds meer mensen het belangrijkste middel van bestaan werd; landbouw was niet langer voor de meeste mensen hét middel van bestaan zoals dat sinds 3000 vc. het geval was geweest. Gebruik maken van werktuigen die spierkracht vervangen Iets wat energie/kracht levert: spierkracht, wind, water, stoom, steenkool, olie, gas, atomen. Een samenleving waarin 1) producten steeds meer met machines in fabrieken worden gemaakt en 2) de meeste mensen in steden wonen of in verstedelijkte gebieden. Alle bedrijvigheid waarin mensen hun inkomen niet verdienen met het maken van goederen maar met het verlenen van diensten aan anderen. Bijv. onderwijs, verzekeringen, banken, ziekenhuizen, winkels, ambtenaren, vervoer. Productiemiddelen Alle middelen die je nodig hebt om iets te kunnen produceren: 1) Natuur grond en grondstoffen, 2) kapitaal = geld en 3) arbeid. Kapitaal Het geld dat je nodig hebt voor het kopen van grond en/of grond-stoffen en/of gereedschappen of machines en/of gebouwen voor werkplaats, fabriek, kantoor e.d. 21

22 Kapitalist Kapitalisme Kapitalistische samenleving Westers of Het Westen Een privépersoon ( een particulier) die kapitaal heeft en dat gebruikt om te investeren in grond enz. met de bedoeling winst te maken zodat hij/zij nog meer kapitaal krijgt enz. Het is in een land zo geregeld dat in principe alle grond en alle bedrijven (met alles wat bij die bedrijven hoort) privé-eigendom zijn van kapitalisten/ondernemers en dus ook de winst die zij maken of de verliezen die ze lijden. Kapitalisme is een economisch systeem waarin de opvattingen van het liberalisme op economisch gebied in praktijk worden gebracht. Een samenleving waarin de bedrijvigheid zoveel mogelijk in handen is van particulieren. Die particulieren concurreren met elkaar (vrije concurrentie) en kunnen hun bedrijf alleen in stand houden als ze voldoende winst maken. Onze samenleving is kapitalistisch. Vaak wordt daarmee bedoeld: West- en Midden- Europa, VS, Canada, Australië en Nieuw-Zeeland. Par. 5.2 De sociale kwestie Sociale kwestie Sociale wetten Vakvereniging of vakbond CAO Een gevolg van de industriële revolutie: Het probleem van de slechte werk-woon- en leefomstandigheden van arbeiders in veel landen in de 19 de eeuw. Wetten die mensen bescherming bieden bij ziekte, ontslag, arbeidsongeschiktheid, leeftijd waarop je betaald mag werken enz. Een vereniging van arbeiders die werken in eenzelfde soort beroep, bijv. de metaal, de bouw, onderwijs. Een vakvereniging komt op voor salaris, werktijden, werkomstandigheden, regels voor ontslag, regels bij ziekte enz. Collectieve ArbeidsOvereenkomst. Een overeenkomst waarin voor alle werknemers in een bepaald beroep de lonen, werktijden, vakantie, overwerkvergoeding, scholing enz. wordt vastgelegd. Alle werkgevers en werknemers in dat beroep zijn verplicht zich aan CAO-afspraken te houden. 22

23 Par 5.3 Democratie in Nederland Koninkrijk der Verenigde Nederlanden Koninkrijk der Nederlanden Staatshoofd Staatshoofd NL Regeringsleider Kabinet Ministeriële verantwoordelijkheid Thorbecke (1848) Parlementair stelsel of parlementaire democratie Rechtsstaat /1839. Koninkrijk dat bestond uit het tegenwoordige Nederland en België nu. Iemand die aan het hoofd van een staat staat. Dat is een functie. In de grondwet wordt vastgelegd hoeveel of hoe weinig macht/bevoegdheden het staatshoofd heeft. In NL is de koningin staatshoofd met weinig bevoegdheden. Zo zit ons staatshoofd officieel in de regering, maar het staatshoofd mag als lid van de regering niets zeggen zonder toestemming van het kabinet. Degene die leiding geeft aan de regering. In NL was dat tot 1848 de koning. Daarna werd dat de ministerpresident of premier. De gezamenlijke ministers onder leiding van de minister-president of premier. De ministers van een kabinet zijn altijd verantwoordelijk voor uitspraken of daden van het staatshoofd = de koningin. Staatsman die voor NL de grondwet van 1848 ontwierp. Die grondwet gaf NL een parlementair stelsel en meer burgerrechten. In het bestuur van het land heeft het parlement = de volksvertegenwoordiging de hoogste macht, want het parlement vertegenwoordigt de wil van het volk. De regering mag alleen doen wat het parlement heeft goedgekeurd. Een staat met een grondwet, met grondrechten voor iedere inwoner, met een overheid die al zijn daden baseert op wetten, met onafhankelijke rechters die recht spreken op basis van wat in de wetten staat. 23

24 Censuskiesrecht Liberalisme Je hebt kiesrecht als je (genoeg) census = belasting betaalt. In NL heeft dit bestaan vanaf ± 1800 tot Een stroming die zoveel mogelijkheid vrijheid wil voor ieder individu op politiek, op economisch, op sociaal, op godsdienstig gebied. De taak van de overheid is die vrijheid beschermen en bewaken. Voor politiek/bestuur betekent dit: burgers moeten beslissende invloed hebben op wetten. Voor de economie/bedrijfsleven: kapitalisme en vrijhandel. Socialisme een verza Een verzamelnaam voor allerlei politieke stromingen en bewegingen die streven naar een maatschappijvorm die is gebaseerd op gelijkheid, sociale rechtvaardigheid en solidariteit tussen alle leden van een samenleving. Staten Generaal nu Feminisme De naam voor de volksvertegenwoordiging in Nederland. Deze bestaat uit 2 Kamers: de 2 de Kamer en de 1 e Kamer of Senaat. Het streven om vrouwen in alle opzichten gelijke rechten te geven als mannen in de politiek, recht op werk, recht op onderwijs, recht op gelijk loon, als (huwelijks)partner. Par. 5.4 Liberalen, socialisten en confessionelen Politiekmaatschappelijke stromingen Politieke partij Groepen mensen die dezelfde opvattingen hebben over hoe een land bestuurd moet worden en over voorzieningen die in de samenleving nodig zijn. Om hun doel te bereiken richten ze meestal ook een politieke partij op. Een groep mensen die voor haar opvattingen steun zoekt bij de burgers van een land. Hoe meer mensen op een partij stemmen, hoe meer invloed ze hebben in het parlement of in een gemeenteraad. 24

25 Marxisme Klasse Sociaaldemocratie (SDAP) Confessionelen Confessionele partijen ± 1900 Bijzondere scholen Openbare scholen Een van de stromingen binnen het socialisme. De opvattingen van Karl Marx (±1850) zijn: tot nu toe is er altijd en overal een heersende klasse (adel, geestelijkheid en nu kapitalisten) die de rest voor zich laten werken en in hun greep houden. Marx verwacht dat de arbeiders van zijn tijd, het proletariaat, dat niet langer zullen pikken, de macht zullen grijpen, de kapitalisten en het kapitalisme vernietigen en een nieuwe samenleving gaan organiseren: een communistische samenleving. Een samenleving indelen in lagen op basis van inkomen en/of economische positie; bijv. arbeider, werknemer, middenstander, ondernemer enz. Socialisten die via vertegenwoordigers in het parlement, en dus langs democratische weg, streven naar een samenleving met meer gelijkheid, meer sociale rechtvaardigheid en meer solidariteit. Politiek-maatschappelijke stroming die de samenleving wil inrichten op basis van een geloofsovertuiging, bijv. katholiek, protestant, islamitisch. Voor RK de RKSP (Rooms Katholieke StaatsPartij), voor PC de ARP (Anti Revolutionaire Partij) en de CHU (Christelijk Historische Unie). Sinds ± 1985 vormen deze 3 partijen het CDA Scholen die door aanhangers van een bepaald geloof worden opgericht om hun kinderen onderwijs te laten volgen dat steeds hun godsdienstige overtuiging volgt en waar de kinderen ook les krijgen in de leer van hun geloof. Scholen die door de overheid worden opgericht. Aandacht voor een geloof staat niet op het rooster vanwege de opvatting dat iemands godsdienstige overtuiging zijn eigen verantwoordelijkheid is en niet die van de overheid. 25

26 Schoolstrijd Emancipatie Een politieke strijd over de vraag of vrijheid van godsdienst ook tot gevolg mag hebben dat de overheid scholen op godsdienstige grondslag betaalt zoals ze openbare scholen betaalt. In Nederland was na 40 jaar in 1917 de uitkomst dat de overheid scholen op godsdienstige grondslag even veel ging betalen als openbare scholen. Streven naar gelijke rechten voor een bepaalde groep. Feminisme streeft bijv. naar vrouwenemancipatie. 26

27 HOOFDSTUK 6 NATIONALISME EN IMPERIALISME Geschiedeniswerkplaats deel 2 VWO TIJDVAK: BURGERS EN STOOMMACHINES PERIODE: MODERNE TIJD 1800-NU TYPE SAMENLEVING : INDUSTRIËLE SAMENLEVING (EUROPA) Begrippen die je al gehad hebt en voor dit hoofdstuk ook moet kennen: middel van bestaan, economie, cultuur, kolonie, koloniseren, kolonialisme, handelskapitalisme, urbanisatie, bourgeoisie, imperium, industriële revolutie, kapitalisme, kapitaal, Westers, staat, volkssouvereiniteit, zelfbeschikkingsrecht, mogendheid, grootmacht Par. 6.1 Europa na Napoleon Congres van Wenen 1815 Natie Nationalisme Natiestaat Veelvolkerenstaat Oostenrijk Duitse Bond ( ) Koninkrijk Pruisen Een bijeenkomst waarin grote Europese landen Europa indeelden; dat was nodig nadat tussen Europa door Napoleon op zijn kop was gezet. Een groep mensen met een gemeenschappelijk verleden in taal en cultuur, m.n. ook godsdienst. Daardoor is er een gevoel van saamhorigheid bij die groep mensen. 1-Als een natie streeft naar de vorming van een eigen staat voor die natie. 2-Als een bepaald land vooral naar zijn eigen belang kijkt waar andere landen zonodig maar voor opzij moeten gaan of worden gezet. Een staat waarin slechts één natie (zeer dominant) aanwezig is. Deze staat biedt een souverein leefgebied aan één bepaalde natie (een culturele identiteit). Een staat waarin meerdere naties of volken binnen de grenzen van één land leven. Een veelvolkerenstaat in Centraal-Europa. Behalve het tegenwoordige Oostenrijk ook Hongaren, Tsjechen, Slowaken enz. Een bond van wel 38 staatjes met Duitstaligen om samen sterker te staan. Binnen de Duitse bond waren (de vorsten van) Pruisen en Oostenrijk concurrenten. De grootste deelstaat van de Duitse Bond. Pruisen wilde van de Duitse Bond een Duitse eenheidsstaat maken onder leiding van Pruisen en zonder Oostenrijk. 27

28 Frans-Duitse oorlog 1870/71 België Duitsland Italië Een oorlog om uit te maken wie het sterkste was op het Europese vasteland. Het werd Duitsland en Frankrijk werd vernederd. Ontstond in 1830 na een onafhankelijkheidsoorlog met het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. Ontstond in 1871 als eenheidsstaat na de overwinning in de Frans-Duitse oorlog. Ontstond in 1861 als eenheidsstaat. Daarvoor was Italië verdeeld over ± 10 staatjes. Par. 6.3 Europese wereldrijken White Man s Burden Modern imperi- alisme( ) Conferentie Berlijn 1884/1885 Invloedssfeer Protectoraat Brits-Indië De opvatting dat blanken de opdracht hebben uit te voeren om anderen = bewoners van Afrika en Azië, bij te brengen wat echte beschaving is = de Europese. Periode waarin Europese landen grote delen van Azië en Afrika veroverden, onder elkaar verdeelden en bezet hielden. Dit werd mogelijk door de IR. De conferentie waar Europese landen de Afrikaanse buit verdeelden. In 1900 telde Afrika 40 landen, waarvan 36 onder leiding van een Europees land. Gebied(en) waar een bepaald land of organisatie veel invloed heeft. Gebied dat in naam zelfstandig is maar wel onder toezicht staat van een ander land. Ze gebruiken protect = beschermen, om het mooi voor te stellen. Het Engelse koloniale gebied dat bestond uit het tegenwoordige India, Pakistan, Bangla Desh, Sri Lanka. Frans Indo-China Het Franse koloniale gebied dat bestond uit het tegenwoordige Vietnam, Laos en Cambodja. Nederlands- (Oost) Indië Guerilla (oorlog) Het Nederlandse koloniale gebied dat bestond uit het tegenwoordige Indonesië. Oorlog gevoerd door kleine groepen gewapende burgers die aanslagen plegen, sabotage-acties voeren, hinder-lagen leggen. Ze komen en zijn snel weer weg en daardoor vaak moeilijk te bestrijden voor een gewoon leger. 28