Met je ziekte aan de slag

Transcriptie

1 Met je ziekte aan de slag Een training voor werknemers met een chronische lichamelijke aandoening die daardoor op hun werk tegen problemen oplopen Handleiding voor trainers Inge Varekamp Gabe de Vries Annelies Heutink Frank van Dijk Juni 2007 (bijgewerkt aug. 2010) Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid Academisch Medisch Centrum (AMC) Arbo Unie Amsterdam CREATIVE COMMONS Dit cursusmateriaal is voor anderen beschikbaar onder de Creative Commons licentie: Naamsvermelding, Niet-Commercieel gebruik, Gelijk Delen. Deze voorwaarden zijn te lezen onder: Wilt u het materiaal bewerken, dan willen wij graag een kopie van het nieuwe materiaal. Neem contact op met I. Varekamp of F. van Dijk (i.varekamp@amc.nl; varekamp@xs4all.nl, f.j.vandijk@amc.nl). Zie pagina 2 voor Disclaimer.

2 Disclaimer Met je ziekte aan de slag is een cursus ontwikkeld door het Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid van het Academisch Medisch Centrum Amsterdam (AMC) en anderen. Het Coronel Instituut sluit alle aansprakelijkheid uit voor enigerlei directe of indirecte schade, van welke aard dan ook, die voortvloeit uit of verband houdt met het gebruik van de cursus. Informatie over wet- en regelgeving zoals weergegeven in het cursusboek kunnen verouderd raken. 2

3 Inhoudsopgave Voorwoord... 5 Deel 1. Achtergrond en opzet van de training Achtergrond en doelstellingen Opzet van de training, de handleiding en het cursusboek Opzet van de handleiding en het cursusboek Opzet van de training Indicatiecriteria en de werving van deelnemers Indicatiecriteria en exclusiecriteria Werving van deelnemers Benodigdheden voor het geven van de training Literatuur Deel 2. Programma van de zeven bijeenkomsten en de individuele gesprekken Waar heb je last van, gevolgen van een chronische aandoening voor het werk Welkom en agenda Doel van de training en toelichting op werkwijze en programma Hoe gaan we met elkaar om Kennismaking Thema: gevolgen van ziekte voor functioneren op het werk Huiswerkopdrachten voor bijeenkomst Zicht op jezelf: gevoelens en gedachten rond een chronische ziekte Agenda + eventueel adressen uitwisselen Huiswerk bespreken Thema: zicht op eigen gevoelens en gedachten in de communicatie Verkennen van gevoelens en gedachten rond ziekte Huiswerkopdrachten voor bijeenkomst Communicatie: oefenen met praktijksituaties Agenda: Bespreken huiswerk Oefenen met acteur Nabespreken Huiswerkopdrachten voor bijeenkomst Praktische zaken: de bedrijfsarts, wetgeving en voorzieningen voor werknemers met een chronische ziekte Agenda Bespreken huiswerk Inventariseren vragen Huiswerkopdrachten voor bijeenkomst Communicatie en opkomen voor jezelf: vervolg en verdieping Agenda Huiswerk bespreken Thema: communicatie Oefenen met acteur Nabespreken Huiswerkopdrachten voor bijeenkomst Een plan van aanpak

4 6.1. Agenda Huiswerk 1: gesprek met de leidinggevende en de bedrijfsarts Huiswerk 2: plan van aanpak Terugblik en evaluatie Huiswerkopdrachten voor de follow-up bijeenkomst Follow-up: wat werkt wel en wat werkt niet Welkom en agenda Bespreken huiswerk: ervaringen met het plan van aanpak Brief aan jezelf Afronden, afspraken voor eindgesprek maken en adres + tel.nrs. uitwisselen Drie individuele gesprekken: intake-, tussen- en eindgesprek Het intakegesprek Het tussengesprek Het eindgesprek Bijlagen Bijlage 1. Folder behorend bij de training Bijlage 2. Aanmeldingsformulier training Bijlage 3. Formulier intake training Met je ziekte aan de slag Bijlage 4. Formulier leerdoel en te leren vaardigheden Bijlage 5. Formulier tussengesprek Bijlage 6. Formulier eindgesprek Bijlage 7. Handout van powerpointpresentatie dia s

5 Voorwoord In 2001 werd bij het Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid onderzoek gestart onder werknemers met verschillende chronische aandoeningen naar hun werkbeleving en knelpunten die zij op het werk ondervinden als gevolg van hun aandoening. Het idee ontstond toen om een vorm van arbeidsbegeleiding te ontwikkelen die chronisch zieken zou helpen om knelpunten het hoofd te bieden en het werk te behouden. Eerst werd met financiële steun van het CVZ (College van Zorgverzekeraars) een literatuurstudie verricht naar wat er internationaal op dit gebied gebeurt en hoe effectief dit is. Vervolgens werd een plan ontwikkeld om een vorm van arbeidsbegeleiding in Nederland op te zetten. Een pilot training werd samen met de arbodienst ArboUnie ontwikkeld en uitgevoerd. Op basis van de ervaringen werd de training iets aangepast en vanaf najaar 2006 in samenwerking met Arbo Unie Amsterdam uitgevoerd. Ook de afdeling Ergotherapie van AMC De Meren is bij de ontwikkeling en uitvoering betrokken. Mevrouw Tineke Markus van de Crohn en Colitis Ulcerosa Vereniging (CCUVN) en de heer Jan Scholte van de Diabetes Vereniging Nederland (DVN) leverden commentaar op de eerste versie van het cursusboek. Mw. N. Huvenaars van het Breed Platvorm Verzekerden en Werk verleende medewerking aan bijlage 4 van het cursusboek. Financiële steun voor ontwikkeling en evaluatie van de training wordt verleend door de Stichting Instituut GAK ( ) en het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid ( ). De evaluatie betreft een effectstudie met een randomised controlled trial design (RCT) en wordt bij het Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid van de Universiteit van Amsterdam uitgevoerd door I. Varekamp onder leiding van prof. F. van Dijk. Wij hebben een begeleidingscommissie om ons te ondersteunen en van kritisch commentaar te voorzien. 5

6 Deel 1. Achtergrond en opzet van de training 6

7 1. Achtergrond en doelstellingen Een chronische lichamelijke ziekte kan veel veranderen in iemands leven. Lichamelijke klachten, pijn en vermoeidheid kunnen het dagelijks functioneren beïnvloeden. Negatieve gedachten over zichzelf, reacties van de buitenwereld en mogelijk afhankelijkheid van de omgeving maken de omgang met anderen opeens anders. Dat vraagt voor mensen met een chronische aandoening enige herbezinning op zichzelf: wie of wat ben je, wat wil je en kan je, en hoe ga je met je omgeving om. Ook op het werk kan een chronische aandoening grote gevolgen hebben (Detaille e.a., 2003). Soms kan men door lichamelijke beperkingen bepaalde taken niet of niet langdurig verrichten. Mogelijk heeft men op of door het werk meer last van de ziekte. De medische behandeling kan eisen stellen die lastig met het werk te combineren zijn. Kortom, een chronische aandoening kan leiden tot moeite met het werk. Waar gewone werknemers soms al moeite hebben om aan de werkeisen te voldoen en last hebben van werkstress, hebben werknemers met een chronische aandoening soms dubbel reden zich gestrest te voelen. De aandoening zelf of de moeite die men met het werk heeft kunnen leiden tot vermoeidheid, minder plezier in het werk, veelvuldig of langdurig ziekteverzuim of zelfs arbeidsongeschiktheid. Er is de afgelopen jaren in Nederland veel aandacht besteed aan arbeidsre-integratie van mensen met een handicap of chronische aandoening, ofwel aan ondersteuning bij terugkeer naar de arbeidsmarkt. De training Met je ziekte aan de slag is echter gericht op het behoud van werk, vanuit het idee dat behoud van een baan makkelijker is dan het vinden van een nieuwe baan. Het uitgangspunt bij de training is dat een deel van de problemen die mensen op hun werk tegenkomen is op te lossen met fysieke of organisatorische werkaanpassingen. Dit vereist dat mensen zich realiseren waar ze tegenaan lopen en weten wat voor oplossingen voorhanden zijn. Belangrijk is dat ze oplossingen op het werk bespreekbaar kunnen maken. Besef hoe communicatie verloopt en reflectie op de eigen rol in de omgang met collega s en leidinggevenden kan mensen daarbij helpen. De rode draad in de training is: verkennen welke problemen er zijn, deze bespreekbaar maken en oplossingen bedenken. Bij dit verkennen is het model Kwaliteit van werk een hulpmiddel. In dit model, afgekort als werkmodel, worden factoren benoemd die de kwaliteit van het werk beïnvloeden. Het model is geïnspireerd op het Werkstressoren Energiebronnen Burnout Model, ofwel het WEB-model (Bakker, 2003) en het DISC-model (Demand-Induced Strain Compensation Model) (De Jonge en Dormann, 2004). Ook kwesties als hoe men zelf over zijn of haar ziekte denkt, hoe men hierover communiceert en hoe men in het algemeen communiceert zijn een onderdeel van de training. Gaandeweg de training wordt steeds meer aandacht besteed aan oplossingen. De training Met je ziekte aan de slag heeft als hoofddoel behoud van werk en vergroten van plezier in het werk. De subdoelen zijn: - verkenning en verheldering van praktische, psychische en sociale problemen waar je tegenaan kan lopen - zicht krijgen op eigen beïnvloedingsmogelijkheden - sociaal effectief omgaan met collega s, leidinggevenden, bedrijfsartsen en anderen 7

8 die betrokken zijn bij het functioneren op het werk - ontwikkelen van oplossingen voor diverse problemen - optimaal gebruik maken van re-integratie ondersteunende regelingen In deze doelen is te zien welke onderwerpen in de training centraal staan. Gezien de beperkte omvang van de training komen een aantal onderwerpen die zich er op het eerste gezicht goed voor lenen toch slechts beperkt aan de orde. Dit geldt bijvoorbeeld voor het leren accepteren dat men een ziekte heeft. Er wordt dikwijls gezegd dat omgaan met problemen op het werk begint met acceptatie van de ziekte. De training is echter niet bedoeld als psychotherapie om hieraan te werken, ook al leert de ervaring dat sommige mensen na afloop van een dergelijke training wel degelijk het gevoel hebben dat ze hun ziekte meer geaccepteerd hebben. Ook het herkennen van en omgaan met werkstress maakt slechts beperkt onderdeel uit van de training, evenals rationeel emotieve therapie (RET). Het zelfde geldt voor het onderwerp time management. De training zoals deze er nu ligt is gebaseerd op soortgelijke buitenlandse trainingen voor werknemers met een chronische aandoening (Varekamp et al, 2006) en op gesprekken met diverse deskundigen op het gebied van verwante trainingen. Daarnaast is inspiratie opgedaan uit bestaande Nederlandse cursussen of trainingen, bijvoorbeeld Hanteren van stress op het werk (ArboUnie, zonder jaartal), Leven met een chronische ziekte (Cuijpers en van Osch, 2004), Arbeidshulpverlening bij depressie (De Vries en Schene, 2003), de training Sterk op het werk (zie Varekamp, 2005) en het werkboek, respectievelijk therapeutenboek Burnout re-integratietraining (Keijsers, Schaap e.a. 2005). Ook het Handboek psychologische interventies bij chronisch-somatische aandoeningen (Pool, Heuvel e.a., 2004) werd geraadpleegd, en daarin bijvoorbeeld: Jaspers J. Na de diagnose: ziekte als trauma en verlies. 8

9 2. Opzet van de training, de handleiding en het cursusboek 2.1. Opzet van de handleiding en het cursusboek De handleiding is er voor de trainer, het cursusboek is voor de deelnemers. De handleiding die u nu in uw handen heeft kent een algemeen deel I en een deel II, waarin aan ieder van de groepsbijeenkomsten een hoofdstuk is gewijd. Steeds zijn het thema en het doel van de bijeenkomst vermeld en de programmaonderdelen met een tijdsaanduiding. Per onderdeel is het doel en de werkwijze vermeld, soms gevolgd door uitleg. Deze uitleg is in de je vorm geschreven en is een verkorte versie van de uitleg die in de bijlagen van het cursusboek staat. De korte uitleg kan in principe letterlijk door de trainer overgenomen worden, maar is meer bedoeld als leidraad. De uitleg wordt afgesloten met een korte checklist, als een kapstok voor de trainer. Soms worden ter ondersteuning van de uitleg overhead sheets of dia s van een PowerPoint presentatie gebruikt; dit is in de tekst aangegeven. Een overzicht van alle dia s is opgenomen als bijlage 7. Vaak wordt een programmaonderdeel waarin een thema wordt uitgelegd onderscheiden van het volgende programmaonderdeel waarbij dit thema in de groep besproken wordt aan de hand van ervaringen van de deelnemers. In de praktijk kunnen deze twee onderdelen door elkaar lopen. Voordeel is een meer interactieve bijeenkomst; de trainer moet er dan wel voor waken dat de essentie van de theorie besproken is. Het cursusboek bestaat uit zeven hoofdstukken, voor iedere groepsbijeenkomst één hoofdstuk. Steeds wordt eerst een overzicht gegeven van het thema en het programma van de bijeenkomst, dan volgt een korte uitleg over wat in de bijeenkomst aan de orde komt en tot slot volgen huiswerkopdrachten. Aan de deelnemers wordt geadviseerd de korte uitleg van te voren te lezen, ter voorbereiding op de bijeenkomst. In de bijlagen van het cursusboek wordt een uitvoeriger uitleg gegeven van het thema van de bijeenkomst. Deze uitvoeriger uitleg kunnen de deelnemers als ze willen van te voren lezen of later nog eens nalezen. Ook de trainer dient de bijlagen te lezen. Soms is extra achtergrondinformatie toegevoegd of voorbeelden van te maken huiswerkopdrachten. De huiswerkopdrachten komen overeen met de huiswerkopdrachten zoals in het draaiboek vermeld Opzet van de training. De rode draad in de training is: verkennen tegen welke problemen men oploopt in het werk, deze op het werk bespreken en hier een oplossing voor bedenken. Deelnemers analyseren zelf, met hulp van anderen, hun problemen en mogelijke oplossingen. In het begin staat het analyseren van problemen aan de hand van het model kwaliteit van werk (het werkmodel ) centraal. In dit model worden factoren benoemd waarvan uit de literatuur bekend is dat ze kunnen leiden tot werkstress, overbelasting of verminderd plezier in werk. Dan wordt aandacht besteed aan de persoon zelf in relatie met de leidinggevende of collega s. Vervolgens komen oplossingen aan de orde, bijvoorbeeld in de vorm van werkaanpassingen. Deze drie elementen komen 9

10 voortdurend terug. De bedoeling is dat de deelnemers zelf oplossingen proberen te realiseren en ook andere deelnemers in de training stimuleren om actie te ondernemen. De training is als een groepstraining opgezet, in combinatie met drie individuele gesprekken. De groepstraining telt zes tweewekelijkse bijeenkomsten van drie uur en een follow-up bijeenkomst twee maanden na de zesde bijeenkomst. In de bijeenkomsten staat iedere keer één thema centraal. Vóór iedere bijeenkomst behalve de eerste dienen huiswerkopdrachten gemaakt te worden. Deze bestaan uit het analyseren van problemen, situaties en oplossingen, het aangaan van gesprekken of het lezen van theorie. In de groepsbijeenkomsten wordt iedere keer het model Kwaliteit van werk (zie bijeenkomst 1) van één of twee deelnemers besproken. Dit gebeurt aan de hand van een grote poster aan de wand, en soms naar aanleiding van een huiswerkopdracht. Na zes maal zijn de meesten, of is zelfs iedereen een keer aan de beurt geweest. De functie van de groepsbijeenkomsten is het steunen en stimuleren van elkaar, het uitwisselen van ervaringen, en het praktisch oefenen. Het effect van het gezamenlijk bespreken van thema s is een bewustwording van de eigen rol in het omgaan met lastige situaties en een bewustwording dat je daarin vaardigheden kan aanleren. De groep telt acht cursisten. De training wordt gegeven door één trainer; één keer zijn er een bedrijfsarts en een arbeidsdeskundige als gastsprekers, en twee keer wordt een deel van de bijeenkomst besteed aan rollenspel met een acteur. Naast de groepsbijeenkomsten zijn er drie individuele gesprekken van de trainer met de deelnemers: een intakegesprek, een gesprek halverwege, en een eindgesprek na de zesde bijeenkomst. Deze laatste twee gesprekken bieden gelegenheid meer individuele feedback te geven en op meer persoonlijke situaties in te gaan. Uitgangspunt bij verschillende onderdelen van de groepstraining is de leercyclus van Kolb (De Galan, 2003). Hierin worden vier stappen in het leren van vaardigheden onderscheiden: 1) verkennen van theorie, 2) actief implementeren, 3) concrete ervaring, 4) en observatie en reflectie. Om effectief nieuwe vaardigheden te leren dient iedere fase doorlopen te worden; afhankelijk van voorkeuren kan op verschillende punten in de cyclus begonnen worden. In de training komt de cyclus tot uiting in de verschillende manieren waarop eenzelfde onderwerp behandeld wordt: eigen ervaring, theoretische uitleg, oefenen, en reflectie daarop. De ene keer wordt met het uitwisselen van ervaringen begonnen, de andere keer met uitleg over theorie. Van de trainer worden de volgende kwalificaties verwacht: ervaren in het geven van groepstrainingen, een globale kennis van de gevolgen van chronische lichamelijke aandoeningen in termen van functiebeperkingen en psychosociale gevolgen, en kennis van het terrein van arbeid en gezondheid, met name van werkstress en belasting. Als beroepsachtergrond kan men denken aan klinisch psycholoog, ergotherapeut of maatschappelijk werker. 10

11 3. Indicatiecriteria en de werving van deelnemers 3.1. Indicatiecriteria en exclusiecriteria De doelgroep voor de training bestaat uit mensen met een chronische lichamelijke aandoening, zoals reumatoïde artritis, diabetes, de ziekte van Crohn of colitis ulcerosa, multiple sclerose, epilepsie, nierinsufficiëntie, artrose, kanker en vele andere aandoeningen. Voorwaarde is chroniciteit van de ziekte of de verwachting dat men zeer langdurig last zal hebben van de ziekte. Mensen met aandoeningen als lage rugklachten, whiplash, rsi en andere aandoeningen met een belangrijke psychische component komen ook in aanmerking tenzij de psychische of psychiatrische problematiek sterk op de voorgrond staat. Inclusiecriteria (aan alle criteria moet zijn voldaan): Mensen: - die een chronische lichamelijke aandoening hebben, - die een parttime of fulltime betaalde baan hebben, - die als gevolg van hun aandoening op hun werk problemen ondervinden, en vrezen hun werk of hun plezier in het werk kwijt te raken, - die gemotiveerd zijn om aan de training mee te doen. De training is niet bedoeld voor mensen met een chronische psychiatrische aandoening zoals schizofrenie, bipolaire stoornis of een persoonlijkheidsstoornis. De noemer waaronder mensen met verschillende lichamelijke aandoeningen in de training bij elkaar komen is het bestaan van lichamelijke beperkingen. Mensen die gedeeltelijk arbeidsongeschikt zijn, in combinatie met een betaalde baan, komen in aanmerking voor de training. Exclusiecriteria (voldoet men aan één van deze criteria, dan is dit reden tot exclusie): Mensen: - die geen Nederlands spreken, - die langdurig volledig verzuimen (meer dan drie maanden), - met overheersende psychische of psychiatrische problematiek naast een lichamelijke aandoening. Als mensen langdurig volledig verzuimen is er geen gelegenheid dat om in de praktijk te brengen wat op de training geleerd wordt. De grens is op drie maanden gesteld. Men kan zich altijd later aanmelden als men weer (gedeeltelijk) werkt. Als psychische of psychiatrische problematiek heel erg op de voorgrond staat is de training niet geschikt. Wel is bekend dat mensen met een chronische lichamelijke aandoening dikwijls last hebben van depressieve gedachten; een milde of matige depressie is daarom geen exclusiecriterium Werving van deelnemers De werving van deelnemers kan via verschillende kanalen verlopen: 11

12 - patiëntenverenigingen, via het verenigingsblad, nieuwsbrief of website - lokale afdelingen van patiëntenverenigingen - poliklinieken die mensen met chronische lichamelijke aandoeningen behandelen - arbodiensten - huisartsen - bedrijven en hun HRM-afdelingen - de afdeling patiëntenvoorlichting in ziekenhuizen - overige adviesinstellingen voor mensen met een chronische aandoening, zoals het Breed Platform Verzekerden en Werk (BPV), of de Stichting MEE. Werving kan gebeuren met papieren folders, een van een website te downloaden folder of een oproep in een blad (zie bijlage folder). De aanmelding zal meestal in twee stappen verlopen: een eerste telefonische aanmelding gevolgd door een intakegesprek. Bij de aanmelding kunnen de objectieve inclusie- en exclusiecriteria nagelopen worden (zie bijlage formulier aanmelding). De meer subjectieve inclusiecriteria, te weten het ondervinden van problemen op het werk en de motivatie om hier zelf iets aan te willen doen zullen in het intakegesprek beoordeeld worden (zie bijlage formulier intake). De training zal voor de meeste werknemers onder werktijd plaatsvinden. Dit betekent dat men hiervoor toestemming aan de leidinggevende zal moeten vragen, of men moet ervoor kiezen hiervoor vrij te nemen. Het is goed de mensen die zich aanmelden hierop te wijzen. 12

13 4. Benodigdheden voor het geven van de training (iedere keer nodig, tenzij anders vermeld) Een klein zaaltje voor minimaal tien personen, in carré, met presentatiemogelijkheden. Laptop en beamer, óf overheadprojector en eventueel scherm voor presentatie van dia s Flap-over (zonodig papier aanvullen) Dikke viltstiften (4x) voor flap-over vellen. Een cursusboek voor elke deelnemer (als dit niet al bij het intakegesprek is meegegeven) Grote geplastificeerde poster van het model Kwaliteit van werk, met twee bijbehorende geplastificeerde A4-tjes met de blokken Persoonlijke houding en Werkaanpassingen. Bijbehorende whiteboard markers, bijvoorbeeld rood en groen. Bevestiging voor de poster aan de wand en de A4-tjes op de poster (breed afplakband voldoet goed). PowerPoint presentatie met de dia s van iedere bijeenkomst (of sheets met overheadprojector). Schrijfblok, pen, enkele reservepennen. Een presentielijst en een procesevaluatieformulier voor iedere bijeenkomst Een intekenlijst voor het tussengesprek (3 e bijeenkomst) Een intekenlijst voor het eindgesprek (6 e bijeenkomst) Koffie, thee en water (waterkan met bekers) Acteur/trainer, ervaren in bedrijfscommunicatie (3 e en 5 e bijeenkomst) Gastspreker/bedrijfsarts en gastspreker/arbeidsdeskundige (4 e bijeenkomst) Stevig papier A4-formaat om naambordjes te vouwen (9x) (1 e bijeenkomst) Enveloppen A5 of kleiner en schrijfpapier voor Brief aan jezelf (8x) (7 e bijeenkomst) Doos tissues 13

14 Literatuur ArboUnie. Hanteren van stress op het werk. Docentenmap en cursusboek. Arbo Unie B.V., zonder jaartal. Bakker AB. Bevlogen aan het Werk: Hoe Nederland haar eigen energiebronnen kan creëren. In: Verhaar K (red.). Sociale Verkenningen 4: Waarden en normen. Den Haag: Ministerie van SZW, De Galan K. Trainen. Een praktijkgids. Pearson Education Book, Vries G. de, Schene AH. Arbeidshulpverlening bij depressie. Amsterdam: Protocollen programma Stemmingsstoornissen AMC de Meren, Detaille S, Haafkens J, van Dijk F. Wat werknemers met reumatoïde artritis, diabetes mellitus en slechthorendheid nodig hebben om aan het werk te blijven. TBV 2003; 11: Jaspers J. Na de diagnose: ziekte als trauma en verlies. In: Pool G, Heuvel F, Ranchor AV, Sanderman R. Handboek psychologische interventies bij chronisch-somatische aandoeningen. Assen: Koninklijke van Gorcum, Cuijpers P, Van Osch B. Leven met een chronische ziekte. Baarn: Trimbos-instituut, HB-uitgevers, De Jonge J, Dormann Ch, van Vegchel N. Job demands, job resources and mental health: The Demand-Induced Strain Compensation (DISC) Model / Taakeisen, hulpbronnen en psychische gezondheid: Het Demand-Induced Strain Compensation (DISC)-Model. Gedrag en Organisatie 2004; 17: Keijsers GPJ, Schaap CPDR, Vossen CJC, Boelaars V, van Minnen A, Hoogduin CAL. Burnout Re-integratietraining. Werkboek. Idem Therapeutenboek. Care&Cure Publishers, Varekamp I, Verbeek JH, van Dijk FJ. How can we help employees with chronic diseases to stay at work? A review of interventions aimed at job retention and based on an empowerment perspective. Int Arch Occup Environ Health 2006; 80: Varekamp I. Sterk op het werk; een training voor werknemers met luchtwegaandoeninghen. Eindrapportage van de effectstudie van de pilot van voorjaar Woerden: NIGZ,

15 Deel 2. Het programma van de zeven bijeenkomsten en de individuele gesprekken 15

16 1. Waar heb je last van, gevolgen van een chronische aandoening voor het werk Een chronische ziekte kan in het dagelijks leven zorgen en stress geven. Op het werk kan een ziekte ertoe leiden dat je moeite hebt met bepaalde taken of met het tempo, of dat je af en toe niet beschikbaar bent. Je kan merken dat het gewoon moeilijk is om het werk vol te houden. In deze bijeenkomst wordt een begin gemaakt met het benoemen van wat er wel en niet goed loopt op het werk. Het model Kwaliteit van werk is hierbij een hulpmiddel. Het doel van de eerste bijeenkomst is te verhelderen wat moeilijk of niet goed gaat op het werk. 1. Waar heb ik last van. Gevolgen van een chronische aandoening voor het werk Tijd Onderwerp Methode 9.00 (10 min.) 9.10 (10 min.) 9.20 (10 min.) 9.30 (40 min.) (10 min.) (60 min.) (20 min.) 1.1. Welkom en agenda (dia 1) 1.2. Doel training en toelichting op werkwijze en programma (dia 2,3) 1.3. Hoe gaan we met elkaar om (dia 4,5) 1.4. Kennismaking Pauze 1.5. Thema: gevolgen van chronische aandoening voor functioneren op het werk (dia 6,7,8) 1.6. Huiswerkopdrachten: 1. Verkennen problemen en werkmodel 2. Een ander over jou Bespreken Bespreken Bespreken Opdracht met tweetallen en presenteren in de groep Bespreken en in de groep het werkmodel van twee mensen bespreken Bespreken (15 min.) Totaal: 175 min Afsluiting Bespreken 16

17 1.1. Welkom en agenda Doel: op gemak stellen, eerste kennismaking en overzicht programma van de bijeenkomst geven. Werkwijze: De trainer stelt zich voor en begint met een spelletje namen onthouden: degene links van haar noemt zijn naam, de volgende in de kring de naam van de eerste, en dan zijn eigen naam, de volgende in de kring de naam van de eerste, de tweede en zijn eigen naam, etc. Andere optie: ieder stelt zich kort voor en schrijft met viltstift zijn naam op een overdwars gevouwen stevig A4-tje en zet dat voor zich. Ieder neemt de volgende keer weer het naambordje mee. Vervolgens vraagt/informeert de trainer met welk gevoel men naar de training is gekomen, of men het eng vond, of spannend of wat anders? Hierna vraagt de trainer wie toestemming heeft gekregen de training onder werktijd te volgen en wie het in eigen tijd doet. Dit onderwerp komt anders vanzelf ter sprake. Doel van bespreken of training onder werktijd of in eigen tijd gevolgd wordt: manier van elkaar leren kennen, leren hoe anderen dit hebben aangepakt, en tijdig mogelijkheid bieden om alsnog toestemming bij de werkgever te claimen. Ten slotte vertelt de trainer het programma voor de ochtend (zie uitleg). Uitleg: (dia 1) Programma: 1. Toelichting op het doel en de opzet van de training 2. Hoe gaan we met elkaar om 3. Kennismaking 4. Pauze 5. Thema: gevolgen van chronische aandoening voor functioneren op het werk 6. Huiswerk voor de volgende keer 1.2. Doel van de training en toelichting op werkwijze en programma. Doel: inzicht geven in doel en opzet van de training Werkwijze: De trainer legt uit wat doel en werkwijze van de training is en hoe het cursusboek is opgebouwd. Uitleg: Een chronische lichamelijke ziekte kan veel veranderen in je leven. Lichamelijke klachten, pijn of vermoeidheid kunnen invloed hebben op je dagelijks functioneren. Daarbij komt dat negatieve gedachten over jezelf, of reacties van de buitenwereld of afhankelijkheid van andere mensen kunnen maken dat de omgang met anderen niet 17

18 meer is als vroeger. Bijvoorbeeld: je gaat je minderwaardig voelen. Dit soort veranderingen vragen een herbezinning op jezelf: wie of wat ben je, wat wil je en kan je, en hoe ga je met anderen om. Ook op het werk kan een chronische aandoening gevolgen hebben. Soms kan je door lichamelijke beperkingen bepaalde taken niet of niet lang verrichten. Misschien heb je op of door het werk meer last van je ziekte. Medische behandelingen kunnen eisen stellen die botsen met het werk. Kortom, een chronische aandoening kan leiden tot moeite met het werk. Waar gewone werknemers soms al moeite hebben om aan de werkeisen te voldoen en last hebben van werkstress, hebben werknemers met een chronische ziekte dubbel reden zich gestrest te voelen. Dit alles kan leiden tot ziekteverzuim of zelfs arbeidsongeschiktheid. Belangrijk is te bedenken dat een deel van de problemen die je op je werk tegenkomt is op te lossen. Bijvoorbeeld met werkaanpassingen of veranderingen van het takenpakket. Dit vereist wel dat je je realiseert waar je tegenaan loopt, weet wat voor oplossingen voorhanden zijn, én deze oplossingen op het werk bespreekbaar kan maken. Deze drie stappen geven (in iets andere volgorde) in een notendop aan hoe de training is opgebouwd (dia 2). Eerst besteden we aandacht aan jezelf op je werk, vervolgens aan anderen, vooral de leidinggevende, en ten slotte kijken we naar oplossingen: werk- aanpassingen, andere voorzieningen, wet- en regelgeving. Deze stappen komen ook terug in de onderwerpen die iedere keer centraal staan en in de subdoelen van de training. Het hoofddoel van de training is; aan het werk blijven én je plezier in het werk houden of vergroten. Dit is te bereiken door (dia 3): - het verkennen en verhelderen van praktische, psychische en sociale problemen op het werk - het zicht krijgen op eigen beïnvloedingsmogelijkheden op het werk - zaken bespreekbaar maken met collega s, leidinggevenden, bedrijfsartsen en anderen. - het bedenken van oplossingen - optimaal gebruik maken van regelingen. Tot slot iets praktisch: bij de training hoort een cursusboek. Voor iedere bijeenkomst is er een hoofdstuk. Het hoofdstuk begint met een overzicht van het programma van de ochtend. De volgende paragraaf vertelt in het kort wat het thema van de bijeenkomst is; lees dit steeds van tevoren, zodat je een beetje weet waar het over gaat. Dan worden de huiswerkopdrachten voor de bijeenkomst daarop uitgelegd. Het cursusboek is een werkboek: er mag en moet zelfs in geschreven worden. Het tweede deel van het cursusboek bestaat uit bijlagen: voor iedere bijenkomst één. De bijlagen bevatten de uitleg die in de bijeenkomst gegeven is, zodat je niet steeds aantekeningen hoeft te maken en alles later nog eens na kunt lezen. Soms is het handig van te voren stukken tekst te lezen. Soms is er aanvullende informatie. Ook bevatten de bijlagen soms voorbeelden van huiswerkopdrachten. Checklist uitleg: - een chronische aandoening verandert veel in je leven - een chronische aandoening kan gevolgen hebben voor het werk - veel problemen die op het werk spelen zijn oplosbaar - hoofd- en subdoelen van de training - opzet cursusboek 18

19 1.3. Hoe gaan we met elkaar om Doel: zorgen voor goede sfeer en begin van vertrouwdheid, door de uitgangspunten te bespreken voor het omgaan met elkaar en de eigen inbreng van de deelnemers. Werkwijze: De trainer licht toe wat de voordelen van een groepstraining zijn en gaat kort in op hoe we met elkaar omgaan. Uitleg: De training is opgezet als een groepstraining. De groepsbijeenkomsten geven de mogelijkheid (dia 4): - ervaringen uit te wisselen - elkaar te informeren en te stimuleren - praktisch te oefenen - elkaar tot steun te zijn Om met het laatste te beginnen: het onder ogen zien van ziekte en problemen die daarmee samenhangen kan confronterend en verdrietig zijn. Als je ziet dat anderen in de groep dezelfde ervaringen hebben, dan kan dat een steun zijn. Wel blijkt vaak dat zeker zo n eerste keer zwaar kan zijn, dat iedereen wat aangeslagen raakt door de verhalen van anderen en doordat eigen ervaringen en emoties opgerakeld worden. Het gezamenlijk bespreken van thema s en het uitwisselen van ervaringen leidt ertoe dat je bewust wordt van je eigen rol in het omgaan met lastige situaties en van de mogelijkheid dat je daarin vaardigheden kan aanleren. Het maakt het makkelijker om zelf actief aan de slag te gaan om knelpunten op te lossen. Ook biedt het gezamenlijk bespreken de mogelijkheid feedback op elkaar te geven. Je leert elkaar kennen de komende weken, en krijgt zelf ideeën over hoe een ander iets op zou kunnen lossen, en kan dit in de groep soms nar voren brengen. In de groepsbijeenkomsten worden persoonlijke ervaringen uitgewisseld. Het is belangrijk dat iedereen dat doet in een sfeer van geborgenheid en veiligheid. Daarom zijn de volgende uitgangspunten van belang (dia 5): 1) Je bent vrij om zoveel over jezelf te vertellen als je wilt. Sommigen vertellen graag veel; beperk je wel tot je huidige situatie. Anderen vinden het plezierig om weinig te vertellen. Dat mag ook, maar bedenk wel: je leert meer als je je eigen ervaringen en gevoelens aan anderen vertelt. 2) Wat mensen in de groep vertellen is vertrouwelijk. Het is niet de bedoeling dat vertrouwelijkheden van groepsgenoten naar buiten worden gebracht. 3) Naar anderen toe is het belangrijk zoveel mogelijk opbouwend en eerlijk te zijn in commentaar. 4) Iedereen moet aan bod komen om ervaringen te vertellen en problemen te bespreken. Dit kan soms betekenen dat een verhaal dat veel tijd dreigt te nemen wordt afgebroken. 5) Als je ergens mee zit of een vraag hebt: kom ermee. Als is het maar dat je behoefte hebt aan een pauze. 19

20 1.4. Kennismaking Doel: kennismaken, enigszins vertrouwd raken met elkaar en een begin maken met het eigenlijke onderwerp: werkgerelateerde problemen. Werkwijze: trainer geeft uitleg, waarna men elkaar in tweetallen (zonodig een drietal) interviewt, max. tien minuten persoon, en gegevens per persoon of per groepje op flapover vel. Na 20 min. presenteert men elkaar voor de groep. De flap-over vellen kunnen daarbij op het flap-overbord bevestigd, of op de muur geplakt worden. Uitleg: De groep gaat de komende drie maanden met elkaar aan de slag. Het is prettig als mensen elkaar dan beter leren kennen. Bedoeling van deze opdracht is een eerste kennismaking. In tweetallen interviewen de mensen elkaar. Ze bevragen elkaar op vier zaken: naam, wat voor werk, welke aandoening, en waar men op het werk tegenaan loopt. Het is de bedoeling één of twee problemen te noemen die de aanleiding zijn om deze training te volgen. Ieder neemt tien minuten de tijd om de ander te interviewen en de gegevens te noteren (met een drietal iets korter, zodat je op 25 min. in totaal uitkomt). Vervolgens schrijven de tweetallen op een flap-overvel: 1) naam, 2) werk, 3) chronische aandoening, 4) werkprobleem. Daarna presenteert men elkaar kort in de groep. Het onderwerp problemen komt nog vaak terug in de training en is hier een opstapje naar het volgende programmaonderdeel Thema: gevolgen van ziekte voor functioneren op het werk Doel: inzicht geven in problemen op het werk : wat zijn de beperkingen door ziekte, hoe verminderen deze je belastbaarheid, en welke factoren in het werk geven daarbij een hogere belasting dan gewenst (werkmodel). De tweede bijeenkomst wordt de persoonlijke houding aan het werkmodel toegevoegd. Werkwijze: De trainer geeft eerst uitleg. Hierbij wordt uitvoerig het model Kwaliteit van werk uitgelegd, met toelichting op de factoren links in het model. De trainer geeft aan dat hetzelfde verhaal ook uitvoerig in het cursusboek staat. Vervolgens bespreekt de trainer achtereenvolgens twee deelnemers: welke aandoening zij hebben, in hoeverre ze daardoor beperkingen hebben, en een probleem dat zij ervaren. Dan uitvoerig het werkmodel: eerst het blok rechts: kwaliteit van het werk, en dan de blokken links, de verschillende factoren in het werk (energievreters en energiegevers) die een rol kunnen spelen. Per factor wordt gevraagd: zou je het een min of een plus geven? Die wordt vervolgens op de poster gezet (met whiteboard markers, na afloop verwijderen!). De minnen worden ook besproken: waarom een min. Op de flap-over naast de poster worden kort de minnen toegelicht. De trainer geeft de 20