TARWE. Wintertarwe. Links voor meer informatie over tarwe. (Triticum aestivum L.)

Transcriptie

1 TARWE (Triticum aestivum L.) WINTERTARWE geschiktheid voor de broodbereiding ziekten rassenspreiding zaaizaadhoeveelheid stikstofbemesting oogstbaarheid ZOMERTARWE zomertarwe voor biologische teelt Links voor meer informatie over tarwe Teelthandleiding wintertarwe Teelthandleiding zomertarwe Wintertarwe op maat bemesten Voorjaarstoepassing dierlijke mest Zwavelvoorziening wintertarwe vraagt toenemende aandacht Adviesmodule Onkruidbestrijding in wintertarwe Aangepast doseringssysteem herbiciden in wintertarwe Bestrijding duist in wintertarwe Isoproturon in wintertarwe kritisch doseren Chemische bestrijding van aardappelopslag in wintertarwe en snijmaïs Bestrijding van slakken in wintertarwe Fusarium in granen (brochure en diverse artikelen) Bestrijding van Fusarium in wintertarwe Effect bestrijding tarwegalmug op fusarium in wintertarwe Bestrijding schimmelziekten in wintertarwe; vergelijking van verschillende bestrijdingsstrategieën - akkerbouw Onkruidbestrijding in wintertarwe - onderzoek Vergelijkend rassenonderzoek Grondbewerkingssystemen voor de teelt van wintertarwe Teeltsystemen voor concurrerende teelt van wintertarwe Bestrijding van blad en aarziekten in wintertarwe Invloed groeiregulatoren op wintertarwe rassen Wintertarwe Gemiddeld werd de laatste jaren in Nederland ongeveer ha wintertarwe uitgezaaid. Daarnaast wordt een beperkt areaal zomertarwe geteeld mede afhankelijk van de

2 omstandigheden waaronder de wintertarwe is uitgezaaid en van de omstandigheden tijdens de winter. Tot half december heeft het zaaien van wintertarwe voordelen boven het zaaien van zomertarwe. Na januari wordt de kans op een goed gewas wintertarwe kleiner en verdient zomertarwe in het algemeen de voorkeur. Geschiktheid voor de broodbereiding Het rassensortiment bevat diverse rassen met een goede bakkwaliteit, maar op enkele uitzonderingen na blijkt de premie op de Nederlandse baktarwe in de praktijk nogal tegen te vallen. In sommige jaren wordt de afzet van de inlandse tarwe bevorderd door een betere bakkwaliteit. De ervaringen van de afgelopen jaren hebben bovendien meer inzicht gegeven in de eisen van de maalindustrie. Op basis hiervan zijn de rassen ingedeeld in vier groepen, t.w. betere baktarwe, baktarwe, vultarwe en overige tarwe. De maalindustrie is vooral geïnteresseerd in tarwe met een hoog valgetal, een hoog eiwitgehalte, een hoge Zeleny waarde, een goede deegkwaliteit en een hoog percentage uitmaling. Het valgetal wordt in sterke mate beïnvloed door de oogstomstandigheden. Schottige tarwe geeft een laag Hagberg valgetal. Partijen met lage valgetallen geven brood met een kleffe broodkruim, waardoor deze partijen ongeschikt zijn voor de broodbereiding. Het eiwitgehalte wordt sterk beïnvloed door de teeltomstandigheden (stikstofbemesting en bodemvruchtbaarheid). De eiwitsamenstelling en het eiwitgehalte van de korrel bepalen voor een belangrijk deel de brood- en deegkwaliteit. De sedimentatiewaarde volgens de methode van Zeleny is een maat voor de eiwitkwaliteit. Het broodvolume wordt grotendeels door de deeg-kwaliteit bepaald. Het deeg mag niet te slap worden; bij het rijzen moet het deeg rekbaar zijn en toch voldoende weerstand bieden. De maalkwaliteit van de korrels bepaalt het rendement van het maalproces. De maalderijen streven naar een zo hoog mogelijk percentage zuiver meel, met zo weinig mogelijk verontreiniging van zemeldelen. Bij een slechte korrel wordt soms een korting op de prijs in rekening gebracht. Voor de biscuitbereiding geeft de verwerkende industrie de voorkeur aan rassen met een zachte korrel. Bovendien worden aan de deegkwaliteit voor dit doel andere eisen gesteld dan aan broodtarwe. Doordat er gedurende enige jaren een tekort aan biscuittarwe is geweest op de markt, is bij de keuze van de rassen die in aanmerking komen voor kwaliteitsonderzoek, de laatste jaren voorrang gegeven aan potentiële biscuittarwerassen. Het wintertarweras Limes kan gebruikt worden in mélanges voor de biscuitbereiding. Ziekten Schimmelziekten komen vrijwel elk jaar in het gewas voor. Zo kunnen onder andere gele en bruine roest, voetziekten en afrijpingsziekten in sommige jaren grote schade veroorzaken. Kiemplantenziekten, veroorzaakt door verschillende Fusarium-soorten, steenbrand (Tilletia caries) en stuifbrand (Ustilago tritici) kunnen door gebruik van goedgekeurd zaaizaad en door ontsmetting van het zaaizaad worden tegengegaan. Van de voetziekten is vooral de oogvlekkenziekte (Pseudocercosporella herpotrichoides) van belang. Een ruime vruchtwisseling en niet te vroeg zaaien kunnen het optreden van oogvlekkenziekte beperken. Een goede bodemstructuur, ondiep en niet te dicht zaaien zijn eveneens gunstig. Indien begin mei ongeveer 20% van de planten oogvlekken vertoont, wordt chemische bestrijding aanbevolen. Tarwerassen vertonen verschillen in gevoeligheid voor legering als gevolg van aantasting door oogvlekkenziekte. Daarnaast kunnen Fusarium (o.a. Fusarium culmorum), tarwehalmdoder (Gaeumannomyces graminis var. tritici) en scherpe-

3 oogvlekkenziekte (Rhizoctonia cerealis) voorkomen. Legering kan worden beperkt door toepassing van een halmverkorter. In sommige jaren kan gele roest (Puccinia striiformis f.sp. tritici) veel schade veroorzaken. Deze schimmel kan gemakkelijk nieuwe fysio's ontwikkelen, waardoor aanvankelijk resistente rassen, na een aantal jaren alsnog door een nieuwe roestpopulatie kunnen worden aangetast. Om het grote schaderisico van deze ziekte te beperken, zijn rassenkeuze en rassenspreiding van groot belang. Bij een beginnende aantasting kan de schade worden beperkt door een tijdige chemische bestrijding. Bruine roest (Puccinia recondita f.sp. tritici) kan in sommige jaren tamelijk ernstig voorkomen. Er zijn duidelijke rasverschillen in vatbaarheid voor deze ziekte. Door het optreden van nieuwe fysio's kunnen aanvankelijk weinig vatbare rassen toch ernstig worden aangetast door bruine roest. In het jonge gewas kan men vrijwel elk voorjaar bladvlekkenziekte (bladseptoria), veroorzaakt door Septoria tritici aantreffen, maar de schimmel blijft tijdens het schieten veelal in het afstervende oudere blad achter en de aantasting zet meestal niet door. Gele bladvlekkenziekte (Pyrenophora tritici repentis) komt de laatste jaren in toenemende mate voor, met name in graanrijke bouwplannen. De ziekte (ook wel DTR genoemd) wordt gekenmerkt door symptomen op de bladeren: teerspatjes, ovale necrotische vlekken met een karakteristieke gele hof en (in een later stadium) verdorrende bladeren. De schimmel is agressief en kan zich bij regenachtig en warm weer zeer snel uitbreiden en aanzienlijke schade veroorzaken. Ook Stagonospora nodorum (kafjesbruin, voorheen Septoria nodorum) en Microdochium nivale (sneeuwschimmel) kunnen bladvlekken veroorzaken. Meeldauw (Erysiphe graminis f.sp. tritici) kan nogal wat schade veroorzaken zowel aan het blad als in de aar; de ziekte wordt door hoge stikstofgiften bevorderd. Onder de term zwartschimmels in de aar worden de aarziekten tijdens de afrijping zoals meeldauw, kafjesbruin (S. nodorum), rode kafschimmel (Fusarium spp.), sneeuwschimmel (M. nivale) en het zwart (Dematiaceae) samengevat. De meest voorkomende Fusarium(achtige) soorten in Nederland zijn F. graminearum, F. culmorum, F. avenaceum en Microdochium nivale. De eerste drie soorten, samengevat onder de naam F. roseum, produceren mycotoxinen (o.a. DON), die schadelijk zijn voor de gezondheid van mens en dier. De sneeuwschimmel M. nivale produceert geen DON. Door middel van rassenkeuze, teeltmaatregelen en bestrijding van infectie kan de aantasting worden beperkt. Chemische bestrijding kan met name van belang zijn als het gewas tijdens de bloeiperiode langdurig vochtig blijft. In de praktijk is gebleken dat de effectiviteit van fungiciden niet altijd optimaal is. Rassenspreiding Ondanks de gemiddelde cijfers voor de eigenschappen van de rassen die in de rassenlijst worden vermeld, kunnen de onderlinge verhoudingen tussen de rassen van jaar tot jaar sterk verschillen. Dit wordt veroorzaakt door het al dan niet voorkomen van ziekten en plagen, het plotseling optreden van nieuwe fysio's of door strenge winters, legering en dergelijke. Rassenspreiding (dwz het verbouwen van meer dan één ras per bedrijf of regio) kan calamiteiten voorkomen en vermindert de grootte van de risico's.

4 Bij een omvangrijke teelt van één ras kan een nieuw fysio (bijv. van gele roest of meeldauw) zich bij een doorbraak van de resistentie snel uitbreiden. Hierdoor zullen niet alleen de opbrengsten van het betreffende ras sterk tegenvallen, maar ontstaat ook de kans op een kettingreactie van nieuwe fysio's. Door de verhoogde ziektedruk is het aangetaste ras op zichzelf weer een bron van nieuwe fysio's. Hierdoor kunnen ook de resistenties van andere rassen worden doorbroken. Bij een sterke opbouw van de epidemie ontstaat op die manier een kettingreactie. Rassenspreiding geeft dus niet alleen een verlaging van de infectiedruk maar ook een verlaging van de kans op nieuwe fysio's. De laatste jaren is de gele roest populatie aanzienlijk veranderd. Er zijn waarschijnlijk verschillende nieuwe fysio's, gezien het feit dat de toetsing van rassen op verschillende (oude) fysio's een slechte overeenkomst geeft met de veldaantasting. Er zijn rassen die in de fysiotoetsing weinig of geen aantasting hebben, terwijl ze in het veld wel duidelijk door gele roest worden aangetast. Hierdoor is het risico van bepaalde rassen of combinaties van rassen moeilijk in te schatten. Momenteel worden bepaalde tarwerassen met name aangetast door het zgn. Brigadierfysio van gele roest. Er is verschil in de mate van risico tussen de verschillende teeltgebieden. Gele roest treedt als regel het eerst en het meest op in de noordelijke kleigebieden en in de IJsselmeerpolders; meeldauw komt meer voor op dal- en vooral op zandgrond; in het zuidwesten speelt wintervastheid een minder grote rol dan in het noorden. Rassenspreiding kan ook bijdragen aan een spreiding van de risico's in de afzet. Risico's tijdens de oogst (bijv. door schot of door korreluitval) kunnen worden vermeden door rekening te houden met de verschillen in afrijping (vroegrijpheid) tussen de rassen. Hierdoor kunnen ook arbeidspieken worden afgevlakt. Bij het samenstellen van rassenmengsels dient niet alleen rekening te worden gehouden met de resistentie tegen gele roest, maar ook met de resistentie tegen bruine roest en meeldauw. Binnen één bedrijf of binnen één gebied moeten de combinaties met een hoog risico worden vermeden. Daardoor zal de ziektedruk afnemen waardoor de kans op een doorbraak van de resistenties wordt verkleind. Bij het mengen is ook de vroegrijpheid, de strolengte en de kwaliteit van belang. Zaaizaadhoeveelheid bij tarwe Wintertarwe Bij wintertarwe wordt door de NAK het 1000-korrelgewicht (DKG) op de certificaten vermeld. Voor het verkrijgen van een goed gewas wintertarwe is het o.m. noodzakelijk minstens 550 halmen per m2 te hebben, hetgeen bereikt kan worden met ongeveer 250 planten per m2 in het voorjaar. Onder zeer goede omstandigheden (goede kiemkracht, goede grond, tijdige zaai, goed zaaibed, goede weersomstandigheden) kan uitgegaan worden van een veldopkomst van 85%; daarnaast moet gerekend worden met een plantverlies in de winter van 10%. Om het gewenste aantal planten te krijgen, moet men dus ongeveer 350 korrels per m2 zaaien. Bij een DKG van 50 gram is dat 175 kg per ha. Hoewel de veldopkomst moeilijk te voorspellen is, kan de volgende tabel als richtlijn worden gebruikt. Zaaizaadhoeveelheid in kg per ha

5 Omstandigheden bij het zaaien Zaaizaad in kg per ha bij DKG zeer goed gemiddeld slecht Zomertarwe Ook bij zomertarwe zijn de verschillen in zaaizaadhoeveelheid in hoofdzaak gebaseerd op verschillen in korrelgrootte. Onder gemiddelde omstandigheden bedraagt de zaaizaadhoeveelheid 120 tot 140 kg per ha. Indien onder minder gunstige condities wordt gezaaid, is het gewenst kg meer zaaizaad te gebruiken. Voorts dient rekening te worden gehouden met de van jaar tot jaar optredende verschillen in korrelgewichten en partijen. In veel gevallen is het zaaizaad verkrijgbaar in eenheden van kiemkrachtige zaden. Volg hierbij het op de zak vermelde zaaiadvies. Stikstofbemesting van de tarwerassen De stikstofbemesting dient in eerste instantie te worden afgestemd op de stikstofrijkdom van de grond. Hiertoe worden op basis van grondonderzoek jaarlijks regionaal stikstofadviezen gegeven. Zie ook Een gedeelde stikstofbemesting is aan te bevelen. Door vroeg een deel van de bemesting te geven en later naar behoefte aan te vullen, wordt het legeringsrisico sterk beperkt, terwijl bovendien ziekte-aantastingen veelal minder hevig zijn. Er bestaan vermoedelijk tussen de rassen geen grote verschillen in stikstofbehoefte. Rassen met een trage voorjaarsontwikkeling zijn in het voorjaar dankbaar voor een flinke stikstofgift. Rassen die gevoelig zijn voor legering moeten bij de eerste gift minder ontvangen. Zonodig kan legering worden tegengegaan door toepassing van een groeiregulator (diverse merken). Dit beperkt ook de schade die door oogvlekkenziekte kan worden veroorzaakt. Een groeiregulator dient bij voorkeur vroeg (direct na de uitstoeling) te worden gespoten. Een nadeel van het gebruik van een groeiregulator is dat het optreden van afrijpingsziekten kan toenemen. Dit bezwaar is gedeeltelijk te ondervangen door een fungicidebehandeling tegen deze ziekten. Op zand- en dalgrond is het gebruik van een groeiregulator i.v.m. de verhoging van de ziektedruk minder aan te bevelen. Oogstbaarheid Verschillende raseigenschappen en omstandigheden zijn van invloed op de oogstbaarheid van het gewas. De belangrijkste hiervan worden hierna genoemd. De lengte en stevigheid van het stro bepalen in sterke mate de oogstcapaciteit van de machine. Bovendien hebben gelegerde gewassen het bezwaar dat onkruid of een ondervrucht door het gewas heen groeit, wat niet alleen de oogst bemoeilijkt maar ook grotere kosten geeft bij de verdere verwerking van de oogst. Korreluitval kan tot vrij grote verliezen aanleiding geven wanneer niet op tijd kan worden geoogst. Bovendien kan korreluitval opslag geven in het volgende gewas. Vooral bij graszaadteelt is dit hinderlijk. Overigens zijn rassen met een loszittende korrel in het algemeen rassen die gemakkelijk dorsen. Schot heeft tot gevolg dat de korrel slechter droogt, waardoor het aantal oogstbare dagen sterk wordt verminderd. Bij veel schot kunnen aanzienlijke oogstverliezen optreden en wordt de

6 geschiktheid voor de broodbereiding nadelig beïnvloed. Afrijpingsziekten en ook een brosse aarspil zijn vaak oorzaak dat kleine stukjes aar niet voldoende worden uitgedorst. Zomertarwe voor biologische teelt onkruidonderdrukkendvermogen en geschiktheid als dekvrucht efficiëntie stikstofgebruik gezondheid bakkwaliteit Links voor meer informatie over biologische teelt vergelijkend rassenonderzoek zaaizaadhoeveelheid zomertarwe biologische teelt biologische-teelt.pagina.nl zoekpagina; mogelijkheid om per onderwerp te zoeken kennisbank van Wageningen UR Passende Rassen (project in het kader waarvan het rassenonderzoek biologische zomertarwe is uitgevoerd rassenmengsels zomertarwe beleid en onderzoek biologische landbouw databank waarop de beschikbaarheid van biologisch uitgangsmateriaal per gewas is weergegeven resultaten onderzoek Fusariumresistentie bij zomertarwe (project 388-II-6) Biologie en beheersing van meerjarige onkruiden in de biologische teelt Innovatieve onkruidpreventie ten behoeve van de biologische landbouw Innovatie in de mechanische onkruidbestrijding: verdiensten, tekortkomingen en uitdagingen

7 (startpagina biologische landbouw) Een biologische teler streeft, evenals zijn gangbare collega naar een gezond en oogstzeker gewas met een goede opbrengst. Biologische tarwe wordt voornamelijk afgezet bij de maalindustrie en bakkwaliteit krijgt daarom extra aandacht. Vanwege de lagere bemestingsniveaus en het niet gebruiken van kunstmest en chemische gewasbeschermingsmiddelen, zijn daarnaast de volgende eigenschappen van belang. Onkruidonderdrukkend vermogen en geschiktheid als dekvrucht In een snel sluitend gewas heeft onkruid minder kans dan in een gewas dat traag op gang komt. Rassen met een ruime hoeveelheid bladmassa en een snelle grondbedekking verdienen daarom meestal de voorkeur. Wanneer een groenbemester (bijv. klaver) als ondervrucht wordt ingezaaid, is een zomertarweras met minder bladmassa geschikter. De mate van grondbedekking in de rassenproeven is gemeten tijdens de uitstoeling en in het begin van de strekkingsfase. Raseigenschappen die bijdragen aan de mate van grondbedekking, zijn uitstoelend vermogen, hoeveelheid bladmassa en lengte van het stro. Efficiëntie stikstof gebruik Het realiseren van een optimale productie met een minimale stikstofuitspoeling en behoud van bodemvruchtbaarheid op de lange termijn, vereist een weloverwogen bemestingsbeleid. De keuze van het ras kan hierin een rol spelen waarbij de voorkeur uitgaat naar rassen die de aangeboden meststoffen zo efficiënt mogelijk gebruiken. Gezondheid Afgezien van de hoogte en de kwaliteit van de opbrengst heeft een gezond gewas effect op de kwaliteit van het zaad dat eventueel als uitgangsmateriaal voor een volgend teeltseizoen zal worden gebruikt. De meest voorkomende ziekten bij de teelt van zomertarwe zijn bladvlekkenziekte (Septoria tritici), Fusarium in de aar, bruine roest (Puccinia recondita) en gele roest (Puccinia striiformis) op kleigronden en meeldauw (Erisyphe graminis) op zandgronden. Secundaire schimmels (zwartschimmels) aan het eind van het seizoen veroorzaken in het algemeen nauwelijks schade. Bakkwaliteit De prijs van een partij biologisch geteelde zomertarwe wordt berekend op basis van eiwitgehalte, Zeleny-waarde, valgetal en hectolitergewicht. Het cijfer voor bakkwaliteit in de tabel is gebaseerd op een bakproef van brood gebakken van volkoren meel (gemalen in een traditionele molen), gist, water en zout. De gevoeligheid voor schot is een raseigenschap die ook invloed heeft op de kwaliteit van het eindproduct.