Project SOWEDO. Oriëntatie van Sociaal Werk op Duurzame Ontwikkeling. Groeneweg 151, 3001 Heverlee (122) (159) Project SOWEDO.

Transcriptie

1 Project SOWEDO Oriëntatie van Sociaal Werk op Duurzame Ontwikkeling Groeneweg 151, 3001 Heverlee (122) (159) Project SOWEDO Oriëntatie van Sociaal Werk op Duurzame Ontwikkeling Eindrapport

2 2

3 Inhoud Inleiding... 7 I Achtergrond en tot stand komen van het project Aanleiding Probleemstelling en uitgangspunten Nood aan een nieuwe basisvisie De feitelijke band tussen sociale en ecologische problemen Een ontluikende internationale beweging en literatuur Een eerste projectaanvraag Schrijfstimulus Doelgroep(en) en doelstellingen Onderzoeksaanpak Het project SOWEDO Projectaanvraag Het projectopzet Beknopte beschrijving Bijdrage tot duurzame ontwikkeling Concrete doelstellingen en indicatoren...16 II Projectbeschrijving Organisatie en verloop van het project De opstart Personeelsinvulling en taakverdeling Startfase Eerste bijeenkomst reflectiegroep Samenwerking met DHO Vlaanderen Activiteiten Chronologisch overzicht Reflectiegroep Studiedagen Andere activiteiten Het onderzoekswerk Conceptueel onderzoek Onderzoek naar DO in het werkveld Output Lerend netwerk Oriëntatie van sociaal werk op DO Doelstelling Bijeenkomsten Deelnemers aan het lerend netwerk

4 III Conceptueel onderzoek Probleemstelling en opzet De urgentie van ecologische rechtvaardigheid De eco-sociale crisis Duurzame ontwikkeling als een transitieproces De uitdaging Complexe strategieën Een normatief kader voor de verhouding tussen SW en DO Definitie van Sociaal Werk De Brundtlanddefinitie van DO Definitie Een politiek concept De normatieve principes van DO De definities van SW en DO aan elkaar getoetst SW en DO binnen het Vlaamse beleidskader De definitie van DO uit het decreet DO Situering t.o.v. het Brundtlandkader Drie dimensies De procespijler Enkele slotopmerkingen Ecologie en duurzaamheid binnen de SW-literatuur De status questionis getoetst Ecologische theorieën in het SW De ecologische systeemtheorie De eco-kritische benadering Een eerste bundeling van inzichten Ecological social work De eco-social approach Maatschappelijke paradigmaverandering Naar een ecologisch paradigma Wereldbeeld en mensbeeld Ethiek en handelingsperspectieven Enkele toepassingsdomeinen Een nieuwe welzijnstheorie Normatieve professionaliteit Het empowermentparadigma Een kader voor DO in de praktijk van het sociaal werk De eco-sociale benadering van het sociaal werk Een basisvoorstelling van SW en DO Verbreding van de eco-social approach De eco-sociale benadering als actieparadigma Empowerment en DO Sociaal kapitaal en veerkracht Veerkracht Sociaal kapitaal DO en de praktijk van het sociaal werk

5 IV DO in de praktijk van het sociaal werk Aanpak en werkwijze van het onderzoek Interviews Onderzoeksvragen Werkwijze Focusgroepen Reflectiebijeenkomst over de methodologie van het onderzoek Themaselectie en samenstelling Het verloop van de focusgroepen Resultaten van de interviews Wat verstaan sociale organisaties onder het begrip DO? DO in de kernopdracht van de organisatie Enkele voorafgaande bemerkingen Lijst van criteria Wijze van toetsing Bespreking van de resultaten Hefbomen en stimulansen Nood aan vorming Verwachtingen t.a.v. de opleiding SW DO-klemtonen voor de opleiding DO in de SW-opleiding Resultaten van de focusgroepen Consumptiesamenleving en duurzaamheid vanuit de invalshoek van de schuldhulpverlening Welzijnswerk en lokaal sociaal beleid De relatie tussen lokaal sociaal beleid en lokaal beleid rond DO SW en DO in milieu- en DO-organisaties Voorbeelden van goede praktijk V Aanbevelingen voor opleiding, werkveld en beleid Algemene bedenkingen en aanbevelingen Opleiding sociaal werk Werkveld van het sociaal werk Beleid Besluit Literatuur Ecologische crisis, ecofilosofie en duurzame ontwikkeling Sociaal Werk Sociaal werk, ecologie en duurzame ontwikkeling Ecologische rechtvaardigheid Duurzame ontwikkeling, educatie en onderwijs

6 Overzicht bijlagen Bijlage I : Verslagen 1. Reflectiegroep SOWEDO 27 november Eerste samenkomst lerend netwerk SOWEDO 21 maart Verwachtingen leden lerend netwerk SOWEDO mei Tweede samenkomst lerend netwerk SOWEDO 29 mei Derde samenkomst lerend netwerk SOWEDO 2 september Vierde samenkomst lerend netwerk SOWEDO 20 oktober Reflectiegroep SOWEDO 16 december Vijfde samenkomst lerend netwerk SOWEDO 20 februari Zesde samenkomst lerend netwerk SOWEDO 8 mei Studiedag Duurzame ontwikkeling: een nieuw paradigma voor sociaal werk?, Leuven, 28 mei Reflectiegroep SOWEDO 11 juni Zevende samenkomst lerend netwerk SOWEDO 18 september Reflectiegroep SOWEDO 27 oktober 2009 Bijlage II : Documenten studiedagen 1. Studiedag 28 mei 2009: Duurzame ontwikkeling een nieuw paradigma voor sociaal werk? 1. Programma 2. Bijdrage Tine Van Regenmortel HIVA 3. Bijdrage Jo Voets Bethanië Genk 4. Tekst Frank Van Vaerenbergh OCMW Mol 5. Tekst Moo Laforce Wonen en werken Leuven 6. Verslag van het panelgesprek 2. Studiedag 23 oktober 2009: Facetten van duurzaamheid 1. Informatietekst conferentiemap 2. Verslag van de workshops Bijlage III : Onderzoeksgegevens 1. Bezochte organisaties 1. Interviews 2. Groepsinterviews 2. Bezochte websites 3. Vragenlijst onderzoek 4. Verslagen focusgroepen 1. Focusgroep consumptiesamenleving en duurzaamheid vanuit invalshoek: schulden bemiddeling begeleiding 2. Focusgroep welzijnswerk lokaal sociaal beleid 3. Focusgroep relatie lokaal sociaal beleid beleid duurzame ontwikkeling 4. Focusgroep sociaal werk en DO in milieu- en DO-organisaties Bijlage IV : Deelname aan lezingen, colloquia, congressen e.d. Bijlage: Organisatiefiches 6

7 Inleiding Vandaag valt niet meer te ontkennen dat onze samenleving in een ernstige sociaal-ecologische crisis zit. Het antwoord daarop vergt een grote transitie naar een duurzame samenleving. Geen enkel domein van de samenleving zal daar buiten kunnen blijven. Elke sector van de samenleving zal in die transitie dus zijn eigen d.i. binnen de eigen verantwoordelijkheid liggende bijdrage moeten leveren. Daarover gaat duurzame ontwikkeling als een proces van maatschappelijke verandering. Ook het sociaal werk krijgt dus hoe dan ook te maken met duurzame ontwikkeling. Daarbij kunnen we uitgaan van minstens twee fundamentele perspectieven. Enerzijds heeft het sociaal werk een zeer breed werkterrrein, en staat het zo in verbinding en in relatie met grote groepen van de bevolking. Anderzijds is het sociaal werk vanuit zijn eigen inhoudelijke oriëntatie betrokken op een aantal thema s die voor een duurzame ontwikkeling van groot belang zijn. Om er maar enkele van te noemen: aandacht voor sociale rechtvaardigheid en mensenrechten, werken aan gemeenschappelijk welzijn en actief burgerschap. De bekommernis om en het respect voor ecologische grenzen bleef evenwel tot nu toe grotendeels buiten het aandachtsveld van het sociaal werk. De feitelijk groeiende band tussen vele sociale en ecologische problemen heeft er wel voor gezorgd dat heel wat organisaties uit het sociaal werkveld aspecten van ecologische duurzaamheid hebben opgenomen, en geïntegreerd binnen hun werkingsprincipes. Een aantal organisaties die werken aan arbeidszorg en bedrijven uit de sociale economie zijn daarvan een goed voorbeeld. Dergelijke ontwikkelingen hebben er echter nog niet toe geleid dat duurzame ontwikkeling gezien wordt als een centraal aandachtspunt en/of als een nieuw kader voor het sociaal werk. En daar wilde het project SOWEDO wat aan doen. Met dit rapport willen we laten zien dat we daartoe in Vlaanderen al enkele belangrijke bakens hebben uitgezet.. Wat voor ligt is het eindrapport van het project SOWEDO Oriëntatie van sociaal werk op duurzame ontwikkeling dat verliep in twee gesubsidieerde fases, gespreid over twee jaar: van september 2007 tot oktober En zoals dat meestal het geval is wanneer de ambities hoog liggen, is het werk nog lang niet klaar. Maar we hopen dat anderen verder zullen bouwen op de fundamenten die we probeerden te leggen. Dit eindrapport is als volgt opgebouwd: Deel I beschrijft de aanloopperiode tot dit project, met zijn aanleiding en achtergronden. Deel II geeft een overzicht van de activiteiten die gedurende het project ondernomen werden. Deel III heeft betrekking op het eerste luik van het project, nl. een conceptueel onderzoek naar de relatie tussen sociaal werk en duurzame ontwikkeling. Deel IV geeft ons onderzoek weer naar de stand van zaken wat duurzame ontwikkeling op het werkveld van het sociaal werk betreft. Het geheel wordt in deel V afgesloten met een aantal aanbevelingen naar de opleidingen, het werkveld en het beleid. We geven hier nog even mee dat we doorheen dit rapport duurzame ontwikkeling en sociaal werk, omwille van hun veelvoudig gebruik, afkorten als resp. DO en SW. Ten slotte willen we de Vlaamse Regering bedanken voor de financiële mogelijkheden die ze ons geboden heeft om dit project uit te voeren. Hilde Bevers Jef Peeters 7

8 I Achtergrond en tot stand komen van het project Dit deel beschrijft de aanleiding en achtergronden die geleid hebben tot het tot stand komen van het project, alsook zijn historiek tot aan de goedkeuring ervan. 1 Het belang van dit deel zit in belangrijke mate in de mogelijkheid om de ideeënontwikkeling in de aanloop tot het project te volgen. Dat sluit tevens aan bij de vaststelling dat ook in de loop van het project zelf de inhoud ervan ging verschuiven door het toenemende procesmatige karakter van het project. We komen daar later nog op terug. 1 Aanleiding In oktober 2004 namen het adjunct-departementshoofd en twee docenten van het departement Sociale School Heverlee (SSH) van de Katholieke Hogeschool Leuven deel aan het Global Social Work Congress Reclaiming Civil Society van oktober 2004 in Adelaïde, Australië. Daar vond een presentatie en workshop plaats over Social Work and ecological consciousness door John Coates, Fred Besthorn, Mary Rogge en Maria Bartlett (Canada en VS) 2. Het materiaal van die workshop werd doorgespeeld aan Jef Peeters, docent sociale filosofie en ethiek, die zich al van einde jaren 1970 inlaat met het sociaal-ecologische denken. Wat nader onderzoek maakte al snel duidelijk dat Coates en Besthorn de voortrekkers zijn van een beweging in het Sociaal Werk (SW) voornamelijk in Noord-Amerika die zich profileert als Ecological Social Work. Die ontdekking was het vertrekpunt voor eigen reflectie over de relatie tussen ecologie en SW. Het betekende ook de start voor het zoeken naar ruimte en mogelijkheden voor een verdere verkenning van het concept en de vertaling daarvan naar de Europese en Vlaamse context. De idee voor een project was geboren. Om een project te kunnen opstarten en daarvoor financiering te zoeken, werd een eerste probleemstelling op papier gezet, waarvan hieronder de tekst wordt weergegeven. 3 1 Herwerking van: J. Peeters (2008), SOWEDO. Achtergrond en tot stand komen van een project, KHLeuven, dept. SSH. Beschikbaar: 2 Coates, J., F. Besthorn, M. Rogge & M. Bartlett (2004), Social Work and ecological consciousness, presentatie, Global Social Work Congress, 2-5 oktober, Adelaïde, Australië. Powerpoint beschikbaar op: ( ) 3 Overgenomen uit J. Peeters (2005), Ecologisch sociaal werk. Een verkennend onderzoek naar het concept en de mogelijke impact ervan op de opleiding en het werkveld van het sociaal werk, conceptnota, KHLeuven, dept. SSH, mei

9 2 Probleemstelling en uitgangspunten 2.1 Nood aan een nieuwe basisvisie SW is ontstaan in de cultureel-ideologische context van het modernisme, ondermeer gekenmerkt door economisme, consumisme, industrialisme, progressisme en individualisme. Aan de basis daarvan ligt een dualistisch en fundamenteel antropocentrisch mensbeeld, en een reductionistische kijk op de werkelijkheid. Ondanks haar banden met een sociaal-kritische traditie blijft de visie van het sociaal werk - op o.a. welzijn, rechten, rechtvaardigheid, emancipatie, arbeid etc. - tot op vandaag schatplichtig aan het modernisme. Opvattingen over welzijn en emancipatie blijven al te zeer gekoppeld aan voorwaarden van economische groei en verwachtingen van technologische vooruitgang. Verder wordt de fundamentele betekenis veronachtzaamd van de inherente band die de mens met zijn natuurlijke omgeving heeft. Die natuur blijft teveel 'achtergrond' voor het menselijk bestaan in plaats van dat hij als 'grond' ervan erkend wordt. Dat heeft voor gevolg dat de consequenties van de ecologische crisis voor het beroep van SW - zowel op het vlak van visie als van nieuwe eisen en taken - nog niet grondig in overweging werden genomen. Ondanks haar sterke traditie van sociale actie op allerlei vlakken betekent dat vandaag meer dan een blinde vlek die nog ingevuld moet worden. De traditie en missie zelf van SW als maatschappijvernieuwende kracht staan daarbij op het spel. Indien SW zijn basisconcepten niet herdenkt vanuit een visie die de ecologische uitdaging ter harte neemt, dan veroordeelt SW zichzelf tot symptoombestrijding, en daarmee tot verdere incorporatie in het bestaande maatschappelijk systeem en tot legitimatie van de heersende cultuur. John Coates spreekt in dit verband van een domesticated profession. Die uitdaging impliceert ook dat SW verder moet gaan dan 'duurzame ontwikkeling' (DO). Heel wat auteurs wijzen er immers op dat dit concept aanleiding geeft tot heel wat tegenstrijdige interpretaties omdat het in belangrijke mate een uiting is van een maatschappelijk compromis tussen ecologische eisen en het dominante economisch model 4. Het gaat er niet om de traditie van het SW achter te laten, wel om haar vruchtbaar te laten zijn vanuit herijkte grondslagen. Wat betekent het om 'mensen tot hun recht te laten komen' in een context waarin het besef van menselijke eindigheid zich opdringt? En welke essentiële rol speelt onze inherente band met de rest van de natuur daarin? Dergelijke vragen zijn vandaag basisvragen voor SW. Het zou daarbij fout zijn om de erkenning van menselijke eindigheid als 'noodlot' op te vatten. Al zal rouw en rouwbegeleiding bij het los(moeten)laten van modernistische mythes en illusies wel een belangrijke opgave worden voor het SW. Het komt er echter vooral op aan de huidige situatie te leren begrijpen als een nieuwe kans op grotere menselijkheid. In het verlies van de modernistische illusie ligt immers tezelfdertijd een hervinden van wie wij, mensen, zijn. Van centraal belang is daarbij het inzicht dat 'grenzen' niet louter spijtige 'beperkingen' zijn. Grenzen zijn 'constitutief' voor wie we zijn, en in die zin ook voorwaarde voor een betekenisvol leven. 2.2 De feitelijke band tussen sociale en ecologische problemen Bovenstaande vraag naar een nieuwe basisvisie dringt zich bovendien op vanuit de praktijk van het SW. Hoe langer hoe meer problemen waar SW mee te maken krijgt zijn direct verbonden met ecologische problemen, bijvoorbeeld: gezondheidsproblemen, woonkwaliteit, toegang tot noodzakelijke hulpbronnen (water, energie, e.d.), demografische problemen, migratie, conflicten, internationale rechtvaardigheid (cf. 'ecologische schuld'), vraag naar leefbare en duurzame levensstijlen, teloorgang van natuur als bron van menselijk welzijn etc. 5 4 Cf. o.a.: Sachs, W. (1999), Planet Dialectics. Explorations in Environment and Development, Zed Books, London/New York; Jones, P.T. en R. Jacobs (2005), Duurzame ontwikkeling is een contradictio in terminis, Streven, nr.3, ; Peeters, J. (1999), Duurzame ontwikkeling of duurzame levenswijze, Ethische perspectieven, jg.9, nr.1, 1999, p Op het congres in Adelaïde werd een overzichtstabel verspreid die mileuvraagstukken koppelt aan SW- 9

10 Er zijn wel heel wat bewegingen en organisaties met dergelijke vragen bezig. Het gaat dan bijvoorbeeld om derdewereldorganisaties als Vredeseilanden en Broederlijk Delen, of milieuorganisaties als Ecolife en Dialoog, organisaties die dikwijls ook lid zijn van de koepel VODO (Vlaams Overleg voor Duurzame Ontwikkeling). Maar dat gebeurt grotendeels buiten het SW als professie om. Het SW vindt in haar eigen traditie wellicht met uitzondering van delen van het opbouwwerk - immers te weinig bronnen om in het omgaan met ecologische vraagstukken het voortouw te nemen. Ten aanzien van het maatschappelijke actieveld dient SW dus een inhaaloperatie uit te voeren. Dat is des te belangrijker omdat vandaag via het concept de band tussen sociale en ecologische vraagstukken op de brede maatschappelijke agenda staat. 2.3 Een ontluikende internationale beweging en literatuur Tegen de geschetste achtergrond tekent zich de laatste jaren binnen SW internationaal een beweging af van 'Ecological Social Work'. Het gaat om sociaal werkers die vanuit de ervaring van de ecologische gebondenheid van veel sociale problemen nieuwe praktijken ontwikkelen, en eveneens eerste aanzetten hebben gegeven voor het herdenken van het sociaal werk vanuit een ecologisch georiënteerde opstelling. Via de website Global Alliance for a Deep Ecological Social Work. A Partnership of Social Workers for Environmental Concerns 6 kan je kennis maken met hun uitgangspunten. Je kan er ook een beginnende literatuurlijst raadplegen met eigen ecologisch onderzoekswerk vanuit SW. Voor het voorjaar 2005 wordt er een nieuw on-line tijdschrift in het vooruitzicht gesteld: Earth Consciousness: The Journal of Environmental Social Work and Human Services. 7 Een eerste blik op de beschikbare gegevens leert dat de voornaamste auteurs over 'ecologisch sociaal werk' vooral in Amerika en Canada te situeren zijn. Fundamenteel conceptueel onderzoek werd o.a. verricht door Fred Besthorn (University of Northern Iowa, USA) 8, en een eerste comprehensieve inleiding gepubliceerd door John Coates (St. Thomas University, Fredericton, Canada) 9. De lectuur daarvan leidde tot de publicatie van een boekbespreking. 10 Verder zijn er ook publicaties uit enkele derdewereldlanden waaronder Indië (heeft een redelijk sterke sociaal-ecologische traditie), Zuid-Afrika, Egypte en China. Er zijn ook aanzetten voor een internationaal vergelijkend onderzoek naar de verhouding van sociaal werk t.a.v. ecologische vraagstukken (bijv. Marlow en Van Rooyen 2001, resp. New Mexico State University, USA en University of Natal, Zuid-Afrika) 11. Het is vandaag een open vraag in hoeverre en op welke manier sociaal werkers uit Europese landen, en dus ook in Vlaanderen, reeds aan de slag zijn met ecologische vragen. Het gaat daarbij zowel om de invloed van de ecologische crisis op de basisconcepten van het SW, als om de ontwikkeling van nieuwe methodieken en interventies. interventies: Hoff, M.D, & J.G. McNutt (comp.) (1998), Social Work Practice with Environmental Issues. Beschikbaar: ( ). Zie verder deel III. 6 Global Alliance for a Deep Ecological Social Work. A Partnership of Social Workers for Environmental Concerns, zie: 7 Daar is tot nu toe niets van gekomen, en de aankondiging is ook van de website gehaald. 8 Besthorn F. (1997), Reconceptualizing social work s person-in-environment perspective: Explorations in radical environmental thought, Ph. D. dissertation, University of Kansas. 9 Coates J. (2003), Ecology and Social Work. Toward a New Paradigm, Fernwood Publishing, Halifax. 10 Peeters, J. (2005), Naar een ecologisch sociaal werk, bespreking van: John Coates, Ecology and Social Work. Toward a New Paradigm. Ethische perspectieven, jg.15, p ; Oikos, nr.34, 3/2005, p Marlow C. and C. Van Rooyen (2001), How green is the environment in social work?, International Social Work, 44(2):

11 3 Een eerste projectaanvraag 3.1 Schrijfstimulus Op basis van bovenstaande probleemstelling werd bij de KHLeuven een vraag tot financiële ondersteuning gericht voor het opstarten van een project rond ecologisch sociaal werk (ESW). Dat resulteerde in de goedkeuring van een schrijfstimulus voor het academiejaar , gefinancierd uit de PWO-middelen van de KHLeuven. Die schrijfstimulus bedroeg 10% opdracht om het project verder uit te werken en verdere financiering te zoeken. Een eerste projectfinanciering werd dan aangevraagd in februari 2006 bij de Federale Overheidsdienst voor Duurzame Ontwikkeling (PODDO) (staatssecretariaat voor DO onder Els Van Weert) onder de titel: Ecologisch sociaal werk. Een verkennend onderzoek naar het concept en de mogelijke impact ervan op de opleiding en het werkveld van het sociaal werk. De vraag betrof de financiering van twee halftijdse onderzoekers gedurende twee jaar, alsook werkingsmiddelen. In de aanvraag werd ook de mogelijke bijdrage van het project aan DO omschreven. Ondanks het positieve onthaal door het kabinet DO leidde de aanvraag niet tot projectfinanciering. Door de administratie werd als reden opgegeven dat het niet om een federale materie ging. De schrijfstimulus werd ook gebruikt om mogelijk geïnteresseerde partners (onder meer koepelorganisaties als Vodo, Viboso, Vosec, etc., organisaties als Ecolife, en geïnteresseerden uit andere SW-opleidingen) te zoeken en aan te spreken: enerzijds om een beginnend netwerk rond het thema op te bouwen, anderzijds om deel uit te maken van een begeleidende werkgroep voor het project. In het project zou die werkgroep een colloquium voorbereiden rond ESW voor mensen uit de verschillende sociale scholen en het werkveld. 3.2 Doelgroep(en) en doelstellingen SW heeft zich in belangrijke mate ontwikkeld vanuit de interactie tussen hogescholen voor SW en het werkveld. Daarbij werden nieuwe ontwikkelingen dikwijls op gang gebracht vanuit organisaties die zich op nieuwe noden gingen richten. De doelgroep is in algemene termen dat netwerk voor zover het bestaat, maar ook hoe het verder gestalte moet krijgen, daarin begrepen: de opleidingen in SW en de sociale werkers in Vlaanderen; organisaties en verenigingen (met hun koepels) die op het terrein werkzaam zijn rond ecologische en sociale problematiek in hun samenhang. Het algemene opzet is het concept van ecologisch sociaal werk (ESW) bekendmaken en ingang doen vinden in Vlaanderen via een rapport, een colloquium en netwerkvorming. Dat betekent o.a.: Het concept van ESW ingang doen vinden in de sociale scholen. Het rapport moet materiaal (een denkkader en aandachtspunten) bevatten dat toelaat opleidingsdoelstellingen, beoogde competenties en curricula te evalueren op hun ecologische oriëntatie. Het verbinden van de bestaande expertise in verband met ecologie en duurzaamheid bij ngo s met concepten en de praktijk van het SW. De vraag naar ecologische vorming binnen de sociale sector inventariseren. 3.3 Onderzoeksaanpak Het onderzoeksproject omvat twee luiken, een conceptueel en een praktijkgericht, die elkaar aanvullen. Het is daarbij de bedoeling het geheel te begeleiden vanuit een werkgroep van geïnteresseerde partners, zowel uit de sociale scholen en de universiteiten (masteropleiding), als het werkveld. Daarbij is die werkgroep ook een belangrijk middel om de netwerkvorming rond het ESW te bevorderen. 11

12 Het conceptuele luik bevat een literatuurstudie rond de beschikbare bronnen voor ESW. Een literatuurstudie is nodig omdat het om een nieuw concept gaat. Naast de hoger vermelde internationale literatuur, zal onderzocht worden of er vergelijkbare ontwikkelingen bezig zijn in Europese landen. Verder zullen de teksten rond missie, beroepsprofiel, opleidingsdoelstellingen, competenties, etc. die vandaag in het SW in Vlaanderen gehanteerd worden, geanalyseerd worden op hun ecologische oriëntatie. Dat alles zal leiden tot een rapport als uitgangspunt voor verdere concrete vertaling. Vanuit de literatuurstudie zal daarin bronnenmateriaal bij elkaar gebracht worden ten behoeve van sociaal werkers, sociale scholen en docenten, maar dat zal vervolgens vertaald worden naar een referentiekader dat behulpzaam kan zijn voor opleidingen SW die hun eigen opleiding in dit licht wil evalueren en bijsturen. Het praktijkgerichte luik behelst een inventariserend onderzoek in Vlaanderen naar bestaande vormen en methodieken die verband houden met ecologisch sociaal werk. Naast het in kaart brengen van de expertise die in het werkveld aanwezig is, moet er ook aandacht besteed worden aan de vragen die in het werkveld bestaan naar de opleiding in het sociaal werk, en naar specifieke bijscholingen. Het is dus de bedoeling een eerste basisonderzoek uit te voeren in Vlaanderen dat vervolgens de discussie in de opleidingen, het werkveld en tussen opleiding en werkveld kan voeden. Daarom zal het een taak van de werkgroep zijn om te kijken onder welke vorm de informatie die ter beschikking komt verspreid kan worden. 12

13 4 Het project SOWEDO 4.1 Projectaanvraag Bij de verdere zoektocht naar projectmiddelen werd het vorige projectvoorstel onder meer naar het Vlaamse kabinet van welzijn verstuurd, met de vraag of daar iets in de idee gezien werd. Welzijn zou geen middelen hebben om dergelijk project te financieren, maar stuurde de vraag wel door naar het Vlaamse kabinet DO (toen onder Leterme). In het najaar 2006 kregen we bericht van de diensten van de Vlaamse Overheid dat er ter uitvoering van de Vlaamse Strategie DO (VSDO) projecten gefinancierd zouden worden, en dat we daarvoor een aanvraag konden doen. Het project moest dan wel herschreven worden zodat het binnen de termen van de VSDO paste. De titel werd: Oriëntatie van sociaal werk op duurzame ontwikkeling, afgekort tot SOWEDO. Naar financieringsmogelijkheden moesten we bescheidener zijn (1 halftime medewerker), waardoor ook de doelstellingen wat afgeslankt werden. Bovendien was het project geconcipieerd voor twee jaar, terwijl later bleek, toen de projectcriteria bekend werden, dat het enkel om éénjarige projectperiodes kon gaan. Het project werd daarom in twee fasen opgesplitst, en er werd financiering aangevraagd voor de eerste fase. In februari 2007 kregen we officieus bericht dat het project principieel goedgekeurd was. In mei ontvingen we het getekende ministerieel besluit. Terwijl de eerste fase bezig was, werd dan tegen 31 maart 2008 bij de Vlaamse overheid de aanvraag ingediend voor een tweede projectperiode van een jaar. Het oorspronkelijke projectontwerp werd daarbij aangepast aan het concrete verloop van het project. Voornamelijk het opstarten van een lerend netwerk bood nieuwe mogelijkheden die we vooraf niet voorzien hadden. 12 Verder moest er rekening gehouden worden met de prioriteiten die in de uitvoering van de VSDO gesteld werden. 4.2 Het projectopzet Hieronder volgt de beschrijving van het project zoals het beschreven werd in de goedgekeurde projectaanvragen. Belangrijke aanvullingen of verschuivingen van de tweede fase t.o.v. de eerste worden daarbij aangegeven met F1 en F Beknopte beschrijving Probleemstelling Wanneer we de huidige relatie tussen het SW in al zijn diversiteit en de componenten van DO bekijken vanuit de 4 P s de drie pijlers (ecologisch, sociaal, economisch) en het participatieve proceskarakter dan zien we grosso modo de volgende situatie: het sociale en het participatieve aspect behoren traditioneel tot de theorie en de praktijk van het SW; het economische aspect is daarbij aanwezig via de grote aandacht voor arbeid alsook via de uitbouw van de sociale economie. Aandacht voor ecologische aspecten bleef tot nu toe grotendeels buiten het aandachtsveld. De feitelijk groeiende band tussen vele sociale en ecologische problemen heeft er wel voor gezorgd dat heel wat organisaties op het werkveld van het SW aspecten van ecologische duurzaamheid hebben opgenomen, en geïntegreerd met de traditionele pijlers van het SW die we ook binnen DO terugvinden. O.a. binnen de sociale economie zien we goede aanzetten en voorbeelden van integratie van sociale, ecologische en economische aspecten. Ondanks dergelijke ontwikkelingen blijft binnen het SW zoals binnen de samenleving - de idee dominant dat DO over milieu gaat en daarom niet echt tot de opdracht van het SW behoort. DO 12 Zie daarvoor deel II. 13

14 wordt daardoor onvoldoende gezien als een centraal aandachtspunt en/of als een nieuw kader voor SW. Een brede oriëntatie van SW op DO vraagt om het ongedaan maken van die hiaat en dus ook het ecologische, naast de aanwezige sociale, economische en participatieve bekommernissen tot één van de integrerende pijlers van het SW te maken. (F2): De recente maatschappelijke ontwikkelingen rond o.a. het klimaat- en het energievraagstuk bieden nu echter een nieuwe context waarbinnen ook binnen het SW een grotere aandacht voor de integrerende visie van DO mogelijk wordt. Projectvoorstel Het project heeft de bedoeling om SW meer dan nu het geval is te oriënteren op DO, en de integratie van ecologische, sociale, economische en participatieve aspecten in het SW systematisch op te pakken. Daarbij is SW door zijn brede aanwezigheid op allerlei maatschappelijke terreinen uitermate goed geplaatst om een bijdrage te leveren aan het tot stand komen van duurzame productie- en consumptiepatronen. Het project behelst enerzijds conceptueel werk. Via een onderzoek van SW-literatuur wordt onderzocht welke vormen van integratie van aspecten van DO in SW reeds beschreven zijn. Dat kan de basis leggen voor het bijsturen van basisconcepten van SW zoals die aanwezig zijn in de opleidingen SW en bij de beroepsgroep van de sociaal werkers. (F2): Belangrijk is daarbij hoe ethisch geladen basisbeginselen van SW - zoals emancipatie, empowerment, sociale rechtvaardigheid, mensenrechten geherformuleerd kunnen worden in de huidige context van ecologische begrenzing. Aandachtspunten zijn o.a. de relatie tussen empowerment en duurzame leefstijlen; de mogelijk wederzijdse bevruchting van sociale economie en maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO). (F1): Anderzijds zal er een werkgroep opgericht worden met partners uit andere opleidingen voor SW, en met vertegenwoordigers uit het werkveld, waarbij in eerste instantie koepelorganisaties worden aangesproken. Die werkgroep kan de basis worden van een expertisenetwerk voor uitwisseling van ervaringen en praktijken rond DO die in het SW reeds aanwezig zijn. Via deze werkgroep kan een eerste inventarisatie van dergelijke praktijken en ermee verbonden methodieken gekoppeld worden aan het conceptueel onderzoek. Dat alles leidt dan tot een rapportage, presentatie en verdere verspreiding van de verzamelde ideeën en voorstellen, zowel naar de opleidingen in SW als naar de verschillende sectoren en organisaties in het SW. (F2): Anderzijds wordt er aandacht besteed aan het proces van integratie van DO binnen het SW. Daartoe wordt er gewerkt aan de verdere uitbouw van een lerend netwerk met partners uit andere opleidingen voor SW, en met vertegenwoordigers uit het werkveld, waarbij zowel koepelorganisaties, als andere voor het thema relevante organisaties beoogd worden. Binnen dat netwerk kunnen ideeën rond SW en DO getoetst worden, en kunnen concrete ervaringen en praktijken rond DO in het SW uitgewisseld worden. Om dat netwerk mogelijk te maken en verder te voeden met ideeën wordt er ook onderzoek verricht naar ervaringen met DO in het werkveld van het SW. Onderzoek is daarbij tevens een manier om mogelijke partners op het spoor te komen, voorbeelden van goede praktijk te verzamelen en te laten circuleren, en in het algemeen SW-organisaties op het spoor van DO te zetten Bijdrage tot duurzame ontwikkeling De VSDO beschrijft DO als een proces van maatschappelijke verandering 13. Het SW is goed geplaatst om daarop in te spelen omdat het nastreven van maatschappelijke verandering in functie van meer welzijn tot de kern van het SW behoort. Dat geldt zowel voor het beroepsprofiel waartoe in de scholen voor SW wordt opgeleid, als voor de vele middenveldorganisaties waarin sociaal werkers actief zijn. Indien duurzame ontwikkeling een verandering beoogt in het 13 Vlaamse Regering (2006), Samen grenzen verleggen, Vlaamse Strategie Duurzame Ontwikkeling (fase 1), goedgekeurd 20/7/2006, p.34. Beschikbaar: 14

15 maatschappelijk paradigma, dan is het dus van groot belang om die grote groep van maatschappelijke actoren uit het SW expliciet op die noodzakelijke transitie te oriënteren. Vanuit hun diverse terreinen komen sociaal werkers in contact met grote groepen van de bevolking, waarbij hun werk van invloed is op de attitude van die groepen. (F2): Daarin speelt het procesmatige en participatieve karakter van SW een belangrijke rol. Zo kan empowerment een bijdrage leveren aan het opbouwen van een meer duurzame samenleving van onder uit. (F2): Net om die reden kan het voorliggende project een belangrijke bijdrage leveren aan het tot stand komen van duurzame productie- en consumptiepatronen. Dat kan rechtstreeks door bijvoorbeeld de aandacht te trekken op nieuwe praktijken binnen de sociale economie die zich oriënteren op een agenda van DO. Dat kan bovendien versterkt worden door principes van sociale economie en van MVO met elkaar in verband te brengen, en verder te verspreiden binnen het SW. Dat kan ook indirect gebeuren door de promotie van de idee van duurzame productie- en consumptiepatronen tot een oriënterend normatief criterium binnen SW in het algemeen. Bijv.: hoe gaat men aan budgetbegeleiding doen vanuit dergelijk perspectief. Het voorliggende project situeert zich allereerst binnen het thema Educatie voor DO, en dat op meerdere vlakken: binnenbrengen van DO in de opleidingen SW; uitdragen van de oriëntatie op DO over de verschillende werkterreinen van het SW; de voorbeeldfunctie van geslaagde vormen van duurzame ontwikkeling binnen het SW versterken. Hierbij neemt de sociale economie zeker een belangrijke plaats in; de bijzondere plaats die het sociaal-cultureel werk inneemt op vlak van de ontwikkeling van methodieken voor burgerschapsvorming, maatschappelijke participatie en procesbeheersing (zoals ook de Vlaamse strategie aangeeft). Het SW is zelf betrokken bij meerdere maatschappelijke en beleidsterrein, wat maakt dat er vanuit het project ook relaties gelegd worden met andere thema s van de VSDO, onder meer: maatschappelijk verantwoord ondernemen milieu en gezondheid duurzame productie- en consumptiepatronen. Het opbouwen van een netwerk met verschillende partners in het SW die zich op DO willen oriënteren is bovendien een belangrijke en blijvende bijdrage aan het proces van maatschappelijke verandering dat DO is. 15

16 4.2.3 Concrete doelstellingen en indicatoren De algemene doelstelling is het SW beter te oriënteren op DO via de integratie van ecologische duurzaamheid als een basisuitgangspunt van SW. Dit project loopt over twee jaar, en is daarbij bedoeld als opstap voor een langer lopend traject. Voor Fase 1, projectjaar , worden volgende concrete doelstellingen beoogd: Literatuurstudie weergegeven in een rapport. Oprichting van een werkgroep die het project begeleidt en expertise samen legt. Hier wordt verslaggeving voorzien, en elektronisch verspreid onder een ruimere groep van geïnteresseerden. Een eerste peiling naar de visie op, de plaats van en ervaringen met DO bij de deelnemende partners. De weergave daarvan wordt mee opgenomen in het onderzoeksrapport. Daarbij wordt een voorbeeldfunctie naar andere organisaties beoogd, in functie van het opnemen van aspecten van DO in hun missie en werking. Voor Fase 2, projectjaar : Verder uitbouwen van een lerend netwerk rond SW en DO, waarbij de ledenlijst voortdurend geactualiseerd wordt. Vanuit het netwerk een stuurgroep oprichten die de continuïteit van het netwerk kan verzekeren na het beëindigen van het project. Deze stuurgroep kan daarbij ook de basis vormen van waaruit verdere projecten rond SW en DO voorbereid worden. Organisatie van een zestal focusgroep bijeenkomsten met mensen uit verschillende domeinen uit het SW om onderzoeksresultaten te toetsen en uit te diepen. Tenminste drie thematische studiebijeenkomsten met geïnteresseerde leden uit het lerend netwerk. Organisatie van een open studiedag waarin zowel visies rond SW en DO, als inspirerende praktijkvoorbeelden gepresenteerd zullen worden. Publiek toegankelijk maken van de bijdragen en resultaten van vernoemde bijeenkomsten Publicatie van een eindrapport met de resultaten van zowel het conceptueel als het praktijkgericht onderzoek, en de bijhorende studiebijeenkomsten. Verwerking van interessante elementen uit het eindrapport tot artikelen in twee sectortijdschriften die relevant zijn voor het SW 16

17 II Projectbeschrijving In dit deel worden de grote lijnen van de organisatie, van het verloop en de evolutie van het project SOWEDO weergegeven. Daarbij hebben we aandacht voor de verschillende soorten activiteiten die vanuit het project ontplooid werden. Buiten de direct onderzoeksgebonden activiteiten, gaat het dan om hoofdzakelijk studiebijeenkomsten waarin SOWEDO als (mede)organisator functioneerde, maar ook andere initiatieven waarin actief geparticipeerd werd. Het belang daarvan ligt in het interactie- en denkproces dat daardoor in Vlaanderen op gang gekomen is over SW en DO. Door dat proces reiken de resultaten van het project SOWEDO heel wat verder dan de inhoud van dit rapport. 1 Organisatie en verloop van het project 1.1 De opstart Personeelsinvulling en taakverdeling Om van start te kunnen gaan moest er eerst een onderzoeker aangeworven worden. En omwille van de inplanning in de activiteiten van het departemenr Sociale School, vangt het project concreet aan bij de start van het academiejaar op 17 september Daarbij loopt de eerste fase tot 31 oktober 2008, en aansluitend de tweede fase tot 31 oktober Jef Peeters, lector sociale filosofie en ethiek van het departement SSH, neemt de projectleiding en het conceptuele luik voor zijn rekening (20 % opdracht op jaarbasis). Hilde Bevers, voorheen werkzaam bij Rimo Limburg, voert een verkennend onderzoek uit naar de receptie en de plaats van DO in het werkveld van het SW (30% opdracht op jaarbasis). Zij werkt op de SSH ook mee aan het onderzoeksproject Sociale cohesie op het platteland. De bijdrage van het sociaal-cultureel verenigingsleven. De case van de Landelijke Gilden ( ) Startfase Gedurende de eerste weken werken de twee projectmedewerkers zich in de thematiek in, op basis van de documentatie uit het vooronderzoek van Jef Peeters. Daarbij overleggen beiden regelmatig over de richting en concrete werkwijzen voor het project. Ondertussen worden de bestaande contacten uit de voorfase geactiveerd, worden er al nieuwe contacten met geïnteresseerden gelegd, en wordt er daarbij o.a. gewerkt aan een volledige adressenlijst van contactpersonen uit alle opleidingen in het SW in Vlaanderen. Uit die contacten worden een aantal mensen aangesproken om deel uit te maken van een reflectiegroep (begeleidingsgroep) van het project, en wordt er een bijeenkomst gepland Eerste bijeenkomst reflectiegroep Op dinsdag 27 november 2007 vond er in Leuven, in de zaal boven het Wereldcafé.coop, een eerste bijeenkomst plaats van een reflectiegroep over het project SOWEDO (verslag in bijlage). Aanwezig zijn mensen uit VODO, Globelink en Ecolife, voor wat het werkveld betreft en uit KHKempen, Arteveldehogeschool Gent en KHLeuven voor de opleidingen SW, alsook een projectmedewerker rond DO uit het economisch departement van de KHLeuven met onderzoekservaring. De vertegenwoordiger van KHK (Jan Agten) is tevens ondervoorzitter van de EASSW (European Association of Schools of Social Work). De discussie op deze bijeenkomst was belangrijk om de concrete doelstellingen van het project duidelijker te krijgen. Dat leverde al dadelijk ook twee concrete oriëntatiepunten op, alsook een piste voor internationale samenwerking: 17

18 Vooreerst leidt de discussie tot een realistischer opzet voor het werkveldonderzoek. Dat onderzoek kan in eerste instantie gezien worden als een middel om de discussie over SW en DO op gang te brengen, dus als element in een proces i.p.v. een doel op zich. Inventarisatie via een vragenlijst van opvattingen over en praktijken van DO in het zeer brede werkterrein van het SW lijkt daarbij eerder een eindeloos werk waarvan de meerwaarde niet duidelijk is. Het is meer aangewezen om op zoek te gaan naar verschillende gedachten, visies, werkaspecten en vooral ook naar goede praktijkvoorbeelden die kunnen dienen om andere organisaties te inspireren. Dat kan via interviews met verantwoordelijken van sociale organisaties, onderzoek van websites en gesprekken met themagerichte focusgroepen uit 1 of meerdere organisaties. Hilde Bevers zal in die lijn verder werken. De idee om een focusgroep op te zetten met deelnemers uit alle SW-opleidingen leverde de suggestie op om daarvoor samen te gaan werken met het Project DOEN!, dat naderhand omgedoopt werd tot DHO Vlaanderen. 14 DHO Vlaanderen organiseert activiteiten voor integratie van DO in het hoger onderwijs. De focus ligt op het integreren van DO in de curricula en in de interne bedrijfsvoering. De belangrijkste methodiek bestaat uit kennisuitwisseling en -opbouw via lerende netwerken. DHO Vlaanderen kan daarbij ook rekenen op de steun van de Vlaamse overheid. Jan Agten (EASSW) is van oordeel dat DO vandaag voor SW zeker een fundamenteel thema is, te vergelijken met gender een tijd gelden. Hij wijst daarbij op het Europese thematische netwerk SW. De nieuwe thema s voor internationale studiedagen, met het Engels als voertaal, worden binnenkort vastgelegd. Sustainable development zou voorgesteld kunnen worden. Bij goedkeuring van dat thema kan er een internationale studiedag georganiseerd worden, waarbij de EASSW voor de financiering instaat. Hij zal dit thema internationaal aankaarten. 1.2 Samenwerking met DHO Vlaanderen In opvolging van de vergadering van de reflectiegroep werd er contact opgenomen met DHO Vlaanderen met de vraag of er mogelijkheden waren om binnen hun netwerk rond hoger onderwijs en DO in samenwerking met SOWEDO een contactgroep op te richten rond SW. Omdat DHO Vlaanderen in 2008 werk wil maken van de oprichting van thematische netwerken rond integratie van DO in verschillende studiegebieden, leidt dat contact al snel tot samenwerking. Die samenwerking biedt voor SOWEDO enkele opportuniteiten die de kracht van het project ten goede komen: De kennis en ervaring van een reeds bestaand netwerk rond DO in hoger onderwijs. Een reeds lopende inventarisatie van initiatieven rond DO in hoger onderwijsinstellingen. Een functionerend secretariaat voor organisatie en verslaggeving van bijeenkomsten. De beschikking over een centraal gelegen locatie, kort bij het Zuidstation in Brussel (Café de Fiennes) voor de organisatie van bijeenkomsten. Financiële mogelijkheden om sprekers uit te nodigen. Een reeds functionerende website waarmee wij ook de onderzoeksresultaten van het project SOWEDO gericht kunnen verspreiden. DHO Vlaanderen was op zoek naar docenten uit het hoger onderwijs die een lerend netwerk omtrent bepaalde vakgebieden inhoudelijk wilden trekken. Vanuit het project SOWEDO kon Jef Peeters en meer bepaald vanuit zijn conceptueel onderzoek - deze rol van voorzitter op zich nemen. Zowel DHO Vlaanderen als SOWEDO hadden reeds een adressenlijst van contactpersonen opgebouwd. Beide lijsten werden in elkaar geschoven, waardoor naast een beperkt aantal 14 Cf. 18

19 contacten uit het werkveld (via SOWEDO), ook al alle opleidingen sociaal (agogisch) werk vertegenwoordigd waren. Dat betekende het startpunt voor de organisatie van het lerend netwerk oriëntatie van sociaal werk op duurzame ontwikkeling. De organisatie van de bijeenkomsten van het lerend netwerk was de eerste focus van de samenwerking tussen SOWEDO en DHO Vlaanderen. Maar omgekeerd werd DHO ook betrokken in activiteiten die door SOWEDO werden opgezet, zoals de reflectiegroep, en de organisatie van studiedagen. Door die samenwerking ontstond er een vruchtbare wisselwerking tussen het onderzoek en een ruimer netwerk van geïnteresseerden. Die dynamiek heeft gemaakt dat het project SOWEDO al vrij vroeg een publieksgericht karakter kreeg. En dat is toegenomen tijdens het verdere verloop van het project. 1.3 Activiteiten De genoemde dynamiek maakte dat er gedurende de voorbije twee jaar naast het eigenlijke onderzoekswerk verschillende soorten activiteiten werden georganiseerd, of interventies verricht, elk met een eigen functie en/of doelgroep. Mede daardoor hebben we een breder netwerk van contacten gecreëerd rond het thema en de praktijk van DO in het SW. Die netwerkvorming was overigens ook één van de centrale doelstellingen van het project SOWEDO. Verder hebben die activiteiten, en vooral de uitwisselingen die daarbij plaats vonden een belangrijke plaats gekregen in de ontwikkeling en de verdere precisering van de ideeën die in dit rapport naar voren komen. Meer algemeen biedt deze werkwijze een interessante ervaring over de manier waarop praktijkgebaseerd onderzoek uitgevoerd kan worden. Dat sluit bovendien aan bij ons pleidooi voor meer participatief gericht onderzoek als een belangrijk element van processen waarin het SW op het terrein DO vorm probeert te geven. 15 Hieronder geven we eerst een chronologie van de belangrijkste activiteiten, zowel van degene die vanuit SOWEDO werden opgezet, als van die in samenwerking met DHO werden georganiseerd. Vervolgens beschrijven we de activiteiten van SOWEDO, met uitzondering van de focusgroepen die in deel IV aan bod komen, terwijl het lerend netwerk in par 2 besproken wordt. 15 Cf. Deel III. 19

20 1.3.1 Chronologisch overzicht Datum Activiteit Plaats Reflectiegroep SOWEDO Lerend netwerk 1 Lerend netwerk 2 Lerend netwerk 3 Lerend netwerk 4 Eerste markt DO in het hoger onderwijs (DHO Vlaanderen) Reflectiegroep SOWEDO DHO Vlaanderen: bijeenkomst voorzitters lerende netwerken Reflectiebijeenkomst over de methodologie van het onderzoek Lerend netwerk 5 Gastcollege DO als kader voor SW voor Master SW Focusgroep schuldhulpverlening Voordracht SW and sustainable development, Congres ENSACT Focusgroep welzijnswerk en lokaal sociaal beleid Lerend netwerk 6 Studiedag DO: een nieuw paradigma voor sociaal werk? Reflectiegroep SOWEDO Focusgroep lokaal sociaal beleid en beleid DO Focusgroep sociaal werk in milieu- en DO-organisaties Lerend netwerk 7 Studiedag Facetten van duurzaamheid Reflectiegroep SOWEDO Leuven Brussel Brussel Brussel Brussel Brussel Leuven Brussel intern SSH Gent Gent Leuven Dubrovnik Leuven Gent Leuven Leuven Leuven Gent Brussel Brussel Brussel Reflectiegroep Van bij de aanvang van het project SOWEDO was het de bedoeling om het project te begeleiden vanuit een groep geïnteresseerden uit onderwijs en werkveld. Omdat het om een beperkt project gaat vonden we het een te zware benadering om met een echte stuurgroep te werken. Voor ons was het vooral van belang om op regelmatige tijdstippen feedback te krijgen op de voortgang van het onderzoek, en ideeën aangereikt te krijgen voor verder te nemen stappen. Vandaar de keuze voor een reflectiegroep. Die idee werd doorkruist door het opstarten van het lerend netwerk. Dat had voor gevolg dat we er ineens een kanaal bijkregen voor voortdurende uitwisseling en feedback rond de inhoud van het project; temeer daar enkele mensen uit de reflectiegroep ook regelmatig participeerden aan het lerend netwerk. Dat maakte de reflectiegroep niet overbodig, maar de bijeenkomst ervan werd beperkt tot cruciale momenten in de loop van het project. Ook de samenstelling is in de loop van het project licht gewijzigd. Het belangrijkste is dat ook Magali Decloedt, coördinator van DHO Vlaanderen, erbij kwam, en dat op vraag van de subsidiërenden overheid ook Katrien Van Poeck, ambtenaar bij het departement Leefmilieu, Natuur en Energie (LNE), dienst NME, als lid werd opgenomen. We overlopen hier de belangrijkste stappen die met de reflectiegroep gezet werden. De volledige verslagen ervan zitten in de bijlagen. 20

21 eerste bijeenkomst op Deze situeert zich in de opstartfase van het project, en was o.a. bepalend voor het aangaan van een samenwerking met DHO Vlaanderen. We behandelden dat al uitvoeriger in par tweede bijeenkomst op Het verslag van het eerste projectjaar werd tegen eind november 2008 aan de Vlaamse overheid bezorgd, alsook aan de leden van de reflectiegroep. Hen werd gevraagd om het door te nemen voor feedback. Die feedback betrof enerzijds uitklaring van een aantal conceptuele keuzes, o.a. waarom zo sterk aansluiten bij de internationale definitie van het SW. Verder het aanduiden van een aantal leemtes, o.a. de relatie tot de milieubeweging, en het thema EDO. Er werd ook ingegaan op de vertaling naar het onderwijs in SW, en op de competenties voor DO. Wat het onderzoek naar DO in het werkveld betreft werd o.a. nagegaan welke mogelijkheden het organiseren van focusgroepen biedt, en wat daarvoor mogelijke thema s konden zijn. In dat verband werd er o.a. heel concreet afgesproken dat de Arteveldehogeschool een bijeenkomst zou organiseren met oud-studenten SW die werkzaam zijn in de milieu- of de DO-sector. derde bijeenkomst op Op deze bijeenkomst werd er teruggeblikt op de studievoormiddag van 28 mei, en vervolgens vooruitgekeken naar de manier waarop we het project best zouden afronden. Daar zitten twee belangrijke elementen in: een open studiedag en de publieke rapportage. Voor de organisatie van een afrondende studiedag op 23 oktober werden een aantal ideeën voor de invulling ervan besproken, alsook een aantal praktische modaliteiten voor de organisatie ervan, omdat zowel DHO als LNE, dienst NME daarin participeren. Voor de publieke rapportage kwamen we tot volgende werkwijze: Het heeft niet zoveel zin (o.a. papiergebruik) om het volledige rapport af te drukken voor alle deelnemers aan de studiedag. Het rapport kan elektronisch ter beschikking gesteld worden. Er wordt een samenvatting (10-tal pagina s) gemaakt van het rapport met daarin de hoofdlijnen van het onderzoek, de belangrijkste kapstokken voor het bekijken van de relatie tussen SW en DO. Op de studiedag kan in de deelworkshops ook toegewerkt worden naar aanbevelingen voor de opleiding SW, het werkveld en het beleid. Die worden dan naderhand met de refllectiegroep, en met leden van het LN Sowedo samengelegd i.f.v. bekendmaking. vierde bijeenkomst op Voor deze bijeenkomst werden naast de leden van de reflectiegroep ook enkele docenten uit de sociale hogescholen uitgenodigd die actief aan het lerend netwerk hadden geparticipeerd. Heel wat expertise rond het thema van SW en DO werd immers ook doorheen de discussies op het lerend netwerk ontwikkeld. Het moment van programmatie, kort na de studiedag van 23 oktober en sowieso voor het einde van het project op 31 oktober, leidde evenwel tot een zeer beperkte aanwezigheid. Een aantal leden stuurden wel schriftelijke reacties toe. Op de agenda: 1. Een terugblik op de studiedag van 23 oktober. Daarbij werden er afspraken gemaakt over de verdere verspreiding van de presentatie van het conceptuele kader rond de relatie van SW tot DO. 21