Kosmische gammaflitsen: de zwaarste explosies in het heelal
|
|
- Bert Abbink
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1
2 Kosmische gammaflitsen: de zwaarste explosies in het heelal John Heise SRON Utrecht Artist s impression van een gammaflits. (Tekening: Lynette Cook) 246 ZENIT MEI 2001
3 Explosies van gammastraling uit het heelal worden gammaflitsen (gamma-ray bursts) genoemd. Het zijn kortdurende, zeer sterke uitbarstingen van gammastraling, die seconden tot minuten lang de helderste bronnen aan de hemel zijn. Gammastraling is de meest energetische elektro m a g n e t i s c h e straling die wij kennen. Over de totale energie van de explosies was tot voor kort weinig bekend, omdat men aanvankelijk de afstand van de explosies niet kende: een vuurvliegje in een d o n k e re tuin kan even helder lijken als een vliegtuig in de lucht of een ster in de ruimte. Gammaflitsen waren de eerst (in ) ontdekte kosmische bronnen van hoogenergetische straling, maar hebben het langst op een verklaring moeten wachten. Pas in 1997 kwam aan alle onzekerheid een einde door de nauwkeurige plaatsbepalingen met behulp van de Utrechtse groothoekcamera voor röntgenstraling aan boord van de Italiaans- Nederlandse BeppoSAX-satelliet. Doordat die plaatsbepalingen binnen enkele uren na de gammaflits beschikbaar waren, kon men snel met andere telescopen en in andere golflengtegebieden op die plaatsen gaan kijken. Op de plek van de explosies werden de gloeiende restanten van het kosmische vuurwerk als snel verdwijnende sterachtige objecten in zeer verre sterrenstelsels gezien. Gammaflitsen blijken heel ver weg op te treden, tot aan de rand van het waarneembare heelal. De explosies zijn dus gigantisch: de zwaarste na de Oerknal zelf. Binnen enkele seconden wordt meer energie uitgestraald dan de zon in vijf miljard jaar heeft gedaan. K e rnexplosies in de ru i m t e Gammastraling wordt door de aardatmosfeer tegengehouden. Astronomische waarnemingen van bronnen van gammastraling zijn dus afhankelijk van metingen die met behulp van ballonnen en satellieten worden gedaan. De voorgeschiedenis van het onderzoek hangt dan ook nauw samen met het begin van het ruimteonderzoek, dat een opmerkelijke vliegende start kreeg met de succesvolle lancering van de eerste Spoetnik in1957. Binnen een jaar of vijf waren meer dan honderd Amerikaanse satellieten gelanceerd, onder meer in de wetenschappelijke Explorer-serie. Maar wellicht nog opmerkelijker is dat er binnen een jaar na die eerste Spoetnik drie Amerikaanse atoombommen hoog boven de atmosfeer tot explosie werden gebracht (het zgn. Argusproject), in 1962 gevolgd door eerst een Amerikaanse waterstofbom (het Starfish-project) en daarna een paar Russische. De waanzin hiervan werd gelukkig al snel onderkend en in 1963 werd het beperkte kernstopverdrag (Nuclear Test Ban Treaty) gesloten, waarbij kernproeven in de atmosfeer en in de ruimte verboden werden. Een serie Amerikaanse militaire spionagesatellieten, de z.g. Vela- of Wachter - kunstmanen, was bedoeld om nakoming van dat verdrag te controleren. Deze satellieten bevatten onder meer detectoren voor de registratie van de korte flits van gammastraling die tijdens een kernexplosie boven de dampkring zou moeten vrijkomen. In verband met de preventieve werking van de Wachters deed men niet al te geheimzinnig over dit militaire project. En opeens vond men iets opmerkelijks. Er werden inderdaad gammaflitsen geregistreerd, maar deze kwamen niet van de aarde of zijn omgeving maar uit het heelal. Deze eerst ontdekte kosmische hoge-energiebron zou het langst van allemaal op een verklaring moeten wachten. Sinds de eerste gammaflits is met behulp van satellietexperimenten veel onderzoek aan deze explosies verricht. Het belangrijkste instrument is wellicht BATSE (Burst And Transient Sources Experiment) aan boord van de grootste en zwaarste wetenschappelijke satelliet ooit gebouwd: het Compton Gamma Ray Observatory. Metingen hiermee in de afgelopen tien jaar hebben aangetoond dat gammaflitsen een dagelijks gebeuren zijn. Gemiddeld wordt er iedere dag een flits gedetecteerd. Uit de eigenschappen van de afzonderlijke gammaflitsen is niet erg veel af te leiden over hun oorsprong. De gammaflux stijgt veelal binnen een fractie van een seconde naar een maximale waarde, soms zelfs binnen milliseconden. Dit betekent dat het gebied van oorsprong niet groter kan zijn dan een duizendste lichtseconde, ofwel slechts enkele honderden kilometers. Een gammafoton is t e n m i n s t e maal zo energie- rijk als een foton van zichtbaar licht (een rood foton heeft een energie van een elektronvolt). Gammafotonen in de flitsen worden gezien tot een energie van 10 miljard keer die van een rood foton, ofwel 10 GeV. Gammaflitsen duiden daarom op zeer hoogenergetische fysische processen, die plaatsvinden in een heel klein gebiedje. Gammafotonen boven de 500 MeV reageren met elkaar tot de vorming van zogeheten deeltjesparen: een elektron en een positron. Dit proces zou alle straling boven de 500 MeV moeten absorberen. We zien boven deze energie echter wel straling en daaruit leidt men af dat de straling ten opzichte van de expanderende vuurbal een lagere energie moet hebben. De expansie moet met bijna de lichtsnelheid plaatsvinden. Het gedeelte van de explosie dat naar ons toe beweegt ondergaat een extreem grote blauwverschoven dopplerverschuiving. Dit scenario van een met relativistische snelheden expanderende kosmische vuurbal werd aanvankelijk door velen als realistisch beschouwd, maar de bewijzen er voor ontbraken toen nog. Een isotrope maar niet-homogene v e rd e l i n g Bij gebrek aan voldoende informatie over iedere gammaflits afzonderlijk was de hoop gevestigd op de eigenschappen van de groep als geheel: de verdeling van hun posities en intensiteiten. De positiebepalingen aan de hand van de waargenomen gammastraling waren dan wel niet erg nauwkeurig (met onzekerheden van enkele graden), maar leverden toch een interessant resultaat op (fig. 1). Gammaflitsen bereiken ons vanuit alle richtingen in de ruimte: hun ver- 1. De verdeling van 2512 gammaflitsen, waargenomen met het BATSE- experiment van het Compton Gamma Ray Observatory, aan de hemel. De posities zijn uitgezet in galactische coördinaten. Het midden komt overeen met de richting van het centrum van het melkwegstelsel. Er treedt geen concentratie naar het melkwegvlak op: de verdeling is isotroop. ZENITMEI
4 2. De verdeling van het aantal gammaflitsen met een maximum flux boven een gegeven waarde. Een homogene verspreiding in een eenvoudige (Newtoniaanse) ruimte zou een verdeling geven volgens de stippellijn. Hiervan uitgaande worden er dus te weinig zwakke flitsen gezien. deling is isotroop. Gammaflitsen zijn dus anders verdeeld dan de sterren in ons melkwegstelsel, die immers sterk geconcentreerd zijn in de band aan de hemel die de melkweg wordt genoemd. De verdeling van de intensiteit van de gammaflitsen leverde ook een verrassing op (fig. 2). Het aantal objecten dat op grotere afstand staat, neemt snel met de afstand toe: het volume dat we waarnemen neemt immers met de derde macht van de afstand toe. Als de flitsen intrinsiek allemaal ongeveer even helder zijn, zijn de 3. Een stukje van de hemel in de richting van de gammaflits van 28 februari 1997 (GRB970228). De bronpositie werd binnen enkele uren bepaald met de groothoek-röntgencamera (WFC) van de Italiaans-Nederlandse satelliet BeppoSax en lag binnen de cirkel gemerkt met WFC preliminary. Daarna werd dit gebied verkleind tot binnen de lijn gemerkt met WFC final. verder weg gelegen objecten zwakker (hun intensiteit neemt met het kwadraat van de afstand af). Als het heelal een homogene verdeling van gammaflitsen zou hebben, dus overal in dezelfde mate met dergelijke objecten is gevuld, verwachten we een verdeling zoals aangegeven met de stippellijn in figuur 2. De metingen wezen in dit geval echter op een schijnbaar tekort aan zwakke gammaflitsen. Velen hebben lange tijd gedacht dat de bronnen van de flitsen uitgedoofde neutronensterren waren, die zich in een grote halo rond ons melkwegstelsel zouden moeten bevinden. De afname van het aantal zwakke bronnen zou dan de grens van die halo weerspiegelen: op een afstand van zo n parsec, net niet ver genoeg om de aanwezigheid van gammaflitsen rond de meest nabije sterrenstelsels te kunnen zien. Op dergelijke afstanden zou de helderheid van de gammaflitsen zo n maal de helderheid van de zon moeten bedragen, vergelijkbaar met de helderste sterren en de helderste röntgenbronnen in ons melkwegstelsel. Dat is veel, maar potentieel nog wel te verklaren als de flitsen inderdaad zouden samenhangen met neutronensterren. Men wist echter niet of er in de halo rond het melkwegstelsel zo n nieuwe klasse van objecten zou bestaan en dat maakte de theorieën die dit suggereerden onzeker. Op grote schaal beschouwd is het heelal isotroop. Als de waargenomen gammaflitsen overal in het heelal zouden ontstaan, was hun isotrope verdeling op een natuurlijke wijze te verklaren. Met noemde dit de kosmologische hypothese voor de verklaring van gammaflitsen. Als er een keer per miljoen jaar in een sterrenstelsel een kosmische vuurbal met een gigantische hoeveelheid energie explodeert en een gammaflits veroorzaakt, kan het gemeten aantal flitsen en hun gemeten verdelingen begrepen worden. Het schijnbare tekort aan zwakke flitsen wordt dan veroorzaakt door de geometrie van het heelal op grote schaal. De intensiteit neemt dan niet meer op de gebruikelijke manier (met het kwadraat van de afstand) af, maar is afhankelijk van het juiste heelalmodel. Bovendien veroorzaakt de expansie van het heelal een tijddilatatie, waardoor de waargenomen frequentie van de flitsen op grote afstand afneemt. Maar hoe bewijzen we dat een dergelijk kosmisch geweld daadwerkelijk ook op zulke grote afstanden plaatsvindt? Videobewaking voor het geweld in de ru i m t e Constante videobewaking is de enige manier om meer inzicht in dat geweld in het heelal te krijgen. Aan de röntgen- en gammahemel zijn onverwachte verschijnselen eerder regel dan uitzondering. Waar en wanneer het tot een uitbarsting komt, is niet van te voren te voorspellen. Camera s in de ruimte moeten deze altijd weer onverwachte verschijnselen in het heelal registreren en vooral lokaliseren. Vanaf 1978 hebben we voor dat doel bij SRON, de Stichting Ruimteonderzoek Nederland, groothoek-röntgencamera s ontwikkeld die ooit waren bedoeld voor een derde astronomische Nederlandse satelliet. Dergelijke camera s zijn uitkijkposten voor nieuwe röntgenbronnen. Zo n camera met een nog wat beperkt gezichtsveld heeft ooit aan boord van het Russische ruimtestation Mir gewerkt. Twee echte groothoekcamera s gingen mee met de Italiaans- Nederlandse satelliet BeppoSAX, die in 1996 werd gelanceerd. Ze werken nu al vijf jaar met succes en hebben de geheimzinnige gammaflitsen op heterdaad kunnen betrappen. De gammaflitsen verraden zich doordat ze gelijktijdig röntgenstraling uitzenden. De röntgenopnamen van BeppoSAX zouden scherp genoeg moeten zijn om voor het eerst snel en nauwkeurig de positie aan de hemel vast te stellen, zo was de verwachting. Voor de lancering verwachtten we per jaar zo n zes röntgentegenhangers van gammaflitsen te zullen registreren en dat aantal is vrij nauwkeurig uitgekomen. De eerste gammaflits waarmee deze identificatie lukte was die van 28 feb r u a r i 1997 (die flits heet daarom GRB970228). De uitbarsting duurde een minuut. Een stukje aan de hemel in de richting van de gammaflits (in het sterrenbeeld Orion) is weergegeven in figuur 3. De bronpositie werd binnen enkele uren bepaald met de - groothoek-röntgencamera (WFC) en lag binnen de cirkel gemerkt WFC preliminary. Daarna werd dat zoekgebied verkleind tot binnen de lijn gemerkt met WFC final. De positie werd snel wereldkundig gemaakt. Binnen acht uur richtte BeppoSAX zijn gevoelige röntgentelescopen (de Narrow Field Instruments, NFI) op de positie: een ongeëvenaarde technische prestatie. Op de plaats van de explosie werd toen een heldere, puntvormige röntgenbron ontdekt: de nagloeiende restanten van de ex- 248 ZENIT MEI 2001
5 4. Twee opnamen gemaakt in het röntgengebied (2-10 kev) met de Narrow Field Instruments (NFI) van BeppoSAX die op de plek gericht waren die de Wide Field Camera s aangaven. De linker opname werd 8 uur na de flits gemaakt. De kleuren (die hier intensiteiten aangeven) laten een nieuwe, heldere röntgenbron zien. Op een tweede opname drie dagen later (foto rechts) blijkt die bron sterk afgezwakt te zijn. Op deze manier werd de eerste tegenhanger van een gammaflits ontdekt als een nagloeiende, snel zwakker wordende röntgenbron. sche telescopen nog dagen zichtbaar bleef. Eindelijk, dertig jaar na de eerste ontdekking, kregen astrofysici meer inzicht in het gebeuren. Met de grootste optische telescopen op aarde kon men eindelijk ook de roodverschuiving, een maat voor de afstand, vaststellen. Gammaflitsen bleken inderdaad heel ver weg te staan, tot bijna de rand van het waarneembare heelal, dus op afstanden die wel maal groter zijn dan die van de halo rond ons melkwegstelsel. Dit betekende dat de totale energie van de explosie tien miljard maal zo groot was: het vuurvliegje bleek een ster te zijn. De supern o v a c o n n e c t i e Sinds we hun afstanden kennen, weten we dat gammaflitsen de helderste objecten in het heelal zijn. Ze stralen bijvoorbeeld honderden malen intenser dan de helderste hemellichamen die men tot nu toe kent: de quasars. Als ze alle richtingen uit stralen, wordt er in de luttele seconden van een gammaflits meer energie uitgestraald dan de zon gedurende de 5 miljard jaar van zijn bestaan heeft gedaan. In termen van rustmassa-energie komt de energieproductie, als deze in alle richtingen wordt uitgestraald, overeen met de annihilatie, ofwel vernietiging, van een tiende tot soms meer dan een maal de totale massa van de zon. Waar komt die energie vandaan? Wat is de eigenlijke bron van al die energie? Omdat al deze energie ook nog eens uit een heel klein gebiedje moet komen, hebben eigenlijk alle in aanmerking komende modellen te plosie (linker foto van fig. 4). Drie dagen later, op een tweede opname (rechter foto van fig. 4), bleek die bron sterk afgezwakt te zijn. Op deze manier werd de eerste tegenhanger van een gammaflits als een nagloeiende, snel zwakker wordende röntgenbron ontdekt. Jarenlang was er gezocht naar de smoking gun, het op heterdaad betrappen van de dader, en dat was nu bijna letterlijk gebeurd. Deze ontdekking leidde tot een speurtocht naar de restanten van de explosie met optische telescopen en radiotelescopen (waaronder de Westerbork Synthese Radio Telescoop) en astronomische satellieten. Paul Groot had daarbij, onder leiding van Jan van Paradijs van het Sterrenkundig Instituut van de Universiteit van Amsterdam, al na een week de eerste optische tegenhanger gevonden. Tijdens een waarneming met de William Herschel Telescope op La Palma, 24 uur na de flits, zag hij een nieuw zwak sterachtig object dat een week later verdwenen was. Het verdwijnende sterretje viel samen met een ver verwijderd sterrenstelsel, waarvan later werd aangetoond dat het op zeer grote afstand in het heelal staat. Deze ontdekking leidde in 1997 tot een ware revolutie in de hogeenergie astrofysica op het gebied van gammaflitsen. Ook op andere door de Utrechtse groothoekcamera s aangewezen plaatsen werd een nagloeiend object ontdekt. En ook in die gevallen waren de gevolgen van de explosie te zien als een verdwijnende ster, die in zowel röntgen- en radiotelescopen als optimaken met zwarte gaten. Zwarte gaten, zo denkt men, worden gevormd wanneer de binnenste delen van een zeer zware ster onder invloed van hun eigen zwaartekracht instorten. Zware sterren verbruiken waterstof en lichtere elementen en vormen tijdens kernfusieprocessen ijzer en andere zware elementen. Ze stralen veel energie uit en raken al hun beschikbare energie snel kwijt. De laatste stadia van de catastrofale ineenstorting van de kern van de ster kunnen in luttele seconden plaatsvinden, waarbij de buitenlagen van de ster weggeslingerd worden. We kennen dit proces in de sterrenkunde als supernova-explosies. Gammaflitsen lijken ook inderdaad samen te hangen met supernova- of misschien wel hypernova-explosies. In het tweede geval betreft het de implosie van nog veel zwaardere sterren. Titus Galama (toen bij het Sterrenkundig Instituut van de Universiteit van Amsterdam) ontdekte dat er binnen een dag op ongeveer dezelfde positie als die van de gammaflits GRB een supernova-explosie had plaatsgevonden. Sindsdien denkt men op grond van de afname van de helderheid dat ook bij sommige andere gammaflitsen min of meer tegelijkertijd of wellicht juist voorafgaande aan de flits een supernova heeft plaatsgevonden. De meest recente waarnemingen van het röntgenspectrum door zowel BeppoSAX als de veel gevoeliger Chandra-röntgensatelliet laten zien dat er erg veel ijzer in de directe omgeving van de explosie aanwezig is. Dat is alleen te verklaren als er kort voor de gammaflits materie de ruimte in is geslingerd. Dit zijn aanwijzingen dat er tijdens de supernova een (roterend) zwart gat wordt gevormd, dat enkele uren daarna wordt gevoed met delen van de iets trager ineenstortende en meer naar buiten gelegen delen van de ster. Deze opvang van materie door een zwart gat kan dan de benodigde grote hoeveelheid energie produceren en de materie in de vorm van een expanderende schokgolf met snelheden tot bijna die van de lichtsnelheid wegslingeren. Omdat de allerbuitenste delen van een zeer zware ster in de loop van zijn evolutie middels zijn sterrenwind al zijn weggeblazen, loopt die schokgolf niet vast in het steromhulsel, maar wordt hij waarneembaar als gammaflits en röntgenflits. Het onderscheid tussen een hypernova en een supernova wordt dus waarneembaar door ZENIT MEI
6 5. In het spectrum van de gammaflits van 16 december 1999 (GRB991216) heeft de Amerikaanse röntgensatelliet Chandra (inzet) aanwijzingen gevonden voor de aanwezigheid van ijzer. (Foto: NASA) de afwezigheid van dempende buitenlagen in de eerste soort. Mogelijke gammaflitsen in gewone supernovae worden als het ware in de buitenste lagen van de ster gesmoord. tie van een gammaflits getuige van de vorming van een zwart gat ergens in de uithoeken van het heelal. Gammaflitsen zijn in verschillend opzicht interessant. We kunnen er natuurlijk het fysische verschijnsel zelf meer in detail door gaan begrijpen, maar een gammaflits markeert ook het eindpunt van de evolutie van een zware ster. We kunnen gammaflitsen dan ook gebruiken als standaardkaarsen die de rest van het heelal verlichten. Het plotselinge vrijkomen van een zeer grote hoeveelheid energie kan worden verklaard met een model dat de relativistisch expanderende schokgolf wordt genoemd. Alles expandeert met bijna de lichtsnelheid, zoals direct gemeten op radiogolflengten. Het echte beginmoment van de explosie is niet direct waarneembaar, maar ligt verhuld in de mist van de initiële explosie. Mogelijk worden in de toekomst neutrinoflitsen gemeten die verder uitsluitsel geven over de fysische omstandigheden in dat eerste moment. De gammaflitsen die wij tot nu toe hebben gezien, vinden plaats in gebieden waarin veel sterren ontstaan. Vanwege hun grote helderheid kunnen we dus nagaan in welk tijdperk de eerste stervorming optrad. Dat onderzoek zal in de komende tijd Elke dag een zwart gat Elke dag zijn wij dus via de deteceen belangrijke plaats innemen. We kijken tegenwoordig met de grootste telescopen terug in de tijd tot voor de vorming van de meeste sterren, maar nog niet voorbij de vorming van de allereerste sterren. Er worden steeds nieuwe afstandsrecords gebroken en dat is nog maar het begin van een nieuwe ontwikkeling. Het verste superzware zwarte gat, een quasar, staat nu op een afstand die samenhangt met een roodverschuiving van 5,8 en verslaat daarmee het verst verwijderde sterrenstelsel. De roodverschuiving is ook een maat voor de leeftijd van het waargenomen hemellichaam. Het gaat hier dan over de eerste paar procent van de leeftijd van het heelal, pakweg ergens in het eerste miljard jaar. We staan aan het begin van een ontwikkeling waarop wij het universum zelf als een gigantische zwaartekrachtslens gebruiken om nog dieper in het heelal door te dringen. We kunnen bij wijze van spreken dank zij de bomen juist dieper het bos in zien. Maar het helpt enorm dat er af en toe diep in dat woud van sterrenstelsels standaardkaarsen gammaflitsen oplichten, waarvan wij de eigenschappen leren kennen en die voldoende intens zijn om tot in de verste uithoeken van het heelal te kunnen worden gezien. Op vakantie? en de telescoop mee? Makkelijk transporteerbare, ideale reistelescopen zijn: Meade ETX 70 AT nu nog ƒ 999, inclusief Autostar ETX 70 Meade ETX 90 EC Maksutov ƒ 1775, Meade ETX 125 EC Maksutov ƒ 3620, Autostar voor ETX 90/125 ƒ 440, ETX 90 ETX 125 POLARIS OPTISCHE INSTRUMENTEN Nachtegaalstraat 76; 3581 AM Utrecht tel/fax: ZENIT MEI 2001
Nederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 9.1 De hemel Wanneer s nachts naar een onbewolkte hemel wordt gekeken is het eerste wat opvalt de vele fonkelende sterren. Met wat geluk kan ook de melkweg worden gezien als een
Nadere informatieEindpunt van een ster Project voor: middelbare scholieren (profielwerkstuk) Moeilijkheidsgraad: Categorie: Het verre heelal Tijdsinvestering: 80 uur
Eindpunt van een ster Project voor: middelbare scholieren (profielwerkstuk) Moeilijkheidsgraad: Categorie: Het verre heelal Tijdsinvestering: 80 uur Inleiding Dit is een korte inleiding. Als je meer wilt
Nadere informatieClusters van sterrenstelsels
Nederlandse samenvatting In dit proefschrift worden radiowaarnemingen en computer simulaties van samensmeltende clusters van sterrenstelsels besproken. Om dit beter te begrijpen wordt eerst uitgelegd wat
Nadere informatieDe evolutie van het heelal
De evolutie van het heelal Hoe waar te nemen? FERMI (gamma array space telescope) op zoek naar de specifieke gamma straling van botsende WIMP s: Nog niets waargenomen. Met ondergrondse detectoren in de
Nadere informatieWerkstuk ANW Supernova's
Werkstuk ANW Supernova's Werkstuk door een scholier 1622 woorden 18 oktober 2010 4,8 24 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding Ik heb het onderwerp supernova s gekozen omdat ik in dit onderwerp twee onderwerpen
Nadere informatieSterrenstelsels. prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen
Sterrenstelsels prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen Sterrenstelsels Uur 1: Ons Melkwegstelsel Uur 2: Andere sterrenstelsels De Melkweg Galileo: Melkweg bestaat
Nadere informatieJe weet dat hoe verder je van een lamp verwijderd bent hoe minder licht je ontvangt. Een
Inhoud Het heelal... 2 Sterren... 3 Herzsprung-Russel-diagram... 4 Het spectrum van sterren... 5 Opgave: Spectraallijnen van een ster... 5 Verschuiving van spectraallijnen... 6 Opgave: dopplerverschuiving...
Nadere informatieHOVO cursus Kosmologie
HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 2011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding
Nadere informatie1 Leerlingproject: Kosmische straling 28 februari 2002
1 Leerlingproject: Kosmische straling 28 februari 2002 1 Kosmische straling Onder kosmische straling verstaan we geladen deeltjes die vanuit de ruimte op de aarde terecht komen. Kosmische straling is onder
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Spiraalstelsels Het heelal wordt bevolkt door sterrenstelsels die elk uit miljarden sterren bestaan. Er zijn verschillende soorten sterrenstelsels. In het huidige heelal zien we
Nadere informatieIk doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten.
Boekverslag door J. 1981 woorden 29 juli 2003 6.3 208 keer beoordeeld Vak Nederlands Ik doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten.
Nadere informatie12/2/16. Inleiding Astrofysica College november Ignas Snellen. Kosmologie. Studie van de globale structuur van het heelal
Inleiding Astrofysica College 10 28 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen Kosmologie Studie van de globale structuur van het heelal 1 12/2/16 Afstanden tot sterrenstelsels Sommige sterren kunnen als
Nadere informatieWordt echt spannend : in 2015 want dan gaat versneller in Gevene? CERN echt aan en gaat hij draaien op zijn ontwerp specificaties.
Nog niet gevonden! Wordt echt spannend : in 2015 want dan gaat versneller in Gevene? CERN echt aan en gaat hij draaien op zijn ontwerp specificaties. Daarnaast ook in 2015 een grote ondergrondse detector.
Nadere informatieBram Achterberg Afdeling Sterrenkunde IMAPP, Radboud Universiteit Nijmegen
Bram Achterberg Afdeling Sterrenkunde IMAPP, Radboud Universiteit Nijmegen Een paar basisfeiten over ons heelal: Het heelal expandeert: de afstanden tussen verre (groepen van) sterrenstelsels wordt steeds
Nadere informatieVoorronde Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2014 30 april 2014
Voorronde Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2014 30 april 2014 Leuk dat je meedoet aan de voorronde van de Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2014! Zoals je ongetwijfeld al zult weten dient deze ronde
Nadere informatiePandora's cluster, 2/12/2018. inhoud. Het vroege heelal. HOVO-Utrecht 9 februari HOVO-Utrecht 9 februari 2018
2/12/2018 Evolutie van het vroege heelal: proces van samenklonteringen vanaf de gelijkmatige verdeling tot de huidige structuur: de vorming van clusters en superclusters in het kosmische web vanaf 10 miljard
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Chapter 1 Nederlandse samenvatting 1. Elementen van de sterrenkunde Het heelal is bezaaid met miljarden sterrenstelsels die als eilanden van vele soorten en maten in een donkere oceaan van onvoorstelbare
Nadere informatieProf.dr. A. Achterberg, IMAPP
Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP Hoorcollege: Woensdag 10:45-12:30 in HG00.308 Data: 13 april t/m 15 juni; niet op 27 april & 4 mei Werkcollege: Vrijdag, 15:45-17:30, in HG 03.053 Data: t/m 17 juni; niet
Nadere informatieWerkstuk ANW Zwarte gaten
Werkstuk ANW Zwarte gaten Werkstuk door een scholier 2033 woorden 8 juni 2001 6,5 152 keer beoordeeld Vak ANW Wat is een zwart gat? Een object van een bepaalde massa, oefent aantrekkingskracht uit op een
Nadere informatieContents. Nederlandse samenvatting 1. Bibliography 6
Contents Nederlandse samenvatting 1 Bibliography 6 1 De terugkoppeling van protosterren op hun omgeving. Een onderzoek naar heet moleculair gas met Herschel Stervorming Het ontstaan van ons eigen zonnestelsel
Nadere informatieNewtoniaanse kosmologie De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch Het vroege heelal Liddle Ch. 11
Newtoniaanse kosmologie 5 5.1 De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch. 10 5.2 Het vroege heelal Liddle Ch. 11 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in de tijd: de oerknal
Nadere informatieV339 DEL: Waarnemingen van een nova vanuit de lage landen
V339 DEL: Waarnemingen van een nova vanuit de lage landen André van der Hoeven, Martijn Dekker, Hubert Hautecler en Paul Gerlach Figuur 1: Artist impression door Paul Gerlach van een dubbelsterpaar waaruit
Nadere informatieHoofdstuk 8. Samenvatting. 8.1 Sterren en sterrenhopen
Hoofdstuk 8 Samenvatting Een verlaten strand en een onbewolkte lucht, zoals op de voorkant van dit proefschrift, zijn ideaal om te genieten van de sterren: overdag van de Zon de dichtstbijzijnde ster en
Nadere informatieSterrenstelsels: een aaneenschakeling van superlatieven
: een aaneenschakeling van superlatieven Wist u dat! Onze melkweg is een sterrenstelsel! Het bevat zo n 200000000000 sterren! Toch staat de dichtstbijzijnde ster op 4 lichtjaar! Dit komt overeen met 30.000.000
Nadere informatieZwarte gaten: klein, middel(?) en groot. Peter Jonker SRON, Radboud Universiteit Nijmegen & Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics E PA E N T Y
I Zwarte gaten: klein, middel(?) en groot Peter Jonker SRON, Radboud Universiteit Nijmegen & Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics D RA M T R E PA DBO U D T E N UNI OF V E R AST I S RO T Y P NIJ
Nadere informatieAstronomische Technieken Hovo Cursus Prof.dr. Paul Groot (RU) Dr. Gijs Nelemans (RU)
Astronomische Technieken Hovo Cursus 2010 Prof.dr. Paul Groot (RU) Dr. Gijs Nelemans (RU) Opbouw van de cursus 15/3: 22/3: 12/4: 19/4: 26/4: 3/5: - Berichten uit de ruimte - Ontvangers op Aarde Paul Groot
Nadere informatieNewtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology
Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling Sterrenkunde IMAPP http://particle.astro.ru.nl/goto.html?cosmology1011 1.0 Het doel van dit college: Ontstaan en ontwikkeling van het
Nadere informatie178 Het eerste licht
178 Het eerste licht Het eerste licht et ontstaan van het heelal heeft de mensheid al sinds de vroegste beschavingen bezig H gehouden. Toch heeft het tot de vorige eeuw geduurd voor een coherent model
Nadere informatieNewtoniaanse kosmologie 5
Newtoniaanse kosmologie 5 5.1 De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch. 10 5.2 Het vroege heelal Liddle Ch. 11 1 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in de tijd: de
Nadere informatieMulti-wavelength analyses of gamma-ray bursts: Features of Swift GRBs and the blast wave model Curran, P.A.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Multi-wavelength analyses of gamma-ray bursts: Features of Swift GRBs and the blast wave model Curran, P.A. Link to publication Citation for published version (APA):
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting De titel van dit proefschrift is Growing up in the city: a study of galaxy cluster progenitors at z > 2. Dit kan in het Nederlands ongeveer vertaald worden als Opgroeien in de
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Het vraagstuk van onze oorspong fascineert mensen van jong tot oud. Binnen dit vraagstuk specialiseert de extragalactische sterrenkunde zich op het ontstaan van sterrenstelsels
Nadere informatieNewtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology
Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling Sterrenkunde IMAPP http://particle.astro.ru.nl/goto.html?cosmology1112 Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling
Nadere informatieJ.W. van Holten
Afstandsbepaling in het heelal i. Parallax methode Definitie: d = 1 parsec als α = 1 1 parsec = 3.26 lichtjaar = 3.09 10 13 km ii. Variabele sterren A. Cepheiden: sterk statistisch verband tussen maximale
Nadere informatieDoet onze zon het morgen nog? D.w.z. schijnt hij morgen ook weer lekker?
Doet onze zon het morgen nog? D.w.z. schijnt hij morgen ook weer lekker? OF: Als ik het publiek vraag hoe lang het duurt voor het licht van de zon op de Aarde aankomt is het antwoord steevast: zo n 8 minuten
Nadere informatieSterrenstof. OnzeWereld, Ons Heelal
Sterrenstof OnzeWereld, Ons Heelal Mesopotamie: bestudering van de bewegingen aan het firmament vooral voor astrologie. Veel van de kennis, ook over bedekkingen (waaronder maans- en zonsverduisteringen)
Nadere informatieThe Deaths of Massive Stars in Binary Systems E. Zapartas
The Deaths of Massive Stars in Binary Systems E. Zapartas Sterren die meer dan ongeveer 8 maal de massa van de zon vergaren terwijl ze vormen volgen een andere levensloop dan sterren met een lagere massa
Nadere informatieGravitatie en kosmologie
Gravitatie en kosmologie FEW cursus Jo van den Brand Sferische oplossingen: 10 november 2009 Ontsnappingssnelheid Mitchell (1787); Laplace (± 1800) Licht kan niet ontsnappen van een voldoend zwaar lichaam
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/28941 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Ortiz, Pablo Title: Effects of heavy fields on inflationary cosmology Issue Date:
Nadere informatieDe Melkweg: visueel. sterren, nevels en stof. De Melkweg: atomair waterstof. atomair waterstof straalt bij een golflengte van 21cm
75 50 25 0-25 0 25 50 75 100 125-25 -50-75 2003 Inleiding Astrofysica De Melkweg: visueel De Melkweg: nabij-infrarood Paul van der Werf Sterrewacht Leiden sterren, nevels en stof nabij-infrarood licht
Nadere informatieSterrenkundig Practicum 2 3 maart Proef 3, deel1: De massa van het zwarte gat in M87
Proef 3, deel1: De massa van het zwarte gat in M87 Sterrenkundig Practicum 2 3 maart 2005 Vele sterrenstelsels vertonen zogenaamde nucleaire activiteit: grote hoeveelheden straling komen uit het centrum.
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Als je iets niet op een eenvoudige manier kunt uitleggen dan begrijp je het niet goed genoeg. -Albert Einstein Onze plaats in het heelal Ons perspectief op de plaats van de mensheid
Nadere informatiethe Astrophysical Herald
the Astrophysical Herald Neutrinos as probes for particle physics and astronomy H. B. J. Koers Samenvatting Beste radioactieve dames en heren, Met deze aanhef opende Wolfgang Pauli een brief die hij op
Nadere informatieThe Properties and Impact of Stars Stripped in Binaries Y.L.L. Götberg
The Properties and Impact of Stars Stripped in Binaries Y.L.L. Götberg In dit proefschrift, getiteld De eigenschappen en impacts van sterren die gestript zijn in dubbelstersystemen, addresseren wij de
Nadere informatieRadiotelescopen. N.G. Schultheiss
1 Radiotelescopen N.G. Schultheiss 1 Inleiding In de module Het uitdijend Heelal hebben we gezien dat het heelal steeds groter wordt. Bijgevolg zijn de lichtstralen van melkwegstelsels die ver van ons
Nadere informatieHOVO cursus Kosmologie
HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding
Nadere informatieOerknal kosmologie 1
Inleiding Astrofysica Paul van der Werf Sterrewacht Leiden Evolutie van massa dichtheid vroeger M ρ λ = = = = + M ρ λ ( 1 z) Evolutie van fotonen dichtheid E hν = = 1+ z E hν E c 2 ρ = = + ρ E c 2 4 (
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Hoofdstuk 10 Nederlandse samenvatting Dit proefschrift gaat over dubbelsterren: twee sterren die als gevolg van de zwaartekracht om elkaar heen draaien. Deze systemen zijn van groot belang voor de sterrenkunde,
Nadere informatiePraktische opdracht ANW De levensloop van een ster
Praktische opdracht ANW De levensloop van een ster Praktische-opdracht door een scholier 2522 woorden 18 maart 2003 7 90 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding Wij hebben er voor gekozen om ons werkstuk over
Nadere informatieSamenvatting door D woorden 28 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde
Samenvatting door D. 1387 woorden 28 november 2016 0 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Kosmografie Onderzoeken van heelal basis wetenschap = fysica Hoofdstuk 1: Structuur van het heelal 1.1 Samenstelling
Nadere informatie13 Zonnestelsel en heelal
13 Zonnestelsel en heelal Astrofysica vwo Werkblad 51 LEVENSLOOP VAN STERREN In deze opdracht ga je na hoe de levensloop van een ster eruit ziet, en wat dat betekent voor het leven op aarde. Uit het HRD
Nadere informatieDonkere Materie. Bram Achterberg Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht
Donkere Materie Bram Achterberg Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht Een paar feiten over ons heelal Het heelal zet uit (Hubble, 1924); Ons heelal is zo n 14 miljard jaar oud; Ons heelal was vroeger
Nadere informatieAlgemeen. Cosmic air showers J.M.C. Montanus. HiSPARC. 1 Kosmische deeltjes. 2 De energie van een deeltje
Algemeen HiSPARC Cosmic air showers J.M.C. Montanus 1 Kosmische deeltjes De aarde wordt continu gebombardeerd door deeltjes vanuit de ruimte. Als zo n deeltje de dampkring binnendringt zal het op een gegeven
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Chapter 8 Nederlandse Samenvatting Clusters van melkwegstelsels zijn in veel opzichten de grote steden van ons heelal. Ze bestaan uit honderden melkwegstelsels die op hun beurt weer miljarden sterren bevatten.
Nadere informatieRuud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden
Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden 22 oktober 2010 STERREWACHT LEIDEN ASTROCHEMIEGROEP Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Xander Tielens Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 10 postdocs 12 promovendi
Nadere informatieModelling the Atmosphere of a Magnetar during a Burst T. van Putten
Modelling the Atmosphere of a Magnetar during a Burst T. van Putten Nederlandse Samenvatting Dit proefschrift is een studie naar de invloed van de straling uitgezondendooreen magnetar op haar atmosfeer,
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/18643 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Voort, Frederieke van de Title: The growth of galaxies and their gaseous haloes
Nadere informatiePraktische opdracht ANW Zwarte gaten
Praktische opdracht ANW Zwarte gaten Praktische-opdracht door een scholier 2138 woorden 2 mei 2003 6,9 64 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding. Al heel lang speelt het heelal een rol in onze samenleving.
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/36145 holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/36145 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Turner, Monica L. Title: Metals in the diffuse gas around high-redshift galaxies
Nadere informatieGevaar uit de ruimte
Gevaar uit de ruimte Gevaar uit de ruimte Hoe veilig is het leven op Aarde Wat bedreigt ons Moeten wij ons zorgen maken Wat doen we er tegen Gevaar uit de ruimte Gevaren zijn tijdgebonden en zitten meestal
Nadere informatieZwart gat Simulatie KORTE BESCHRIJVING
Zwart gat Simulatie KORTE BESCHRIJVING Veel kinderen hebben ooit al gehoord van een zwart gat, en ze weten dat het een bodemloze put is. Als iets in een zwart gat valt, kan het er onmogelijk uit ontsnappen
Nadere informatieHoe meten we STERAFSTANDEN?
Hoe meten we STERAFSTANDEN? (soorten sterren en afstanden) Frits de Mul Jan. 2017 www.demul.net/frits 1 Hoe meten we STERAFSTANDEN? (soorten sterren en afstanden) 1. Afstandsmaten in het heelal 2. Soorten
Nadere informatieDe kosmische afstandsladder
De kosmische afstandsladder De kosmische afstandsladder Oorsprong Sterrenkunde Maan B Zon A Aarde C Aristarchos: Bij halve maan is de hoek zon-maanaarde, B, 90 graden. Als exact op hetzelfde moment de
Nadere informatieCover Page. Author: Bonnerot, Clément Title: Dynamics and radiation from tidal disruption events Date:
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/56249 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Bonnerot, Clément Title: Dynamics and radiation from tidal disruption events Date:
Nadere informatieAndromeda stelsel nadert ons 20% sneller
Introductie en relevantie De wet van Hubble berust op de veronderstelling dat snelheid de belangrijkste oorzaak van de roodverschuiving "z" van sterrenstelsels zou zijn. De auteurs van dit artikel betogen
Nadere informatieHonderd jaar algemene relativiteitstheorie
Honderd jaar algemene relativiteitstheorie Chris Van Den Broeck Nikhef open dag, 04/10/2015 Proloog: speciale relativiteitstheorie 1887: Een experiment van Michelson en Morley toont aan dat snelheid van
Nadere informatieNeutrinos sneller dan het licht?
Neutrinos sneller dan het licht? Kosmische neutrinos Ed P.J. van den Heuvel, Universiteit van Amsterdam 24/10/2011 Zon en planeten afgebeeld op dezelfde schaal Leeftijd zon en planeten: 4,65 miljard jaar
Nadere informatieDetectie van kosmische straling
Detectie van kosmische straling muonen? geproduceerd op 15 km hoogte reizen met een snelheid in de buurt van de lichtsnelheid levensduur = 2,2.10-6 s s = 2,2.10-6 s x 3.10 8 m/s = 660 m = 0,6 km Victor
Nadere informatie11/15/16. Inleiding Astrofysica College 8 14 november Ignas Snellen. De melkweg
Inleiding Astrofysica College 8 14 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen De melkweg 1 De melkweg Anaxagoras (384-322 BC) en Democritus (500-428 BC): Melkweg bestaat uit verwegstaande sterren Galilei
Nadere informatieCitation for published version (APA): van Eerten, H. J. (2010). Gamma-ray burst afterglows from jet simulation to light curve
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Gamma-ray burst afterglows from jet simulation to light curve van Eerten, H.J. Link to publication Citation for published version (APA): van Eerten, H. J. (2010).
Nadere informatieG(amma)R(ay)B(urst)'s
G(amma)R(ay)B(urst)'s Dit zijn kortstondige (van enkele milliseconden tot enkele minuten) zéér heftige uitbarstingen van gammastraling welke pas de laatste 30 jaar onderkend zijn. Gammastraling behoort
Nadere informatieTENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 14 DECEMBER,
TENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 14 DECEMBER, 14.00-17.00 LEES ONDERSTAANDE IN DETAIL: DIT TENTAMEN OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 2.5 PUNTEN OPGAVE 2: 2.5 PUNTEN OPGAVE 3: 2.5 PUNTEN OPGAVE 4: 2.5
Nadere informatieUitdijing van het heelal
Uitdijing van het heelal Zijn we centrum van de expansie? Nee Alles beweegt weg van al de rest: Alle afstanden worden groter met zelfde factor a(t) a 4 2 4a 2a H Uitdijing van het heelal (da/dt) 2 0 a(t)
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/30210 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Clementel, Nicola Title: Casting light on the ƞ Carinae puzzle Issue Date: 2014-12-18
Nadere informatieNewtoniaanse kosmologie 4
Newtoniaanse kosmologie 4 4.2 De leeftijd van het heelal Liddle Ch. 8 4.1 De kosmologische constante Liddle Ch. 7 4.3 De dichtheid en donkere materie Liddle Ch. 9 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis
Nadere informatieSamenvatting in het Nederlands
Hoofdstuk 12 Samenvatting in het Nederlands 12.1 Inleiding Dit proefschrift bevat de belangrijkste resultaten van het onderzoek dat ik de laatste vijf jaar heb gedaan naar natuurkundige theoriën over schokgolven
Nadere informatienaarmate de afstand groter wordt zijn objecten met of grotere afmeting of grotere helderheid nodig als standard rod of standard candle
Melkwegstelsels Ruimtelijke verdeling en afstandsbepaling Afstands-ladder: verschillende technieken nodig voor verschillend afstandsbereik naarmate de afstand groter wordt zijn objecten met of grotere
Nadere informatieAfstanden in de astrofysica
Afstanden in de astrofysica Booggraden, boogminuten en boogseconden Een booggraad of kortweg graad is een veel gebruikte eenheid voor een hoek. Een booggraad is per definitie het 1/360-ste deel van een
Nadere informatieNederlandstalige samenvatting
6 Nederlandstalige samenvatting Wanneer we naar de nachtelijke sterrenhemel kijken is deze bezaaid met sterren. Kijken we nog beter dan zien we structuur aan de hemel: een band met meer sterren dan de
Nadere informatieInleiding. Ik heb hiervoor gekozen omdat ik het heel interessant vind en ik had een onderwerp nodig.
Het heelal Inleiding Ik heb hiervoor gekozen omdat ik het heel interessant vind en ik had een onderwerp nodig. Hoofdstukken Hoofdstuk 1 Het Heelal. blz. 3 Hoofdstuk 2 Het Zonnestelsel. blz. 4 Hoofdstuk
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/19026 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Uitert, Edo van Title: Weak gravitational lensing in the red-sequence cluster
Nadere informatieO NSHEELALisongeveer13,7miljardjaargeledenontstaantijdensdeoerknal1.
Nederlandse Samenvatting De Oorsprong en Eigenschappen van Sterrenstelsels O NSHEELALisongeveer13,7miljardjaargeledenontstaantijdensdeoerknal1. VanafditmomentishetHeelalgaanuitdijenenafkoelen. Indebegintijdvan
Nadere informatieInterstellair Medium. Wat en Waar? - Gas (neutraal en geioniseerd) - Stof - Magneetvelden - Kosmische stralingsdeeltjes
Interstellair Medium Wat en Waar? - Gas (neutraal en geioniseerd) - Stof - Magneetvelden - Kosmische stralingsdeeltjes Neutraal Waterstof 21-cm lijn-overgang van HI Waarneembaarheid voorspeld door Henk
Nadere informatieVariabele Sterren. Instability strip: Cepheiden RR Lyrae W Virginis sterren. Rode reuzen op de z.g. instability strip in het HR diagram
Variabele Sterren Cepheiden Lyrae W Virginis sterren ode reuzen op de z.g. instability strip in het H diagram De pulsatie en variabiliteit onstaan doordat in de buitenlagen van zulke sterren de He + nogmaals
Nadere informatieGravitatie en Kosmologie
Gravitatie en Kosmologie FEW cursus Jo van den Brand & Jeroen Meidam Les 1: 3 september 2012 Parallax Meten van afstand Meet positie van object ten opzichte van achtergrond De parallaxhoek q, de afstand
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/38874 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Martinez-Barbosa, Carmen Adriana Title: Tracing the journey of the sun and the
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/35085 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Fumagalli, Mattia Title: Star formation and aging at cosmic noon : the spectral
Nadere informatieHOVO cursus Kosmologie
HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 2011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 24/1 31/1 7/2 14/2 21/2
Nadere informatieDoet onze zon het morgen nog? D.w.z. schijnt hij morgen ook weer lekker? Als ik het publiek vraag hoe lang het duurt voor het licht van de zon op de
Doet onze zon het morgen nog? D.w.z. schijnt hij morgen ook weer lekker? Als ik het publiek vraag hoe lang het duurt voor het licht van de zon op de Aarde aankomt is het antwoord steevast: zo n 8 minuten
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20680 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Astraatmadja, Tri Laksmana Title: Starlight beneath the waves : in search of TeV
Nadere informatieWetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%?
Wetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%? Dirk Ryckbosch Fysica en Sterrenkunde 23 oktober 2017 Dirk Ryckbosch (Fysica en Sterrenkunde) Elementaire Deeltjes 23 oktober 2017 1 / 27
Nadere informatieE p m. De voorspelling van antimaterie. Paul Dirac voorspelde het bestaan van het positron in 1928
De voorspelling van antimaterie Paul Dirac voorspelde het bestaan van het positron in 1928 Dirac s vergelijking impliceert: positron massa = elektron massa positron lading = +e Dirac Algebra: 2g 2 2 E
Nadere informatieDoet onze zon het morgen nog? D.w.z. schijnt hij morgen ook weer lekker? Als ik het publiek vraag hoe lang het duurt voor het licht van de zon op de
Doet onze zon het morgen nog? D.w.z. schijnt hij morgen ook weer lekker? Als ik het publiek vraag hoe lang het duurt voor het licht van de zon op de Aarde aankomt is het antwoord steevast: zo n 8 minuten
Nadere informatieInleiding Astrofysica College 8 9 november Ignas Snellen
Inleiding Astrofysica College 8 9 november 2015 13.45 15.30 Ignas Snellen De chemische verrijking van het heelal o In het begin bestaat het heelal alleen uit waterstof, helium, en een beetje lithium o
Nadere informatieSTERREN EN MELKWEGSTELSELS
STERREN EN MELKWEGSTELSELS 5. Piet van der Kruit Kapteyn Astronomical Institute University of Groningen the Netherlands Voorjaar 2007 Outline Differentiële rotatie Massavedeling Ons Melkwegstelsel ontleent
Nadere informatieD h = d i. In deze opgave wordt de relatie tussen hoekmaat en afstand uitgerekend in een vlak expanderend heelal.
12 De hoekafstand In een vlak, statisch, niet expanderend heelal kan men voor een object met afmeting d op grote afstand D (zodat D d) de hoek i berekenen waaronder men het object aan de hemel ziet. Deze
Nadere informatieAfstanden in de sterrenkunde
Afstanden in de sterrenkunde Inleiding. In de sterrenkunde bestaat een fundamenteel probleem; we kunnen misschien wel heel precies waarnemen waar een object aan de hemel staat, maar hoe kunnen we achterhalen
Nadere informatieHoe meten we STERAFSTANDEN?
Hoe meten we STERAFSTANDEN? Frits de Mul voor Cosmos Sterrenwacht nov 2013 Na start loopt presentatie automatisch door 1 Hoe meten we STERAFSTANDEN? 1. Afstandsmaten in het heelal 2. Soorten sterren 3.
Nadere informatieCover Page. Author: Herbonnet R.T.L. Title: Unveiling dark structures with accurate weak lensing Date:
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/55951 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Herbonnet R.T.L. Title: Unveiling dark structures with accurate weak lensing Date:
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Hoofdstuk 10 Nederlandse samenvatting 10.1 Actieve melkwegstelsels Melkwegstelsels bestaan uit vele miljarden sterren die door zwaartekracht bijeen gehouden worden. Het licht van de meeste melkwegstelsels
Nadere informatie