SCHUURKERK OP DE BURGAKKER TE BOXTEL alsmede enige aanverwante onderwerpen

Transcriptie

1 ** SCHUURKERK OP DE BURGAKKER TE BOXTEL ** alsmede enige aanverwante onderwerpen Ruud van Nooijen, Boxtel versie: 14 oktober VREDE VAN MUNSTER ONTNEEMT KATHOLIEKEN RECHTEN EN GEBRUIK KERK Vanaf 1648 mochten de Boxtelse katholieken, veruit de meerderheid van de toenmalige inwoners, niet langer gebruik maken van hun Sint-Petruskerk: die werd overgenomen door de belijders van het door de toenmalige Staten-Generaal tot ware religie bestempelde geloof: het Nederduits Gereformeerd. Dit was niet het enige gevolg van de Vrede van Munster tengevolge waarvan Brabant tot Staats-Brabant werd. Uitsluitend belijders van de ware religie mochten openbare ambten bekleden en bestuursfuncties vervullen. Een stroom protestantse predikanten en baantjesjagers kwam, naar het overwegend katholieke zuiden, op gang. Staats-Brabant werd zendingsgebied. De dominees die er werkzaam werden, kregen beter betaald dan hun vakbroeders in de rest van de Republiek. Ondanks alle inspanningen wisten zij slechts op zeer kleine schaal succes te boeken in die zin dat een (kleine) gemeenschap zich bekeerde tot het protestantisme. Ook zijn er gevallen bekend dat individuele katholieken van geloof veranderden teneinde hun baan te behouden. 2. SITUATIE IN BOXTEL Over de wijze waarop de katholieken te Boxtel in de eerste jaren na het verlies van hun mooie en grote Sint-Petruskerk hun eredienst hielden is niets bekend. Waarschijnlijk werd bij particulieren die een groot huis bezaten diensten gehouden. Op enig moment (1721) is er sprake van een drietal schuurkerkjes in Boxtel. In 1672 wordt voor de eerste keer melding gemaakt van het bestaan van de schuurkerk aan de Burgakker. Hoe lang deze kerk op dat moment bestond is onbekend. 3. PASTOORS BOXTELSE SCHUURKERK De schuurkerk op de Burgakker te Boxtel heeft de navolgende pastoors gekend: : Walter Vogels (afkomstig uit Sint-Oedenrode) : Petrus Becx (van Helmond) : Petrus van Geffen (overleden ) : Johannes van Mierlo Adrianus Hurckmans Nicolaas Franciscus du Messie deken Franciscus de Wijs (deze verhuisde nog op hoge leeftijd naar de nieuwe pastorie op Duinendaal 4. OMWENTELING NAAR BATAAFSE REPUBLIEK (1795) Met de komst van de Bataafse Republiek (1795) veranderde er nog al wat. De ideeën van de Verlichting alsmede het vervolg van de Franse Revolutie zouden het aanzien van de wereld mede voorgoed veranderen. Ook ons land ontkwam daar niet aan. Nederland zette de eerste moeizame schreden op weg naar een echte democratie; kerk en staat werden gescheiden. Althans, dat was de bedoeling en zo stond het ook in de eerste (grond-) wet. De praktijk was echter weerbarstiger. In ieder geval: de eerste grondwet van Nederland, de Staatsregeling werd in 1798 aangenomen. Deze grondwet kende een aantal zogeheten additionele artikelen. Artikel 6 bevatte bepalingen inzake de teruggaaf van kerken. In de daarop volgende grondwet van 1801) verdween onder meer deze bepaling weer. Politieke instabiliteit en o.m. chronisch geldgebrek traineerden een duurzame oplossing gedurende lange tijd. Op 14 juni 1799 kregen de katholieken de Sint-Petruskerk, in principe, terug. De Pastorije, het huis van de predikant/dominee,gelegen aan het huidige adres Koppel 2 te Boxtel, eveneens, doch die beslissing werd later teruggedraaid. Vóór het einde van de tachtigjarige oorlog en Vrede van Munster (1648) behoorde dit huis ook tot de bezittingen van het Kapittel van Boxtel. Voordat teruggave van de kerk daadwerkelijk was geëffectueerd 1

2 zouden we 1809 schrijven. En toen die teruggave dan eindelijk was geregeld, drong een reeds eerder bestaand probleem zich prominent naar de voorgrond: er was geen geld voor de restauratie! Daarenboven was er nog, hevige, tegenstand uit onverwachte hoek: vicaris Antonius van Alphen was fel tegen herbouw van de grote Sint-Petruskerk, waarvan het schip sinds 1684 in puin lag. De kleine protestantse gemeenschap in Boxtel had het geld niet voor voldoende onderhoud vóór instorting en ook niet voor herbouw erna. Van Alphen voerde aan dat er geen geld was (als vicaris had hij te maken met meer in slechte staat van onderhoud of deels ingestorte oorspronkelijk katholieke kerken), doch vond dat de kerken door het gebruik door ketters en het begraven van hun doden in die kerken, waren ontwijd. Hij had Boxtelaar Hendrik Verhees (o.a. landmeter, cartograaf, architect, waterstaatkundige, bestuurder, vrederechter) opdracht gegeven om een generaal plan te maken voor de bouw van schuurkerken. Daar zag hij meer in, onder meer vanwege de lage bouwkosten. Verhees zelf was voorstander van de Sint-Petruskerk. Vooraleer alle problemen waren opgelost werd het 1823 voordat de restauratie kon aanvangen. Daarbij traden aanvankelijk nog grote problemen op doordat tot enige malen de muren van het schip na opbouw weer instorten. Daarna kon de gerestaureerde Sint-Petruskerk pas 27 november 1827 weer in gebruik worden genomen. 5. PAND DEKENIJ OP DUINENDAAL. Op de plek van de huidige pastorie van de Verrijzenisparochie, op het adres Duinendaal 2 te Boxtel, bevond zich destijds een pand, gebouwd volgens eenzelfde grondpan, met de naam Dekenij. De Dekenij was, vóór 1648, woning van de Deken van het Kapittel van Boxtel. Gedurende de Reformatie, de periode vanaf 1648, werd de Dekenij gehuurd en bewoond door de, uiteraard protestants zijnde, drossaard. Drossaard Jan Bowier koopt het pand in Meerdere malen zien we conflicten optreden met de drossaard met betrekking tot de Boxtelse schuurkerk: tot aan een gedwongen kerksluiting toe! 6. Latere bewoners waren Frans Bowier, zoon van Jan; Leonardus van der Voort; Petrus Cuijpers, gemeentesecretaris. De katholieken kregen dit pand niet terug. Later toen gemeentesecretaris Petrus Cuijpers er woonde. werd een deel van het pand gebruikt als archiefruimte voor het gemeentearchief en vergaderruimte voor het dorpsbestuur, toen de gemeente het raadhuis in de Sint-Petruskerk (o.a. de huidige Heilig-Bloedkapel) moest verlaten in verband met de restauratie van de kerk. 7. SCHUURKERK IN 1828 AFGEBROKEN De schuurkerk aan de Burgakker werd in 1828, het jaar na dat waarin de gerestaureerde Sint-Petruskerk weer in gebruik werd genomen (november 1827), afgebroken. Van de, van de sloop afkomstige, stenen van de schuurkerk werd een muurtje gemetseld langs de kerkbleijk.(bleek: grasveld gebruikt voor bleken van wasgoed). De eveneens op de Burgakker aanwezige pastorie, toen bewoond door deken Franciscus de Wijs, bleef in gebruik tot het jaar De Wijs was pastoor en later deken tussen De Wijs nam, gedurende de periode dat apostolisch vicaris Antonius van Alphen gevangen zat in Frankrijk, diens functie waar. 8. DEKENIJ WORDT PASTORIE In 1844 kocht het parochiebestuur van de Sint-Petruskerk de dekenij waar gemeentesecretaris Petrus Cuijpers had gewoond. Na de herbouw kon de, toentertijd 72-jarige, deken De Wijs de nieuwe pastorie vlakbij zijn Sint-Petruskerk in 1845 betrekken. 9. PASTORIE AAN BURGAKKER REKT BESTAAN TOT OMSTREEKS 1960 Het pand aan Burgakker dat als pastorie van de schuurkerk had gediend kwam in 1931 voor op de Voorlopige lijst van monumenten. Het werd daar omschreven als een 2

3 gepleisterd huis uit de 18 e eeuw met deuromlijsting en inwendig een schoorsteen uit de tijd van de bouw. Desondanks is het huis eind vijftiger jaren van de twintigste eeuw gesloopt en later door nieuwbouw vervangen (Burgakker 16b). Dit laatste huisnummer wordt door Piet Dorenbosch in boek I van zijn tweedelige werk over de Boxtelse Sint-Petrus genoemd, doch dat huisnummer bestaat anno 2010 niet meer. Huisnummer 10 is het geboortehuis van Apostolisch Vicaris Antonius van Alphen. Richting Levensschool volgen dan nog de huisnummers 12 en 14 van betrekkelijk oude panden. Voorts nog (nieuwbouw van ca. jaren 70/80 twintigste eeuw) met huisnummers 16, 18 en 20. Foto Heemkundekring Boxtel (collectie Wim Baaijens), Burgakker te Boxtel in richting kasteel Stapelen, ca Rechts straatzijde waar de schuurkerk lag. Het huis, helemaal achteraan rechts en nauwelijks zichtbaar, was de pastorie van de schuurkerk die medio einde vijftiger jaren twintigste eeuw werd gesloopt. Deze pastorie stond met voorgevel en ingang haaks op de Burgakker. Vergelijk daartoe de perceelsaanduiding op de kadasterkaart uit Zie tevens op de foto het nog niet overal geheel aanwezige trottoir. 10. LOCATIE SCHUURKERK OP DE BURGAKKER De schuurkerk heeft gestaan ter hoogte van de voormalige levensschool (thans in gebruik door SintLucas). Over de locatie van de schuurkerk zijn we ingelicht in de vorm van beschrijvingen, doch ook op oude kaarten komen we het gebouw tegen. Daarop zien we dan tevens hoe de Burgakker daar eindigt in de velden (Grote Beemd en Raaphof bestonden nog niet) en de bescheiden - verbinding naar Stapelen door middel van een bruggetje, alsmede een eerst naar links buigend pad, dat daarna de loop van De Dommel volgt tot aan de toegang tot Stapelen bij de Konijnhoolsedreef, met de naam Paardendijk. De naam zal mede bepaald zijn door de verhoogde ligging ten opzichte van de aanpalende weilanden. We kunnen dat nu nog mooi zien: daar waar de bestrating met Antwerpse kasseien van de Burgakker eindigt begonnen in vroeger tijden de velden en het pad naar het bruggetje over de Dommel naar kasteel Stapelen, dat destijds nog dubbel omgracht was: de gegraven gracht direct rond het gebouw, en in een grotere kring er omheen door de Dommel die toen nog helemaal rond Stapelen liep. Nu nog ligt rechts naast het hek van de voormalige ingang naar het kasteel in de Prins Hendrikstraat een restant van de Dommelarm, uit de periode dat de Dommel het kasteel geheel omsloot. 3

4 Achter de schuurkerk was een hofje en een plaatsje van voren tezamen groot 1 lopense (ongeveer m2). Een verhard pad liep vanaf de straat naar de kerkdeur; we lezen namelijk dat in 1810 door de kerk 6 gulden, 11 stuiver en 6 penningen werd betaald aan twee casseijers om de oneffen stenen op de kerkweg in te stampen en de menschen t vallen te bewaren. Het gebouw zelf was 122 voet Rijnlands lang en 45 voet breed, dat is ruim 38 x 14 meter. De kerkschuur was met riet gedekt; in 1804 werden er nog 700 bossen riet aan verwerkt. Op het met 4 gemarkeerde terrein aan de Burgakker heeft de schuurkerk gestaan. Merkop dat Grote Beemd en Raaphof nog niet bestonden. Uiterst links, naast de Dommel treffen de de Huidige Prins Hendrikstraat aan (Oude benamingen: Zandweg naar Oirschot en Ossepad.)Perceel gemerkt met 3 omvatte o.a. de pastorie. 11. ROOMSCHE GEMEENTE MOCHT GEEN BEZITTINGEN HEBBEN De Boxtelse landmeter en architect Jan Francis van de Weijer was in 1761 de eigenaar van schuurkerk en pastorie. Dit had alles te maken met het feit dat gedurende de Reformatie andere religies dan de ware religie aanvankelijk geen goederen in eigendom mochten hebben. Van de Weijer verkocht schuurkerk met pastorie op 19 maart 1761 aan de Roomsche Gemeente. De waarde ervan werd vastgesteld op 3.800,-- gulden. Van de Staten-Generaal werd in 1761 en 1782 goedkeuring verkregen voor de verbouw van de kerk. Het perceel, gemerkt met 1 betreft huis en erf van mej. Barbara Tybosch. Tegenover haar perceel zien we een (rood) ingetekend huis: dit was een woning van Rutger Jan Goris. In welk jaar dit pand is gebouwd is niet bekend, doch op oudere kaarten (zie hierna een detail van een kaart van F. Beijerinck) komt het huis nog niet voor. Dit voormalige huis van Goris bestaat heden ten dage nog steeds en maakt nu deel uit van het complex an SintLucas en ligt (het witgeverfde schuurtje) precies in de bocht van de Burgakker naar Grote Beemd. Perceel 2 vormde de ; kerkbleijk en perceel 4 betrof het terrein waar de schuurkerk had gestaan. 4

5 Detail kaart van F. Beijerinck. Duidelijk ingetekend zijn de panden van de R.K. gemeente van Boxtel: pastorie en schuurkerk. 12. In 1721 kregen de Boxtelse katholieken van Hunne Hoogmogenden (Staten Generaal) toestemming om een nieuwe, grotere, kerkschuur te bouwen. Achter deze nieuwe schuurkerk lag een hofje tot aan de Dommel, ervóór lag een pleintje, dat aan één zijde werd begrensd door de voorzijde van de pastorie. De parochianen waren zeer trots op hun schuurkerk. Dat blijkt uit een rekest dat zij op 14 februari 1727 indienden bij de apostolisch nuntius in de Nederlanden. Daarin verzochten zij om aan pastoor J. van Mierlo toestemming te geven om s zondags een tweede mis op te dragen. In deze schrijven is sprake van het deftigste kerckehuijs van de geheele Meijerije van s-hertogenbosch. De schuurkerk had van binnen pilaren waartegen beelden waren geplaatst. Het schilderij dat thans in de Heilig-Bloedkapel hangt, voorstellende priester Eligius aan het altaar, heeft in de schuurkerk gehangen. 13. In de periode dat de schuurkerk aan de Burgakker bestond, zullen ongetwijfeld vele bruidsparen daar in het huwelijk zijn getreden. In ieder geval weten we dat op 2 juni van het jaar 1765 een zuster van Hendrik Verhees, Pieternella Verhees, daar in het huwelijk trad met Henricus Adrianus Sterken uit Helmond. Pieternella zou reeds op negendendertigjarige leeftijd in Helmond overlijden en daar worden begraven op het kerkhof van de (oude) Sint-Lambertuskerk. Dit laatste weten we omdat Verhees zelf daarvan aantekening maakte op zijn schets van de kerk te Helmond. 14. In 1808 brak er een conflict uit tussen de pastorie en het zangkoor. Het zangkoor eiste bij monde van de voorzanger een hogere vergoeding voor het zingen van de mis; het koor ging zich als een zelfstandig orgaan beschouwen. President Van Gils, die op 22 januari 1808 Boxtel bezocht, maakt van de twist melding: hem is verteld, dat de opstandige zangers aan de deken hebben gezegd dat zij, als ze geen orgel krijgen, niet langer zullen zingen. Dit was eigenlijk een voor die tijd ongehoorde actie van een kerkkoor. Mogelijk dat hier een echo klinkt van de gevolgen van die periode: o.a. de Verlichting, Franse Revolutie en de Nederlandse patriottentijd? Mogelijk speelde ook een rol de emancipatie die de 5

6 katholieken ondergingen in de periode van de Reformatie: de banden met Rome waren veel losser. De autoriteit, ook die van een pastoor, leek niet langer onaantastbaar. Het zou overigens daarna nog 34 jaar duren (tot 1842) voordat de zangers, in de dan gerestaureerde Sint-Petruskerk, een orgel kregen: het thans nog in volle glorie bestaande Smits-orgel. In de jaren erna zien we het koor dermate groeien dat niet alle zangers meer een plaats hebben op de orgelbalustrade, die wordt dan meerdere malen verbouwd, o.a. in SITUERING PASTORIE BIJ SCHUURKERK. Voormalige pastorie van de schuurkerk, Burgakker te Boxtel. Vóór ca Foto: Foto- en Persbureau Het Zuiden. Dit bureau had een winkel in Boxtel: het pand waar later Frans van Kempen zijn fotozaak had. Het leek nog authentiek intact: het had nog geen inpandig toilet 6

7 16. PASTORIE SCHUURKERK AAN BURGAKKER De pastorie werd aan de ene zijde begrensd door het voorpleintje van de schuurkerk, aan de andere zijde grensde zij (in 1793) aan de woning van de weduwe van Jan Francis van Alphen. Het perceel omvatte ook een schuur of houtschop; de hof liep door tot aan de Dommel. Bij een officiële schatting, die in voormeld jaar geschiedde door J.H. van Hogerwou als substituut-drossaard en door de schepenen N. Stelbach (president), Henricus van de Ven, Artus Hollart, Wilhelmus van Abeelen en Henricus van der Meijden, werden kerkschuur en pastorie getaxeerd op onderscheidenlijk en gulden. 17. PASTORIE SCHUURKERK VERLIEST FUNCTIE IN 1845 Het statige huis bleef na het slopen van de schuurkerk nog verscheidene jaren als pastorie in gebruik. Eerst in 1845 is het door de parochiegeestelijkheid verlaten er werd de vroegere dekenij op Duinendaal betrokken. Het pand op de Burgakker kwam voor op de Voorlopige lijst van Monumenten uit Het werd daar omschreven als een gepleisterd huis uit de 18 e eeuw met deuromlijsting en inwendig een schoorsteen uit de tijd van de bouw. Desondanks is het huis aan het einde der vijftiger jaren van de 20ste eeuw gesloopt en door nieuwbouw vervangen (Burgakker 16b). De laatste eigenaar was mevrouw Van Elk. Noot RvN: dit huisnummer bestaat anno 2010 niet meer. wel richting Levenssschool de huisnummers 16, 18 en 20. Het betreft nieuwbouw (jaren 70/80? twintigste eeuw). Adriaan van der Haagen, die in 1935 op het terrein tussen Dommel en achterzijde van de huizen, met de voorzijde grenzend aan de Burgakker, zijn meubelfabriek Novum begon, trad mei 1938 in het huwelijk en heeft de eerste jaren in de voormalige pastorie gewoond, evenals een broer van zijn vrouw de heer Kerkenaar. In die laatste periode werd de pastorie gedeeltelijk ook gebruikt voor opslag van grondstoffen voor de meubelfabriek, zoals fineer. Over de periode 1845 ca ontbreken thans nog gegevens inzake gebruik van de voormalige pastorie van de schuurkerk. 18. In het jaar 1788 ging Boxtelaar Hendrik Verhees, in opdracht van het gemeentebestuur naar Antwerpen en kocht daar kasseien voor verharding van Zwaanse brug, 7

8 Gareneindje (thans Molenstraat) en Burgakker. Waaarom ook de Burgakker? Het was geen belangrijke, drukke, doorgaande weg: ter hoogte van de huidige aansluiting op Raaphof en Grote Beemd (die bestonden toen nog niet!) eindigde de straat. Nee, reden voor verharding van de Burgakker was gelegen in het feit dat daar de schuurkerk lag! Men vond kennelijke dat kerkgangers met droge voeten en op redelijk comfortabele wijze ter kerke moesten kunnen gaan. Er liep toen, vanaf einde verharding Burgakker, een pad naar een bruggetje over de Dommel als verbinding met park en kasteel Stapelen. Ook boog het pad de Paardendijk - vóór het bruggetje naar links en volgde de Dommeloever tot daar waar de Konijnhoolsedreef eindigde bij de Rooibrugge. Deze brug die toegang gaf tot park en kasteel Stapelen. De hoofdingang van Stapelen lag toen ter hoogte van wat vroeger wel zandweg naar Oirschot, later Ossepad en tegenwoordig Prins Hendrikstraat heet. De ingang lag ter hoogte waar aan andere zijde tegenwoordig de Kasteellaan begint. Ook was aan de andere zijde, aan wat nu de Konijnshoolsedreef heet, een ingang. Gedurende een bepaalde periode liep die weg, op een oude kaart wel aangeduid met Nieuwe Laan, behalve met een bocht richting huidige Grote Beemd, tevens rechtdoor en kwam uit op de straatweg, de huige Eindhovenseweg. 19. De ruime woning op de hoek van Burgakker en Raaphof werd in 1910 gebouwd en ligt in feite op het terrein van de voormalige kerkbleek en ook de locatie waar de woning en erf van mej. Bragbara Tybosch lag. Hier woonden diverse onderwijzers, o.a. H.M. van Griensven die tussen 1899 en 1937 hoofd was van lager onderwijs en MULO. Ook meester en dirigent Driessen woonde er. Sinds kort (2010) is het pand en erf eigendom van SintLucas. 20. In 1908 werd op het terrein van de voormalige schuurkerk een openbare MULO- en tekenschool gebouwd. Omstreeks 1962 werd dit de Katolieke Levensschool voor Boxtel en omgeving. Alweer geruime tijd is dit pand eveneens in gebruik bij SintLucas. Bronnen: 1) Boeken (deel I & II) de boxtelse St. Petrus, Piet Dorenbosch 2) website 3) informatie medio maart 2010 ontvangen van Elise Beckers-van Elk, s-hertogenbosch. 4) Boxtel in grootmoeders tijd, Wil Doyen en Frans van Susante, Europese Bibliotheek, Zaltbommel, 1992, ISBN /CP 5) Baanderheren boeren & burgers; Jean Coenen; 2004; Aeneas-uitgeverij, Boxtel; ISBN )medio april 2010 mondeling ontvangen informatie van Hans van der Haagen, zoon van oprichter meubelfabriek Novum. ***** *********************************************************** ***** *** *********************************************** *** 8