Kennisdossier Algemene nabestaandenwet november 2008

Transcriptie

1 Kennisdossier Algemene nabestaandenwet november 2008 Dit is het kennisdossier over de Algemene nabestaandenwet (Anw). U vindt hierin antwoord op de volgende vragen: PRAKTISCHE ZAKEN 1. Wat is de Anw? 2. Wie komen er voor een Anw-uitkering in aanmerking? 3. Hoe hoog is de Anw-uitkering? 4. Welke invloed heeft het inkomen op de hoogte van de Anw-uitkering? 5. Wanneer stopt de Anw-uitkering? 6. Wat kunnen mensen zelf regelen? GESCHIEDENIS 7. Op welke wetten en regelingen konden weduwen en wezen voor 1959 rekenen? 8. Wat ging er vooraf aan de invoering van de AWW in 1959? 9. Wat veranderde er door de invoering van de AWW? 10. Wat ging er vooraf aan de invoering van de Anw in 1996? 11. Wat veranderde er door de invoering van de Anw? 12. Was er een overgangsregeling voor grensgevallen? STATISTIEKEN 13. Hoeveel mensen krijgen een Anw-uitkering? 14. Wat was de invloed van de Anw op het aantal uitkeringsgerechtigden? 15. Hoe gaat het aantal Anw-gerechtigden zich in de toekomst ontwikkelen? 16. Hoeveel geld is er bespaard door de invoering van de Anw? Mocht u na het lezen van deze informatie nog vragen over hebben, aarzel dan niet om met de SVB contact op te nemen. PRAKTISCHE ZAKEN 1. Wat is de Anw? De Anw-uitkering is een maandelijkse uitkering voor mensen die door een overlijden in hun huishouden te maken krijgen met minder inkomsten. De Anwuitkering voorziet in een basis-inkomen dat voor veel mensen niet voldoende zal zijn om van rond te komen, maar dat wel helpt om de eindjes aan elkaar te knopen. Er zijn drie soorten Anw-uitkeringen: de nabestaandenuitkering voor de achterblijvende partner; de halfwezenuitkering voor thuiswonende kinderen tot 18 jaar; de wezenuitkering voor kinderen tot 16 jaar van wie beide ouders zijn overleden. In sommige gevallen kan de uitkering doorlopen tot 21-jarige leeftijd.

2 2. Wie komen er voor een Anw-uitkering in aanmerking? Niet iedere nabestaande heeft recht op een Anw-uitkering. Voorwaarden zijn dat de nabestaande jonger is dan 65 jaar (want daarna krijgt die persoon een AOWuitkering) en voldoet aan één van de volgende voorwaarden: hij/zij is geboren voor 1 januari 1950, óf hij/zij is geboren op of na 1 januari 1950 en zorgt voor een kind jonger dan 18 jaar, óf hij/zij is geboren op of na 1 januari 1950 en is voor minstens 45% arbeidsongeschikt. Bij de Anw zijn ongehuwd samenwonenden gelijkgesteld aan gehuwden. Als een nabestaande opnieuw gaat samenwonen heeft hij of zij geen recht meer op een uitkering van de overleden ex-partner. Alle mensen met kinderen onder 18 jaar, hebben sowieso recht op de halfwezenuitkering. Wezen hebben recht op een uitkering tot 16 jaar. Als zij arbeidsongeschikt zijn hebben zij recht op een uitkering tot hun 18 e jaar. Als zij studeren of voor het huishouden zorgen waarin zich tenminste één kind bevindt dat ook recht heeft op een wezenuitkering, heeft hij/zij zij Anw-recht tot dat kind 21 jaar is. Wezen tot 10 jaar hebben recht op een uitkering van 32% van de nabestaandenuitkering. Wezen tot 16 jaar en wezen van 16 jaar en ouder hebben recht op een uitkering van respectievelijk 48 en 64% van de nabestaandenuitkering. 3. Hoe hoog is de Anw-uitkering? Onderstaand overzicht geeft een indruk van de hoogte van Anw-uitkeringen. De uitkeringen voor halfwezen en wezen zijn onafhankelijk van het inkomen, de hoogte voor de partner is inkomensafhankelijk. Daarom is daar sprake van de maximale uitkering. Hoogte Anw-uitkeringen Voor wie? Hoogte per maand (in 2008) bruto Partner Maximaal 1.071,60 Halfwezen (kinderen tot 18 jaar) Per gezin 257,74 Wezen (kinderen tot 16 of 21 jaar) Wezen jonger dan 10 jaar 353,02 Wezen van 10 t/m 15 jaar 522,10 Wezen van 16 t/m 20 jaar 691,17 De halfwezenuitkering geldt per gezin en is niet afhankelijk van het aantal kinderen. De halfwezenuitkering en de nabestaandenuitkering worden maandelijks uitbetaald in één bedrag. 4. Welke invloed heeft het inkomen op de hoogte van de Anw-uitkering? Als iemand recht heeft op een Anw-uitkering volgt een inkomenstoets; hij/zij krijgt alleen een uitkering bij behoefte op minimumniveau. Dit wordt als volgt berekend: het uitgangspunt voor de uitkering (en dus het maximum) is 70% van het minimumloon. Hier wordt al het inkomen in verband met arbeid (WAO- en WW-uitkering) van afgetrokken. Vervolgens gaat inkomen uit arbeid (loon, VUT, vervroegd pensioen) er deels vanaf: 50% van het minimumloon is vrij, van het restant wordt twee derde in mindering gebracht op de Anw-uitkering.

3 Inkomsten als een lijfrente, een uitkering uit een koopsompolis of het nabestaandenpensioen van een pensioenfonds worden niet van de Anw-uitkering afgetrokken. Verder kent de Anw een inkomensonafhankelijke halfwezenuitkering van 20% van het minimumloon. Een nabestaande met een of meer minderjarige kinderen krijgt in totaal dus maximaal 90% van het minimumloon uitgekeerd. 5. Wanneer stopt de Anw-uitkering? De Anw stopt als de ontvanger 65 jaar wordt, want dan komt er de AOW voor in de plaats. Voor mensen die zijn geboren na 1 januari 1950 stopt zowel de halfwezenuitkering als de nabestaandenuitkering als het jongste thuiswonende kind 18 jaar wordt. Tenzij diegene voor meer dan 45% arbeidsongeschikt is. Verder eindigt de Anw-uitkering als de nabestaande opnieuw trouwt of gaat samenwonen. Ook als de nabestaande niet meer arbeidsongeschikt is vervalt de Anw-uitkering, tenzij er nog thuiswonende minderjarige kinderen zijn. 6. Wat kunnen mensen zelf regelen? De gedachte achter de Anw is dat het een basisuitkering is die mensen zelf nog moeten aanvullen met een nabestaandenpensioen en/of een particuliere verzekering. De SVB adviseert alle samenwonenden om dit te bespreken met bijvoorbeeld de werkgever, pensioenuitvoerder, verzekeraar of een onafhankelijk financieel adviseur. In onderstaand overzicht staan enkele veelvoorkomende inkomsten die mensen naast de Anw kunnen hebben. Cursief zijn de inkomsten die invloed hebben op de hoogte van de Anw-uitkering. Eigen inkomen en vermogen Loon Winst uit eigen bedrijf Sociale uitkering (WW, WAO) Eigen huis Spaargeld Vermogen Aandelen Regeling van de werkgever Nabestaandenpensioen uit verzekering Nabestaandenpensioen van pensioenfonds Particuliere verzekering Lijfrente uit verzekering van de partner Uitkering uit koopsompolis Overlijdensrisicoverzekering Anw-hiaatverzekering GESCHIEDENIS De algemene Nabestaandenwet is ingevoerd in 1996 als opvolger van de Algemene Weduwen- en Wezenwet uit Hieronder staat in het kort meer over deze wetten en hun voorgeschiedenis. 7. Op welke wetten en regelingen konden weduwen en wezen voor 1959 rekenen? 1. De ongevallenwetten (vanaf 1903). Op grond van deze wetten hadden weduwen en wezen van een aan de gevolgen van een bedrijfsongeval overleden werknemer recht op een uitkering. Deze uitkering was onafhankelijk van de leeftijd van de weduwe en de samenstelling van het gezin. De uitkering voor de weduwe en eventuele wezen bedroeg maximaal 60% van het laatstverdiende loon van de overleden man.

4 2. De Invaliditeitswet (1919) bood een relatief lage uitkering voor weduwen en wezen, ongeacht de oorzaak van de dood van de kostwinner. Weduwen hadden er alleen recht op als zij blijvend invalide of minimaal 60 jaar waren. De uitkering voor weduwen en wezen tezamen bedroeg maximaal 5 gulden. 3. Toeslagen. De uitkeringen uit de ongevallenwetten en de Invaliditeitswet werden vanaf 1941 (bij de Invaliditeitswet) en 1950 (bij de ongevallenwetten) aangevuld met toeslagen omdat de uitkeringen door de inflatie en de stijging van het loonpeil niet meer voldeden aan de eisen, die aan een redelijke weduwen- en wezenvoorziening mogen worden gesteld. Deze wetten en toeslagen boden geen uitkering aan nabestaanden van zelfstandigen. Voor hen kwam er pas een regeling bij de invoering van de AWW in Andere voorzieningen voor weduwen en wezen naast de wettelijke voorzieningen waren er nauwelijks. Diverse onderneming- en bedrijfspensioenregelingen kenden in het geheel geen weduwen- en wezenvoorziening en private levensverzekeringen werden weinig afgesloten. 8. Wat ging er vooraf aan de invoering van de AWW in 1959? Het initiatief voor de wet werd genomen door minister Suurhoff. Hij diende in december 1958, vlak voor de verkiezingen, het wetsvoorstel in. Daaraan ging wel een en ander vooraf: De Commissie-Van Rhijn (in 1945) en de Gemengde Commissie-Van Rhijn (in 1948) spraken zich uit voor een verzekering die ook zelfstandigen zou dekken. In 1954 pleitte de Commissie weduwen- en wezenvoorziening van de Katholieke Volkspartij voor een noodregeling voor weduwen en wezen (naar het voorbeeld van de Noodwet Ouderdomsvoorziening). Minister Suurhoff had belangstelling voor dit voorstel, maar de SER raadde in 1957 een noodregeling voor weduwen en wezen af. Uit de praktijk van de Noodwet Ouderdomsvoorziening bleek namelijk dat aan een noodregeling met inkomensaftrek bezwaren zijn verbonden. Bovendien zou een noodwet nauwelijks sneller tot stand komen dan een definitieve regeling. 9. Wat veranderde er door de invoering van de AWW in 1959? Nieuw was de bepaling dat weduwen tot een bepaalde leeftijd nog deel moesten nemen aan het arbeidsproces. Totdat ze die leeftijd bereikten, kregen ze geen uitkering vanuit de weduwenwet. De leeftijd werd vastgesteld op 50 jaar. Wanneer de jongere weduwe invalide was of minderjarige kinderen verzorgde, kon niet van haar geëist worden dat ze haar eigen inkomen verzorgde, en kon ze wel rekenen op een uitkering. Weduwen van 50 jaar of ouder zouden in de redenering van de regering zeer waarschijnlijk geen kans meer krijgen om in hun eigen levensonderhoud te voorzien, en kregen om die reden een uitkering. De regeling bepaalde ook dat als de kinderen het huis uit zouden gaan, of wanneer de vrouw niet langer invalide was, het recht op een uitkering zou komen te vervallen, tenzij de vrouw op dat moment al 45 jaar oud was. Dan zou ze geen reële kans meer maken op de arbeidsmarkt en zou ze haar weduwenpensioen blijven krijgen.

5 De hoogte van het weduwenpensioen werd bepaald op 100% van het minimumloon. De uitkering ervan werd alleen stopgezet als de vrouw opnieuw in het huwelijk trad. Minister Suurhoff kreeg kritiek op zijn voorstel uit De voorzitter van de Vaste Commissie voor Sociale Zaken en Volksgezondheid verwachtte door de leeftijdsgrens van 50 jaar vele pijnlijke grensgevallen. In de volksmond had hij dit pensioen horen kwalificeren als een loterijpensioen. Aan deze kritiek is 3 jaar na de invoering van de AWW (in 1959) met een wetswijziging gehoor gegeven door het verlagen van de leeftijdsgrens naar 40 jaar. 10. Wat ging er vooraf aan de invoering van de Anw in 1996? Simpel gezegd was de Algemene Weduwen- en Wezenwet uit 1959 uit de tijd geraakt. De wet paste bij de maatschappelijke situatie van de jaren vijftig, met mannen die het inkomen voor het gezin verdienden en vrouwen die dat gezin verzorgden en die dus in grote problemen zouden komen als de man zou wegvallen. In de jaren negentig klopte dat beeld niet langer. De Anw sloot om diverse redenen beter aan bij de actualiteit uit de jaren negentig: De AWW gaf een uitkering aan nabestaanden, ongeacht de vraag of die een goed eigen inkomen hadden. De praktijk werd steeds meer dat weduwen niet hulpeloos thuiszaten; zij hadden vaak zelf ook een baan waarmee ze voor hun eigen inkomen konden zorgen. Uit een rechterlijke uitspraak uit 1988 bleek dat ook weduwnaars (de mannen dus) recht hadden op een uitkering. Terwijl hun inkomen door het verlies van hun partner nauwelijks terugliep. Daarmee was een van de belangrijkste basisbeginselen van de wet ondermijnd. Het solidariteitsbeginsel kwam onder druk te staan. Tegelijkertijd werd de wet duurder, doordat meer mensen er recht op hadden. De jaren 90 waren een tijd van bezuinigen en grotere eigen verantwoordelijkheid; de collectieve lasten (dus ook die van de nabestaandenregelingen) moesten omlaag. Een van de besparingen op de regeling was dat de uitkering voor nabestaanden inkomensafhankelijk werd. Een andere bezuiniging was dat de uitkering maximaal op 90% van het minimumloon werd vastgesteld. Bij de AWW was dat nog 100%. Daarnaast bepaalde het kabinet dat niet alle nabestaanden hulpbehoevend waren. Het definieerde groepen die zelf in hun levensonderhoud kunnen voorzien, of die zich particulier kunnen verzekeren voor het overlijdensrisico. Die mensen kregen na de invoering van de Anw zelf de verantwoordelijkheid om al dan niet samen met hun werkgever of pensioenfonds - voorzieningen te treffen voor na hun overlijden. De nieuwe nabestaandenwet (de Anw) hielp die nabestaanden van wie niet kon worden verwacht dat zij door te werken in hun onderhoud konden voorzien. Op die manier werd volgens de regering de solidariteit tussen burgers optimaal vormgegeven. Aan de invoering van de wet ging een jarenlange discussie vooraf. In maart 1991 diende het toenmalige kabinet het wetsvoorstel Algemene nabestaandenwet in bij het parlement. In december 1992 strandde het wetsvoorstel in de Eerste Kamer op kritiek over de overgangsregeling voor mensen die onder de AWW vielen, en over de gelijkstelling van gehuwden met samenwonenden. De senaat eiste een aanpassing die vervolgens weer in de Tweede Kamer op grote bezwaren stuitte. Het wetsvoorstel werd ingetrokken, en daarna werden de plannen onderdeel van een nieuw regeerakkoord. Het zou tot eind 1995 duren totdat overeenstemming

6 werd bereikt over de Algemene nabestaandenwet. Die werd in december 1995 gepubliceerd en werd 1 juli 1996 van kracht. Voor meer informatie zie: de memorie van toelichting bij de Algemene Nabestaandenwet uit ( 11. Wat veranderde er door de invoering van de Anw in 1996? De belangrijkste verschillen tussen de Anw en de AWW zijn in onderstaand overzicht weergegeven. Inkomen Leeftijdscriterium Arbeidsongeschiktheid Nabestaande met een of meerdere minderjarige kinderen Samenwonen Tijdelijke weduwenuitkering Wezenuitkering AWW Recht op een uitkering als de nabestaande ouder is dan 40 De regeling is inkomensonafhankelijk. Voor weduwen zonder kinderen bedraagt de uitkering 70% van het minimumloon. Recht op een uitkering als de nabestaande langer dan 3 maanden arbeidsongeschikt is Voor weduwen met kinderen bedraagt de uitkering 100% van het minimumloon De regeling gold alleen voor gehuwden; alleen als de nabestaande trouwde (niet als hij/zij samen ging wonen) werd de uitkering beëindigd Deze bestond wel Recht op een uitkering tot 27 jaar als de wees studeerde of voor het huishouden zorgde waarin zich tenminste een kind bevond dat ook recht had op een wezenuitkering Anw Recht op een uitkering als de nabestaande geboren is voor 1950 Bij deze regeling geldt een inkomenstoets. In het algemeen geldt: hoe hoger het inkomen, hoe lager de nabestaandenuitkering. De nabestaandenuitkering bedraagt maximaal 70% van het minimumloon. Recht op een uitkering als de nabestaande voor tenminste 45% arbeidsongeschikt is en dit langer dan 3 maanden duurt Verzorgers van halfwezen ontvangen een halfwezenuitkering van 20% van het minimumloon. Samen met de nabestaandenuitkering komen nabestaanden met kinderen zo uit op een uitkering van maximaal 90% van het minimumloon. De regeling geldt ook voor samenwonenden; de uitkering wordt beëindigd als de nabestaande opnieuw gaat samenwonen Deze bestaat niet Het recht op een uitkering voor deze groepen geldt tot 21 jaar 12. Was er een overgangsregeling voor grensgevallen? Ja. Nabestaanden die vóór 1 juli 1996 recht hadden op een AWW-uitkering kregen vanaf dat moment recht op een Anw-uitkering. Zij moesten in principe

7 voldoen aan dezelfde voorwaarden als nieuwe Anw ers. Voor hen gold wel een overgangsrecht: voormalig AWW-ers met een minderjarig kind behielden hun uitkering als het kind 18 werd; oud-aww ers die ongehuwd samenwoonden en geboren waren voor 1941 behielden een inkomensonafhankelijk deel van 30% van het netto minimumloon; de inkomenstoets ging voor voormalig AWW-ers pas in op 1 januari Hierdoor namen de uitkeringslasten in 1998 sterk af. Nabestaanden die voor 1 juli 1996 recht hadden op een uitkering, krijgen voor inkomen in verband met arbeid een vrijstelling van 50% van het bruto minimumloon. STATISTIEKEN 13. Hoeveel mensen krijgen een Anw-uitkering? Eind december 2007 kregen ruim mensen een Anw-uitkering. Dat aantal verandert steeds omdat mensen nabestaande worden, omdat nabestaanden de 65-jarige leeftijd bereiken of omdat ze zelf overlijden. Sinds 1996 is een dalende trend in het aantal mensen met Anw-uitkering zichtbaar. De verwachting is dat het aantal ontvangers de komende jaren verder zal dalen en uiteindelijk vanaf 2021 stabiel blijft rond de In de bijlage staat voor de afgelopen paar jaar weergegeven hoeveel mensen een Anw-uitkering ontvangen. De aantallen zijn uitgesplitst naar leeftijd en geslacht. 14. Wat was de invloed van de Anw op het aantal uitkeringsgerechtigden? Verloop uitkeringen en uitkeringslasten Na 1988 steeg het aantal AWW-gerechtigden sterk doordat toen ook weduwnaars ervoor in aanmerking kwamen. Door de invoering van de Anw in 1996 daalde het aantal gerechtigden fors van ruim in 1995 tot ruim in Deze daling komt doordat enkele groepen geen recht meer hadden op een uitkering of teveel verdienden. In tabel 1 staat het verloop van de aantallen gerechtigden van

8 Tabel 1 Lopende uitkeringen en uitkeringslasten per 31 december Lopende uitkeringen Nabestaanden Nabestaanden + halfwezen Halfwezen Wezen Totaal Uitkerings- Lasten (* 1 mln) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,8

9 In grafiek 1 staat hoe het aantal Anw-gerechtigden zich ontwikkeld. Te zien is dat het aantal gerechtigden na 1988 steeg van tot doordat mannen ook recht kregen op AWW. Na de invoering van de Anw daalt het aantal gerechtigden structureel door. Ongeveer 85 procent van het aantal Anw-ers is vrouw. Grafiek 1 Ontwikkeling van het aantal AWW/Anw-uitkeringen naar geslacht Vrouwen Mannen 15. Hoeveel geld werd er bespaard door de invoering van de Anw? In grafiek 2 staat het verloop van de uitkeringslasten en hoe de uitkeringslasten zich hadden ontwikkeld als de Anw niet was ingevoerd. Ook hier stegen de uitkeringslasten sterk na 1988 en daalden weer na De totale lasten waren dan gestegen tot ruim 2,5 miljard euro per jaar in Dit is een verschil van ruim 1,3 miljard euro met de Anw. De cumulatieve besparing van de Anw ten opzichte van de AWW van 1996 tot en met 2007 wordt geschat op ruim 8,9 miljard euro.

10 Grafiek 2 Ontwikkeling van de uitkeringslasten bij de Anw en de AWW (in miljoenen euro s) besparing t.o.v. AWW Anw-lasten Bij de invoering van de Anw in 1996 werd al rekening gehouden met een sterke daling van het aantal gerechtigden en van de uitkeringslasten. Die daling werd door de regeling bewerkstelligd.

11 16. Hoe gaat het aantal Anw-gerechtigden zich in de toekomst ontwikkelen? In tabel 2 staat de prognose van het aantal uitkeringen in de afgelopen paar jaar en in de komende jaren. Tabel 2 Prognose aantal uitkeringen Nabestaanden Nabestaanden +halfwezen Halfwezen Wezen Totaal Het aantal uitkeringen zal geleidelijk aan verder afnemen tot rond de in Bij de Anw hebben nabestaanden die geboren zijn voor 1 januari 1950 recht op een uitkering, totdat ze 65 jaar worden. Hierdoor zullen steeds minder nabestaanden recht hebben op een uitkering. In 2015 is iedereen die is geboren voor 1 januari jaar of ouder. In 2021 is iedereen die in 1996 ouder was dan 40 jaar ouder dan 65. Hierdoor zullen dan alle oud AWW-ers uit de Anw verdwenen zijn. Vanaf dan hebben alleen nog nabestaanden met minderjarige kinderen en arbeidsongeschikte nabestaanden recht op een uitkering.

12 BIJLAGE: Aantallen Anw-uitkeringen sinds 2002 Aantal Anw-uitkeringen per 30 september 2008 Leeftijdsgroep Ingangsdatum recht voor Ingangsdatum recht na Totaal alleen Nabestaan- Totaal alleen nabestaan- alleen Totaal generaal nabestaanden+half- nabestaan- den+half- halfwezendenuitk. wezenuitk. denuitk. wezenuitk. uitk. Mannen 24 jaar en jonger jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar Totaal vrouwen 24 jaar en jonger jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar Totaal Totaal wezen : 1.398

13 Aantal Anw-uitkeringen per 31 december 2007 Leeftijdsgroep Ingangsdatum recht voor Ingangsdatum recht na Totaal alleen nabestaan- Totaal alleen nabestaan- alleen Totaal generaal nabestaanden+half- nabestaan- den+half- halfwezendenuitk. wezenuitk. denuitk. wezenuitk. uitk. mannen 24 jaar en jonger jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar Totaal vrouwen 24 jaar en jonger jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar Totaal Totaal wezen : 1.429