Auteurs reactiedocument: Adrie Tol, Philip Verhagen in samenspraak met programmabureau SIKB en Eelco Rensink, RCE.

Transcriptie

1 Reacties actualisatie Leidraad Karterend Booronderzoek en Proefsleuvenonderzoek 4 december 2012 Auteurs reactiedocument: Adrie Tol, Philip Verhagen in samenspraak met programmabureau SIKB en Eelco Rensink, RCE. Overzicht reacties Bedrijf/organisatie Persoon Datum Per Ex situ Silex Y. Raczynski-Henk Mail Archeodienst E. Schorn Mail AWN T. van de Rijdt Mail Grontmij P. Fijma Mail Verklaring van de gehanteerde codes in de kolom Voorstel Advies auteurs T tekstuele aanpassing: gesuggereerde tekst overnemen N suggestie leidt niet tot verbetering of slaat niet op deze versie niet overnemen / voor kennisgeving aannemen Nr Advies Opmerkingen bij advies 1 N Dit is een terechte opmerking, maar het valt buiten het bestek van de leidraad om aan te geven hoe groot de kans is op de aanwezigheid van de Commentator Y. Raczynski- Henk Ex-Situ Silex Vindplaats in de leidraad Deel pagina regelnr.(s) /Paragraaf H. 3, Par. 28, 33, Waarnemin 36 en gskans bij 41 verschillend e typen indicatoren, Proefputten, Graven of boren en H.4, par. 4.2 Commentaar Ik ben buitengewoon blij met de conclusie dat de eerste versie van de Leidraad Booronderzoek te optimistisch was betreffende de vindkans van steentijdvindplaatsen. In deze tweede versie zijn een hoop verbeterpunten te zien. Desalniettemin ben ik van mening dat er nog steeds Voorgestelde aanpassing Het is naar mijn mening een goede zaak om het proefputtenonderzoek een prominentere plaats te geven in de herziene leidraad in de zin dat het eerder als preferente onderzoeksmethode naar voren zou moeten komen. Er dient meer nadruk te worden gelegd op de lage vondstdichtheid en vaak geringe afmetingen van vuursteenvindplaatsen. Proefputten zijn natuurlijk duurder dan booronderzoek, maar aan de andere kant is het zo dat vuursteenvindplaatsen vaak (hoewel lang niet altijd) relatief dicht onder het maaiveld liggen, in ieder geval in pleistoceen Nederland.

2 genoemde categorie vuursteenvin dplaatsen. In tabel 8 kom je vanzelf bij proefputten uit als de verwachte vondstdichth eid zeer laag is te veel in de richting van booronderzoek wordt gedacht, in plaats van het opgenomen uitvoeren van proefputten. De statistische onderbouwing die hieraan ten grondslag ligt is iets dat naar mijn mening alleen terugkijkend kan worden getoetst. Wanneer een onderzoeksmethode gekozen dient te worden, zijn dat doorgaans gegevens waarover de onderzoekers niet beschikken. Verhagen e.a. merken terecht op dat vuursteenvindplaatsen in Nederland zich veelal kenmerken door een (zeer) lage vondstdichtheid en een hoge fragmentatiegraad. Dat zijn vindplaatsen die vallen in een categorie waarvoor booronderzoek (terecht) als ongeschikt wordt beschouwd. De herziene leidraad stelt dat vuursteensites met een lage of matig-hoge vondstdichtheid door middel van booronderzoek op een betrouwbare wijze kunnen worden opgespoord. Dat zal ongetwijfeld het geval zijn, 2

3 2 N Het is een terecht punt dat hier gemaakt wordt. Echter de basis zou in eerste instantie gelegd moeten worden in een goede gespecificeer de verwachting. De brede zoekoptie zou alleen dan ingezet moeten worden als het op basis van bronnen niet mogelijk is om een specificieke onderzoekme thode in te Erik Schorn- Archeodienst Toelichting op de herzien versie van de Leidraad Inventariser end veldonderzo ek, deel: karterend booronderz oek 23 juli 2012 maar ik ben van mening dat er moet worden uitgegaan van een worstcase scenario. Op grond daarvan dient de aanname te zijn dat er doorgaans sprake is van vindplaatsen met een zeer lage vondstdichtheid, waarbij proefputten dus veruit de voorkeur hebben boven booronderzoek. 1 Het betreft inderdaad een statisch perspectief voor vuursteenvindplaatsen, waarvan de resultaten in de meeste gevallen in de praktijk pas toepasbaar zijn als je weet dat er steentijdvindplaatsen aanwezig zijn. In de praktijk is meestal niet bekend of er vuursteenvindplaatsen aanwezig zijn en hoe groot het oppervlak van de vindplaats is. In de praktijk wordt bij het booronderzoek naar vuursteenvindplaatsen binnen het pleistocene zandlandschap er meestal vanuit gegaan dat deze door verploeging zijn verstoord (gekenmerkt door de zogenaamde ACprofielen) en daardoor geen informatiewaarde Om in de praktijk meer vuursteenvindplaatsen binnen het pleistocene zandlandschap op te kunnen sporen is het mijn inziens veel belangrijker om minimaal methode E1 (brede zoekoptie) verplicht te stellen al dan niet met een oppervlakte kartering. Hierdoor zal het aantal te ontdekken vindplaatsen toenemen, waarna deze met de nieuwe statische strategieën nader en beter kunnen worden onderzocht 3

4 zetten. Ook geldt dat het verplicht stellen van bepaalde onderzoeksm ethoden buiten het bestek van de leidraad valt. 3 N Zie boven Erik Schorn- Archeodienst 4 N De terminologie is al vastgelegd in RAAP-rapport Trefkans is een statistisch begrip dat samen met vindkans gebruikt wordt om Erik Schorn- Archeodienst H 1, Opzet en werkwijze, Deel 3 H 1, Termen en definities, Trefkans en vindkans meer hebben (wat wel degelijk het geval is als er onderzoek naar wordt gedaan). Dit betekent in de praktijk vaak dat deze gronden minder intensief dan gewenst worden onderzocht (met methode C1). En als er inderdaad AC-profielen worden aangetroffen er helemaal niet wordt gekeken of er vuursteenvindplaatsen aanwezig zijn. 7 Voetnoot 1 Men gaat er aan voorbij dat in de praktijk meestal plekken worden onderzocht waar niets van bekend is. Ook al zouden we alles weten van elk complextype dan nog is het in de meeste gevallen niet mogelijk om een op maat gesneden onderzoeksmethode te geven. 9 Het gaat weer om een theoretisch verschil en niet hoe het in de praktijk werkt. Bij prospectief booronderzoek ben je op zoek naar archeologische indicatoren die wijzen op de aanwezigheid van een vindplaats en niet op zoek naar een site zoals bij Trefkans, waarbij boringen worden meegerekend die In de praktijk werkt meestal een goede algemene onderzoeksmethode beter (zoals bijvoorbeeld in het hierboven genoemde geval) Een Trefkans (treffer) zou moeten beteken dat je inderdaad aanwijzingen voor de aanwezigheid van een vindplaats hebt gevonden. De hier gebruikte termen Trefkans en Vindkans zijn vanuit het veldonderzoek gezien synoniem. Je kunt geen boringen meereken als treffer als je niets hebt gevonden. 4

5 een uitspraak te doen over de benodigde onderzoekso ntensiteit om tot een bepaalde opsporingska ns te komen. Dit staat los van wat er daadwerkelij k wordt aangetroffen, en de conclusies die daaraan worden verbonden (wel/geen site) 5 T Kan inderdaad consistenter worden geformuleerd. Zeer intensief booronderzoe k voor aardewerksit es is minder relevant omdat deze sites meestal ook grondsporen hebben, en daardoor dus veel Erik Schorn- Archeodienst H 4, par. 4.3 in de vindplaats zijn gezet maar geen indicatoren hebben opgeleverd. Een rake boring bestaat bij prospectief booronderzoek dan ook uit een boring waar archeologische resten/indicatoren worden aangetroffen, zoals bij Vindkans staat aangegeven. Het gebruik van deze twee begrippen is verwarrend en lijkt meer een statistisch virtuele realiteit dan dat het om reële resultaten gaat. Je kunt geen boringen meereken als treffer als je niets hebt gevonden e alinea Het lijkt erop dat in deze alinea gesuggereerd wordt dat aardewerk-sites onder essen een lage vondstdichtheid hebben gekregen doordat vondsten in de bovengelegen akkerlaag of bouwvoor zijn opgenomen. Wat mij zeer bevreemd. Daarnaast wordt gesproken van een indruk dat met name aardewerksites onder essen een lage vondstdichtheid hebben en dat daardoor karterend booronderzoek minder zinvol is, waarbij wordt In gaande op het eerste deel: Juist door de aanwezigheid van een esdek is de vondstdichtheid in de loop van de tijd minder aangetast, doordat de vondsten buiten het bereik van de ploeg zijn komen te liggen, dan in gebieden waar geen esdek aanwezig is en de vondstdichtheid door continue verploeging veel sterker is aangetast. In gaande op het tweede deel: Het is bevreemdend dat juist waar essen zijn gelegen de vondstdichtheid van vindplaatsen minder is, omdat deze gebieden vaak langer en intensiever zijn bewoond en daardoor juist gekenmerkt zouden moeten zijn door een grotere vondstdichtheid (wat uit eigen ervaring ook is gebleken) dan vindplaatsen buiten deze gebieden (die vanwege de landschappelijk minder gunstig voor bewoning 5

6 eenvoudiger m.b.v. proefsleuven op te sporen zijn. Daarnaast is in RAAPrapport 1000 aangegeven dat booronderzoe k op essen ook in het geval van een middelhoge vondstdichth eid- minder zinvol is, omdat er vaak geen verband bestaat tussen de locaties van vondsten en de locaties van grondsporen (zie pag. 73 en 74 & fig. 15 en 16). M.a.w. essen bevatten een ruis van scherven die wel een indruk geven van de verwezen naar voetnoot 11 waaruit dit zou moeten blijken. Dit verhaal is inconsistent met het verhaal op pag. 43, 2 e alinea waar vuursteensites met een lage vondstdicht vanaf de kleine variant wel d.m.v. booronderzoek kan worden opgespoord. zijn en als deze al zijn bewoond door verploeging veel sterker zijn aangetast). Daarnaast is het verhaal inconsistent met het verhaal op pag. 43, 2 e alinea, waar vuursteensites met een lage vondstdicht vanaf de kleine variant wel d.m.v. booronderzoek kunnen worden opgespoord. Als dit al voor vuursteensites geldt dan zou dit zeker voor aardewerksites met een lage vondstdichtheid onder esdekken moeten gelden. Mijn ervaring is dat een grid van 20 x 25 m, een boordiameter van 15 cm en zeef 4 mm in de meeste gevallen (ook in het zuidelijke zandgebied) voldoende is om onder essen vindplaatsen met zowel een zeer lage als lage vondstdichtheid op te sporen. Uit voetnoot 11 valt op te maken dat in het zuidelijke zandgebied onder essen vooral aardewerksites met een lage vondstdichtheid voorkomen. Deze indruk kan ik op grond van mijn boorervaring in dit gebied niet onderschrijven. Wel heb ik en met mij vele prospectoren in de loop der jaren gemerkt dat in het zuidelijk zandgebied bij steeds meer adviseurs (meestal geen prospectie achtergrond) van de gemeenten een groeiende weerstand is ontstaan op het gebruik van karterend booronderzoek in het algemeen. Mijn indruk is dat veel van deze adviseurs alleen proefsleuven als een juiste manier van onderzoek zien, ongeacht of dit nou wel of niet het geval is. Om dit te verantwoorden wordt hiervoor de zogenaamde lage vondstdichtheid onder essen in mijn ogen als oneigenlijk argument gebruikt. Voor zover ik kan beoordelen zijn daardoor onder esdekken of ander intacte bodems redelijk veel proefsleuvenonderzoeken uitgevoerd die weinig 6

7 bewoningsge schiedenis, maar niet een op een zijn te relateren aan aanwezige sites (grondsporen ). Zie bijlage voor tekstaanpassi ng. 6 N Helaas valt dit buiten het kader van de leidraad. Proeftputten valt cf Monumenten wet onder gravend onderzoek, daarvoor is een PvE verplicht cq moet gewerkt worden volgens het KNA protocol Proefsleuven onderzoek. Grontmij H 3, par Noot 10 opstellen PvE voor uitvoeren proefputten tot niets hebben opgeleverd. Ook dit is natuurlijk een indruk. Indien de resultaten uit het booronderzoek in deze fase wel aanwijzingen (bodemvorming, fosfaat, houtskool) hebben opgeleverd voor de mogelijke aanwezigheid van een Steentijdvindplaats, maar nog geen duidelijke bewijzen (bewerkt of verbrand vuursteen), dan kunnen tot maximaal 5 proefputten gegraven worden met een maximale afmeting van 50 x 50 cm. Voor het uitvoeren van deze 1 tot 5 proefputten hoeft geen Programma van Eisen te worden opgesteld en goedgekeurd door het bevoegd gezag, tenminste als in het Plan van Aanpak voor het karterend booronderzoek deze onderzoeksmethode al is voorgesteld en beschreven. Indien meer dan 5 proefputten noodzakelijk zijn, dient wel een PvE te worden opgesteld. Doel van de proefputten is tweeledig. Ten eerste, het beter vaststellen en documenteren van de bodemopbouw en de mate van gaafheid van de bodem op het relevante archeologische traject. Ten tweede een groter monstervolume te krijgen voor het opsporen van archeologische bewijzen voor een vindplaats, door middel van zeven of snijden/brokkelen, afhankelijk van het type sediment of bodemmateriaal (zeven bij voorkeur niet in het veld). 7

8 7 N Zie de reactie onder punt 6. Grontmij H3, par Het graven van proefputten staat haaks op H2 8 T Zie Grontmij H4, Tabel 8 43 Is de Tabel compleet? opmerking 9 9 T Grontmij H4, Tabel 8 43 Volgens de tekst dient de grond die vrijkomt bij het Argumentatie voor deze uitzondering in gravend onderzoek zonder PvE is het feit dat een dergelijke beperkte omvang van gravend onderzoek in geen verhouding staat tot de eisen die gesteld worden aan een PvE voor proefsleuven. Het doel van de 1 tot 5 proefputten is daarnaast specifiek gericht op één voorkomend type vindplaats (vuursteenconcentraties met mogelijk grondsporen) en is daarmee min of meer voor dit type onderzoek overal gelijk. In het Plan van Aanpak van het karterend booronderzoek moet een duidelijk omschrijving van de randvoorwaarden en methode van uitvoering voor graven van 1 tot 5 proefputten worden opgenomen. Deze optie kan als verrekenbare stelpost opgenomen worden in de offerte die bedrijf opstelt. Tot enkele jaren geleden was het graven van dergelijke proefputjes nog mogelijk binnen een booronderzoek. Dit is in sommige gevallen zeer (kosten) efficiënt geweest in het opsporen van vindplaatsen, maar eveneens in het voorkomen van buitenproportionele kosten voor het opstellen van een PvE en uitvoeren van een proefsleuvenonderzoek voor dergelijk betrekkelijk kleine specifieke vindplaatsen. Deze methode kan soms erg duur uitvallen, daarbij zal deze methode alleen worden toegepast indien er sprake is van een zeer lage vondstdichtheid. Wie bepaald wanneer de lage vondstdichtheid de weerslag is van een archeologische site (waar is de uitleg van vindplaats?). Deze afweging is conflicterend met H2: proportionaliteit, effectiviteit, subsidiariteit Bij waarnemingstechniek dient dan ook 3 mm zeef worden opgenomen. 8

9 10 N Helaas is dit geen afweging voor de leidraad, maar voor het PvE; een minder intensieve strategie dan voorgesteld in de leidraad leidt automatisch tot een lagere opsporingska ns. Met een betere gespecificeer de zou dit ook eigenlijk ondervangen moeten worden. Het graven van proefputten valt cf de wet onder het KNA protocol proefsleuven onderzoek,cq is een PvE graven van proefputten ook worden gezeefd (zie pag. 33). Dit staat in tabel 8 echter niet als zodanig aangegeven. Grontmij Algemeen De voorgestelde onderzoeksmethoden zullen soms voor een flinke kostenverhoging zorgen. Enkele voorbeelden: Ten aanzien van de eerste Leidraad, geldt dus dat veelal op 3 mm moet worden gezeefd, ook kan zeven op 1 en 2 mm noodzakelijk blijken. In theorie mooi en geen bezwaar, maar wij vermoeden dat dit een logistiek probleem gaat worden. Indien het lutumgehalte van een laag boven de 8 % komt, is het meestal al niet meer (droog) te zeven en zal er (veel schoon) water aan te pas moeten komen. Bij booronderzoek gaat het om kleine hoeveelheden grond per laag en kan je er voor kiezen dan de monsters in zakken mee te nemen en deze dan thuis nat te zeven. Indien op grond van het wel of niet voorkomen van archeologische indicatoren, vuursteenmateriaal, in het veld besloten moet worden waar een volgende of aanvullende boring moet komen, zal dit dan altijd in het veld moeten gebeuren. Bij proefputtenonderzoek, dat voor vuursteenvindplaatsen onder het karterend booronderzoek valt, moet dit gezien de grotere hoeveelheden grond sowieso in het veld gebeuren. Dit houdt dan wel in dat daarvoor een mobiele zeefinstallatie met pomp e.d. zal moeten komen. Slootwater is daarbij wel geschikt voor inerte indicatoren (vuursteen), maar niet voor nietinerte indicatoren zoals houtskool, (verkoolde) 9

10 verplicht. Proefputten worden besproken in de leidraad karterend booronderzoe k. 11 N Ook voor lijnvormige civiele werken, alsook andere werken, geldt in alle gevallen dat de prospectieke nmerken van het bodemarchief leidend zijn. Grontmij Algemeen De Leidraad zegt (opnieuw weer) niets over onderzoeksstrategieën op (smalle) lijnelementen. Dit soort onderzoek komt vaak voor. Te denken valt aan onderzoek aan toekomstige aan te leggen of te verbreden wegen of het graven van nieuwe teensloten langs een dijk. zaden e.d. Bovendien is het de vraag of het te allen tijde toegestaan is slootwater op te pompen en te gebruiken, immers bij het oppompen kan een ecosysteem worden vernietigd (kikkervisjes in de lente en overig slootleven het hele jaar door). Bij het lozen zal bovendien sterke vertroebeling van het slootwater plaatsvinden die ook schadelijk is voor het ecosysteem in de sloot. Dit zal mogelijk onder vergunningverlening van het plaatselijke waterschap moeten plaatsvinden, dus regelwerk vooraf en bepaalde termijnen aanhouden (tot 3 maanden). Onderzoeksstrategieen voor lijnelementen opnemen in de Leidraad Reactie AWN Als AWN willen we ook graag regeren op de Leidraad Booronderzoek. Het was echter wat onduidelijk hoe dat commentaarformulier te versturen. Bovendien heeft ons commentaar een meer algemeen karakter en dat was ook niet zo goed in te passen in dat formulier. Ik hoop en reken erop dat je ons commentaar toch meeneemt in de verwerking. Zie voor ons commentaar hieronder. Met vriendelijk groet, 10

11 Tonnie van de Rijdt Voorzitter AWN Vereniging van vrijwilligers in de archeologie. 12. Inhoudelijk kan de AWN zich vinden in de aanpassingen. Wel vindt zij dat het booronderzoek an sich weinig ruimte over laat voor flexibiliteit. Bijvoorbeeld: bij overeenstemming over een boorplan/grid en tijdens het boren worden in drie boringen kleine vuursteen afslagen gevonden, dan kunnen we ons voorstellen dat juist in de directe omgeving van die drie boorpunten extra boringen worden gezet om te bezien of dit een losse waarneming betreft of een vermoedelijke vindplaats en/of dat men bij deze boringen ter plaatse besluit om deze over een 3 mm zeef uit te zeven. Nu wordt hierin niet voorzien. Te strikte regelgeving leidt tot onnodige bureaucratie die het archeologie belang schaadt. Reactie: Dit is een terecht punt. Ook in de leidraad proefsleuvenonderzoek is geadviseerd om 5-20% vrije sleuven in het onderzoeksplan op te nemen voor dit doel (stap 8, pagina 58). Sluit ook aan op opmerking 6. In feite is het dan een waarderend onderzoek, het is voor een PvA of in een enkel geval een PvE voor een booronderzoek aan te bevelen optioneel een aantal optionele extra boringen op te nemen. Zie de bijlage voor het aangepaste tekstvoorstel. 13. Er wordt in de KNA leidraad o.i. iets te veel uitgegaan van een zorgvuldige omgang van de archeologie door de lokale overheden (gemeenten). In de ervaring van AWN leden is dit echter eerder niet het geval (deels onkunde/laksheid en deels moedwilligheid). Aangezien we leven in een commerciële Malta-archeologie-wereld zijn veel gemeenten gericht op de laagste prijs. Dus hoe minder boringen er in een boorplan zitten hoe scherper geoffreerd kan worden. Bovendien gaan de huidige aanpassingen uit van een reeds veronderstelde aanwezigheid van (mogelijke) vuursteenvindplaatsen. De AWN ziet liever dat dit op basis van andere (of combinatie) van gronden gebeurt, bijvoorbeeld verplicht stellen van combinatie van 12/16 cm edelmanboren + 3 mm zeven in geval van rivierdonken of zandopduikingen in veengebieden, intacte bodemprofielen of bij eerder aangetroffen bewerkte vuurstenen in de (wijde) omgeving. Wellicht ook verplichte flexibiliteit inbouwen van te plaatsen (en aantal) boringen. Indien niet dergelijke verplichtingen worden ingebouwd in de KNA aanpassing, ziet de AWN niet gebeuren dat er beter onderzoek wordt uitgevoerd - terwijl dit juist de opzet is van de KNA update m.b.t. voorspelbaarheid van vuursteen-vindplaatsen. Reactie: Helaas kan de leidraad zelf daar weinig aan doen, het is en blijft een leidraad, en geen verplichtend document. 11