Lerend vermogen bij dementie

Transcriptie

1 Trefwoorden Dementie Psychogeriatrie Lerend vermogen bij dementie Bij mensen met dementie raakt het geheugen steeds verder aangetast. Toch blijkt hun levenskwaliteit verhoogd te kunnen wor - den, juist door het geheugen en lerend vermogen aan te spreken. Dit artikel geeft een inkijk in wat er bekend is over leren bij dementie. Een tweede artikel in dit nummer van TvZ geeft een aantal handvatten voor de praktijk. Auteurs Frans Hoogeveen, lector psychogeriatrie aan De Haagse Hogeschool en psycholoog bij Florence. Mari Groenendaal, lecturer practitioner bij WoonZorgcentra Haaglanden en kenniskringlid van het lectoraat psychogeriatrie. Alessandro Caffò, onderzoeker bij het Department of Educational Sciences, Psychology, Communication aan de Universiteit van Bari, Italië. Viviana Perilli, onderzoeker bij het Lega del filo d oro Research Centre in Lesmo, Italië. Correspondentie Frans Hoogeveen: F.R.Hoogeveen@hhs.nl Een van de mogelijkheden om de levenskwaliteit van mensen met dementie te bevorderen is het benutten van hun geheugen en lerend vermogen. Als dit optimaal gebeurt is er uitzicht om langer zelfstandig te functioneren. Op het eerste gezicht lijkt dat verrassend. Om te kunnen leren is immers een goed functionerend geheugen nodig, en die functie is bij mensen met dementie nu juist ernstig aangetast. Toch is herinneren en leren mogelijk, want niet alle vormen van geheugen worden bij dementie even sterk beperkt (Dirkse e.a., 2011). Uit recent onderzoek blijkt dat er nog opmerkelijke resultaten kunnen worden geboekt (o.a. Kessels & Olde Hensken, 2009; van Tilborg e.a., 2011). Geheugen en dementie Mensen met dementie hebben geheugenproblemen, al bestaan er grote individuele verschillen in de aard en omvang ervan. Zo wordt de ziekte van Alzheimer onder meer gekenmerkt door inprentingstoornissen, waardoor de patiënt niet meer in staat is nieuwe informatie op te nemen. Bij mensen met vasculaire de- mentie of frontotemporale dementie staan deze stoornissen, zeker in de eerste stadia van de ziekte, minder sterk op de voorgrond (Jonker e.a., 2009). Andere verschillen hebben te maken met de ernst van de dementie. Verlies van geheugenfuncties is immers een proces. Tijdens het ziekteproces kan de patiënt nog steeds dingen onthouden en leren, al worden die mogelijkheden steeds geringer naarmate de dementie vordert. Ten minste twee typen van geheugen blijven langer intact dan we zouden verwachten: het onbewuste geheugen en het emotiegeheugen. Het onbewuste geheugen In het onbewuste geheugen zit informatie waarvan we niet bewust weten dàt we het weten. Een voorbeeld is het geheugen voor vaardigheden, alledaagse dingen waar we niet bewust mee bezig hoeven te zijn, maar die we gewoon doen. Denk aan tandenpoetsen, wegrijden op de fiets en schakelen in de auto. Dit onbewuste (of automatische) geheugen functioneert bij mensen met dementie dikwijls nog veel beter dan het bewuste geheugen (Dirkse 42 TVZ002_Hoogeveen.indd 42 4/8/2014 3:23:58 PM

2 e.a., 2009; zie kader). Dat blijkt ook uit het gegeven dat oude routines (handelingen die mensen in hun leven duizenden keren hebben uitgevoerd) ook bij dementie lang in stand en oproepbaar blijven. Een man met dementie nam veel te weinig vocht in en bij herhaalde aansporing reageerde hij steeds kribbiger. Als zijn echtgenote echter haar eigen glas hief en enthousiast tegen hem zei: Proost, Jan!, pakte ook hij zijn glas en nam een slok. (Dirkse, e.a., 2009) Meneer van G. heeft een gevorderde dementie. Navraag bij zijn echtgenote leert dat het meer dan tien jaar geleden is dat hij voor de laatste keer zwom. In het verpleeghuis is hij passief, is zijn stemming gedrukt en neemt zijn apraxie steeds verder toe. Maar in het zwembad fleurt hij op. Het bad is ondiep genoeg om er te kunnen staan, maar uit eigen beweging gaan zijn voeten van de vloer. Hij beheerst de schoolslag nog! Tijdens het zwemmen is hij motorisch en sociaal veel vaardiger en actiever dan gewoonlijk. En aan zijn gehele gedrag is te zien dat hij geniet. ( Zwementie is een participatieproject waarin hbo-v-studenten van De Haagse Hogeschool zwemmen met ouderen met dementie; zie ook en TvZ nr 6/2013: Zwemmen met dementerenden). Het emotiegeheugen Gebeurtenissen die met heftige emoties gepaard gaan worden beter onthouden. Zo weten we bijna allemaal nog heel gedetailleerd waar en met wie we waren toen ruim tien jaar geleden twee vliegtuigen de WTC-torens in New York binnen vlogen. Ook bij mensen met dementie is dit emotiegeheugen nog aan te spreken. Door de persoon met dementie in jouw In de praktijk Het onbewuste geheugen en lerend vermogen van mensen met dementie biedt grotere mogelijkheden dan we op het eerste gezicht zouden verwachten. Het is belangrijk dat verpleegkundigen daarvan kennis nemen. Associatieleren, emotieleren en foutloos leren kunnen worden ingezet om mensen met dementie een betere kwaliteit van leven te geven. Toepassing daarvan in de verpleegkundige praktijk is relevant en vergroot de specialistische kennis van deze beroepsgroep in de dementiezorg. aanwezigheid een of meerdere keren sterk doeld hevig schrikken. Mevrouw O. is positief te emotioneren, vergroot je de overstuur en laat zich nauwelijks kalmeren. De dagen erop lijkt mevrouw O. zich kans dat hij of zij jou later onbewust herkent en zich prettig bij je voelt (Dirkse niets meer van het voorval te herinneren. e.a., 2009). Veel verzorgenden en verpleegkundigen in de dementiezorg her- geïnformeerd geeft zij geen blijk van een Zij spreekt er niet over en als ernaar wordt kennen dit fenomeen. De patiënt kent bewuste herinnering. Maar nog weken na niet je naam, weet niet wie je bent of hoe het voorval moet mevrouw O. niets van vaak hij of zij je al heeft ontmoet, maar je Yvonne hebben. Zij reageert boos en afwijzend als Yvonne haar benadert. Sterker merkt aan alles dat er op gevoelsniveau herkenning is. Hetzelfde mechanisme nog: mevrouw O. toont een gegeneraliseerde reactie: zij doet die weken opvallend kan helaas ook negatief uitpakken. minder vriendelijk tegen donkere verzorgenden dan tegen hun blanke collega's. Mevrouw O. woont op een psychogeriatrische afdeling van een verpleeghuis. Ze is Gelukkig dooft dat geleidelijk weer uit. een vriendelijke dame en maakt weinig onderscheid tussen verzorgenden. Yvonne Het associatiegeheugen is een Surinaamse verpleegkundige. Ze Het associatiegeheugen is een bijzondere heeft een zeer donkere huid. Tijdens een vorm van het onbewuste geheugen. Ervaringen die we lang geleden hebben opge- nachtdienst komt ze de slaapkamer van mevrouw O. binnen, en laat haar onbe daan en opgeslagen, zoals een muziekhit Dementie Dementie is een progressieve aandoening die het cognitieve en praktische functioneren van de patiënt in ernstige mate aantast (Mayeux, 2003; Jonker e.a., 2009). Het proces van achteruitgang kan langzaam of snel verlopen, maar leidt uiteindelijk tot volledige aftakeling. Daarbij komen vaak gedrags- en stemmingsproblemen, zoals apathie, angst, depressie, agitatie en agressie: een zware last voor de patiënt en diens naasten (Hoogeveen, 2008). Tot op heden zijn er geen mogelijkheden om het ziekteproces te stoppen, laat staan genezing te geven. De hedendaagse zorg voor mensen met dementie richt zich dan ook vooral op vermindering van lijden en het bevorderen van kwaliteit van leven (Gerritsen e.a., 2010). 43 TVZ002_Hoogeveen.indd 43 4/8/2014 3:24:01 PM

3 uit onze jeugd die ons emotioneel raakte, kunnen vele jaren later nog steeds sterke herinneringen en gevoelens bij ons oproepen. Ook dit fenomeen valt bij mensen met dementie nog dikwijls waar te nemen. Mevrouw E. heeft een gevorderde dementie. Haar stemmingen variëren sterk. Soms is ze heel angstig. Dan zit ze ineengedoken in haar stoel met een vertrokken gelaat. Ze jammert, huilt en gilt. Het is meestal niet duidelijk wat daarvan de aanleiding is. Op andere momenten lijkt ze tevreden. Als je dan contact zoekt, reageert ze met een prachtige lach. Sinds kort kennen we een manier om die goede stemming bij haar op te roepen, dankzij informatie van haar oudste dochter. Mevrouw E. heeft heel veel van haar man gehouden. Hij is vijf jaar geleden overleden. Daarvan lijkt zij zich niet meer bewust. Sterker nog, zij vraagt al jaren niet naar hem. De laatste dertig jaar van zijn leven gebruikte hij een aftershave die nog verkrijgbaar is: Old Spice. Als we een paar druppels daarvan op een zakdoek doen, en we laten mevrouw E. daaraan ruiken, wordt ze vier van de vijf keer blij. Opmerkelijk is dat ze zelfs op die momenten niet over haar man spreekt, maar de associatie in haar brein lijkt nog levend! De praktijk Hoe kunnen wij als zorgprofessionals gebruik maken van de restcapaciteiten van mensen met dementie? We behandelen hieronder associatieleren, operant leren en een variant van die laatste, het zogeheten foutloos leren. Associatieleren Associatieleren betekent oude associaties oproepen en die koppelen aan nieuwe situaties. Een ander woord hiervoor is klassieke conditionering. Een voorbeeld is een van de lopende projecten van het lectoraat psychogeriatrie van de Haagse Hogeschool: Radio Remember. Dit is een volautomatisch radiostation voor mensen met dementie. Het station brengt muziek uit alle genres, die rondom de jaren 50 populair was. De muziek wordt groepsgewijs aangeboden in huiskamers van verpleeghuizen. Een eerste pilotonderzoek laat zien dat de effecten gunstig zijn (Hoogeveen, e.a., 2014). Een volgende stap is het zoeken naar individuele muziekvoorkeur: welke muziekstukken roepen bij deze persoon krachtige positieve herinneringen en emoties op? En de daaropvolgende stap: de voorkeursmuziekstukken inzetten in situaties die voor die persoon onaangenaam of bedreigend zijn. Dit zou een krachtige psychosociale interventie kunnen opleveren. Operant leren Operant leren is het proces waarbij een respons in een bepaalde context gevolgd wordt door een bekrachtiger (Engels: reinforcer) of bestraffer (Engels: punisher). Een bekrachtiger is elke gebeurtenis die de kans vergroot dat dezelfde respons in de toekomst weer zal optreden. Een bestraffer is daarentegen elke gebeurtenis die de kans verkleint dat de respons weer zal optreden. Operant leren is wat in de volksmond onder leren wordt verstaan. Synoniemen zijn instrumenteel leren of operante conditionering. Operant leren is de manier waarop we in de loop van ons leven leren schrijven en lezen, fietsen, met anderen samenwerken, en ons vak, om maar eens een paar voorbeelden te noemen. Foutloos leren Een bijzondere variant van operant leren is foutloos leren: het doorlopen van het leerproces zonder dat daarbij fouten worden gemaakt. Sinds het baanbrekende onderzoek, vijftig jaar geleden, door Terrace (1963), verschenen er duizenden wetenschappelijke artikelen over de positieve effecten van foutloos leren, met name bij mensen met een verstandelijke beperking. Het is eigenlijk verwonderlijk dat onderzoek naar de mogelijkheden van foutloos leren bij mensen met dementie zo lang is uitgebleven. De laatste jaren worden de aanwijzingen steeds sterker dat ook bij mensen met dementie veel te verwachten is van fouloos leren (o.a. Dechamps e.a., 2011; Kessels & Olde Hensken, 2009). Recent schreven de Werd, Boelen en Kessels (2013) een praktische handleiding hierover voor professionals in de zorg voor mensen met dementie. >>> LEES HET VOLGENDE ARTIKEL OVER DE PRAKTISCHE TOEPASSINGEN VAN HET LEREND VERMOGEN VAN MENSEN MET DEMENTIE >>> Literatuur Dechamps, A., Fasotti, L., Jungheim, J., Leone, E., Dood, E., Allioux, A. & Kessels, R. (2011). Effects of different learning methods for instrumental activities of daily living in patients with Alzheimer s dementia: A pilot study. American Journal of Alzheimers Disease and Other Dementias, 26, Dirkse, R., Kessels, R., Hoogeveen, F. & van Dixhoorn, I. (2011). (Op)nieuw geleerd, oud gedaan. Utrecht: Kosmos. Gerritsen, D.L., Dröes, R.M., Ettema, T.O., Boelens, E., Bos, J., Meihuizen, L., de Lange, J., Schölzel, C.J. & Hoogeveen, F.R. (2010). 44 TVZ002_Hoogeveen.indd 44 4/8/2014 3:24:01 PM

4 waliteit van leven bij dementie in perspectief: een oriënterende studie naar variaties in opvattingen onder mensen met dementie, hun zorgverleners en in de literatuur, en de weerslag daarvan op de dagelijkse praktijk. Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, 41, 6, Hoogeveen, F.R. (2008). Leven met dementie. SAMENVATTING De levenskwaliteit van mensen met dementie blijkt verhoogd te kunnen worden door het geheugen en lerend vermogen aan te spreken. Het gaat daarbij met name om het onbewuste geheugen (waaronder het associatiegeheugen) en het emotiegeheugen. Leren kan nog via associatieleren, operant leren en een variant van die laatste, het zogeheten foutloos leren. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Hoogeveen, F.R., Groenendaal, M., Mulder, B., Bakker, M., Swinkels, S. & van den Ber g, M. (2014). Radio Remember: Internetradio voor mensen met dementie. Denkbeeld, in druk. Jonker, C., Slaets, J. & Verhey, F. (2009). Handboek dementie. Laatste inzichten in diagnostiek en behandeling. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Kessels, R. & Olde Hensken, L. (2009). Ef fects of Advertentie errorless skill learning in people with mild-tomoderate or severe dementia: A randomized controlled pilot study. Neurorehabilitation, 25, Mayeux, R. (2003). Epidemiology of neurodegeneration. Annual Review of Neuroscience, 26, Terrace, H.S. (1963). Discrimination learning Eindelijk echt inspiratie gevonden with and without errors. Journal of the Experimental Analysis of Behavior, 6, 1, Tilborg, I. van, Kessels, R. & Hulstijn, W. (2011). How should we teach everyday skills in dementia? A controlled study comparing implicit and explicit training methods. Clinical Rehabilitation, 25, Werd, M. de, Boelen, D., & Kessels, R. (2013). Foutloos leren bij dementie: een praktische handleiding. Den Haag: Boom Lemma. Buddy Netwerk zet zich in voor mensen met een ernstige, chronische en/of levensbedreigende ziekte, zoals kanker, MS of Hart-en Vaatziekten. De impact van de ziekte op iemands sociale en emotionele leven is groot, soms te groot. Word nu buddy en vergroot de wereld van een ander en ook die van jezelf. Simpelweg door er eens per week een paar uur voor de ander te zijn. Word ook buddy! of bel TVZ002_Hoogeveen.indd 45 4/8/2014 3:24:01 PM

5 Trefwoorden Dementie Psychogeriatrie Foutloos leren bij dementie Recent onderzoek toont aan dat de levenskwaliteit van mensen met dementie kan toenemen door het geheugen en lerend vermogen aan te spreken. Dit artikel geeft, in vervolg op het vorige artikel in dit nummer van TvZ, een aantal handvatten voor de praktijk. Auteurs Mari Groenendaal is lecturer practitioner bij WoonZorgcentra Haaglanden en kenniskringlid van het lectoraat psychogeriatrie. Frans Hoogeveen is lector psychogeriatrie aan De Haagse Hogeschool en psycholoog bij Florence. Viviana Perilli is onderzoeker bij het Lega del filo d oro Research Centre in Lesmo, Italië. Alessandro Caffò is onderzoeker bij het Department of Educational Sciences, Psychology, Communication aan de Universiteit van Bari, Italië. Marjori Damen is bewegingstechnoloog en student neuropsychologie aan de Universiteit van Leiden. Correspondentie Mari Groenendaal: mgroenendaal@wzh.nl Verpleegkundigen zien bij mensen met dementie een verscheidenheid aan hulpvragen. Vaardigheden die de patiënt voorheen goed kon uitvoeren, gaan verloren. Het (op)nieuw aanleren kan ervoor zorgen dat de patiënt die activiteiten langer zelfstandig kan uitvoeren. Dit kan een positief effect hebben op het algehele activiteitenniveau van de patiënt, zijn eigenwaarde en zijn motivatie om iets te ondernemen (Perilli e.a., 2012; de Werd e.a., 2013). Daarnaast kan het van belang zijn dat mensen met dementie vaardigheden aanleren die zij zich nog nooit eerder eigen hebben gemaakt, waaronder het omgaan met nieuwe technologieën zoals de ipad. Foutloos leren Het benutten van het lerend vermogen van mensen met dementie is nog geen gemeengoed in de zorgverlening. Het is belangrijk dat verpleegkundigen kennis nemen van de mogelijkheden. Hierna gaan we nader in op de praktische mogelijkheden van foutloos leren, een bijzondere methode van operant leren waarbij een leerproces wordt doorlopen zonder dat er fouten worden gemaakt. De laatste jaren worden de aanwijzingen steeds sterker dat hiervan veel te verwachten is, ook bij mensen met dementie (o.a. Dechamps e.a., 2011; Kessels & Olde Hensken, 2009). We bespreken dit aan de hand van twee studies (Caffò e.a., 2014; Perilli e.a., 2013) die recent zijn uitgevoerd bij het lectoraat psychogeriatrie aan de Haagse Hogeschool, in samenwerking met de universiteit van Bari (Italië). In de praktijk Kennis van het lerend vermogen van mensen met dementie en de mogelijkheden die foutloos leren biedt, vergroten de expertise van verpleegkundigen in de dementiezorg. Foutloos leren is een waardevolle methode om mensen met dementie oude en nieuwe vaardigheden aan te leren, maar kan ook aanknopingspunten bieden in de dagelijkse omgang en bejegening. Deze methode kan ervoor zorgen dat de patiënt activiteiten langer zelfstandig kan uitvoeren. Dit heeft positieve gevolgen voor de kwaliteit van leven. 46 TVZ002_Groenendaal.indd 46 4/8/2014 1:09:36 PM

6 Studie 1: de weg leren vinden Eerdere studies hebben laten zien dat interventies zijn in te delen in compenserende en herstellende strategieën (Caffo, e.a., 2013). In de huidige studie (Caffo e.a., 2014) werden deze interventies met elkaar vergeleken bij vier mensen met dementie. Twee cliënten leerden een route van hun slaapkamer naar de woonkamer van het verpleeghuis, en twee cliënten de route van de dagbehandeling naar de koffiecorner. De cliënten hadden een leeftijd tussen de 67 en 89 jaar en hadden een matige tot ernstige vorm van dementie (MMSE: 6-17). Als voorbeeld mevrouw A: zij leerde op de ene dag de heenweg van haar slaapkamer naar de woonkamer met behulp van backward chaining (herstellende strategie) en op de andere dag de terugweg met behulp van ondersteunende technologie (compenserende strategie). Bij backward chaining wordt het doelgedrag in stappen aangeleerd, te beginnen bij de laatste stap. Er werd begonnen in de woonkamer. Op de route bevonden zich meerdere herkenningspunten. Mevrouw A werd begeleid naar het eerste herkenningspunt en kreeg instructie: Ziet u deze groene stoel? Bij deze groene stoel moet u altijd linksaf om naar de woonkamer te gaan. Goede responsen werden beloond. Bij een foute respons werd mevrouw A naar het vertrekpunt terug gebracht om vanaf daar opnieuw te beginnen en zodoende foute inprenting te voorkomen. Bij de technologische strategie werden op 5 plekken van de route bellen geplaatst die een muziekje van 10 seconden afspeelden en een knipperend blauw licht lieten zien. Mevrouw A werd steeds geïnstrueerd naar die bel te lopen die actief was. Op die wijze werd de gehele route gevolgd tot de eindbestemming. De elementen van foutloos leren Bij fouloos lerem wordt de te leren taak opgedeeld in kleine stappen en dan stapsgewijs aangeleerd totdat uiteindelijk het complexe doelgedrag tot stand wordt gebracht (chaining). De patiënt gaat pas over naar de volgende stap als hij de vorige stap zonder fouten, aarzelingen of gokken uit kan voeren. De behandelaar maakt bij elke stap gebruik van voordoen (modeling), verbale of visuele instructie. De behandelaar maakt gebruik van herhaling: de reeks van stappen wordt meerdere keren geoefend en daarmee ingeslepen; dit heet overtraining. Als de patiënt toch een fout maakt wordt deze meteen gecorrigeerd. Elke goede respons wordt systematisch beloond (bekrachtigd). Instructies kunnen geleidelijk worden teruggetrokken (fading) of toenemende benaderingen van het doelgedrag worden systematisch beloond (shaping). Uit: De Werd e.a. (2013) - Praktische handleiding voor behandelaars en verpleegkundigen in de dementiezorg. Per cliënt werden er gemiddeld 75 trainingssessies uitgevoerd. Alle bewoners tussen de 6 en 18 seconden en was opge- van de handeling weergaf. De clip duurde leerden het vinden van de weg. Het percentage correcte responsen op de baseline cliënt. De beelden werden voorafgegaan nomen vanuit het perspectief van de (voor de interventie) varieerde tussen door een voice-over die de cliënt aanmoedigde om te kijken. Bij de verbale in- 10 en 30. Het gemiddelde percentage correcte responsen tijdens de meest succesvolle interventie lag boven de 90. Voor de leen een verbale opdracht per stap, structie gaf de computer (voice-over) al- meeste cliënten (drie van de vier) gold dat zonder beelden. Er werden twee tafels gebruikt, een tafel waarop alle materialen de technologische interventie het meest effectief was. Voor de vierde cliënt waren klaar stonden en een tafel om de activiteit beide interventies even effectief. Bij deze op uit te voeren. Correcte responsen werden bekrachtigd en foute responsen ge- vierde cliënt viel op dat hij zich beter kon oriënteren dan de anderen, de herkenningspunten onthield en het verschil tus- Alle deelnemers leerden koffie zetten. corrigeerd. sen links en rechts nog wist. Beide interventies bleken even effectief. Het gemiddelde percentage correcte responsen voor de interventies (baseline) va- Studie 2: koffie leren zetten In deze studie (Perilli, 2013) werden visuele instructies (videoclips) vergeleken met percentage correcte responsen tijdens de rieerde tussen 20 en 40. Het gemiddelde verbale instructies. De te leren handeling interventies lag boven de 90. Er werden (koffie zetten) werd opgedeeld in 18 stappen. Vier cliënten namen deel. Zij hadden gemiddeld 75 trainingssessies uitgevoerd. een leeftijd tussen 72 en 91 jaar, en hadden een milde tot ernstige vorm van de- Dementie is een ernstige aandoening die Conclusie mentie (MMSE: 11-22). de patiënt steeds verder invalideert. De Bij de video-instructie werd op een televisie de clip gepresenteerd die een stap of snel kan verlopen. Tijdens dat proces achteruitgang is een proces dat langzaam is 47 TVZ002_Groenendaal.indd 47 4/8/2014 1:09:38 PM

7 het zaak ons te richten op de mogelijkheden die nog overblijven. Het geheugen en lerend vermogen van mensen met dementie zijn niet op alle fronten evenzeer aangetast. Het is belangrijk dat verpleegkundigen, behandelaars en verzorgenden de mogelijkheden kennen. Interventies gericht op foutloos leren zijn kansrijk en kunnen de levenskwaliteit van mensen met dementie verhogen. Het lectoraat psychogeriatrie aan De Haagse Hogeschool (zie kader) stelt zich ten doel deze kennis verder te ontwikkelen en te verspreiden. Noot Het lectoraat psychogeriatrie aan De Haagse Hogeschool voert praktijk-gericht onderzoek uit op het gebied van dementie en dementiezorg, ontwikkelt onderwijsprogramma s en organiseert bijeenkomsten ( Samenscholingen ) waar kennis wordt gedeeld. Een bijzonder onderwijsprogramma is de minor psychogeriatrie voor studenten van hboopleidingen en verpleeg-kundigen die in de dementiezorg werken. Literatuur Beer, J. de (2013). Worden we in de toekomst honderd jaar? Demos: bulletin over bevolking en samenleving, 29, 4, 5-7. Caffo, A., Hoogeveen, F.R., Groenendaal, M., Perilli, V., Damen, M., Stasolla, F., Lancioni, G.E. & Bosco, A. (2014). Comparing two different orientation strategies for promoting indoor traveling in people with Alzheimer s disease. Research in Developmental Disabilities, 35, Caffo, A., Hoogeveen, F., Groenendaal, M., Perilli, V., Picucci, L., Lancioni, G. & Bosco, A. (2013). Intervention strategies for spatial orientation disorders in dementia: a selective review. Developmental Neurorehabilitation, SAMENVATTING Perilli, V., Lancioni, G., Hoogeveen, F. Caffo, A., Singh, N., O Reilly, M. Sigafoos, J & Oliva, D. (2013). Video prompting versus other instructions strategies for people with Alzheimer s disease. American Journal of Alzheimer s Disease and Other Dementias, 28, 4, Perilli, V., Hoogeveen, F., Caffo, A. Groenendaal, M., & Lancioni, G. (2012). Self-management of instruction cues for promoting independent daily activities: review of studies with people with mild or moderate Alzheimer s disease. Applied Research Today, 1, 2, Werd, M. de, Boelen, D., & Kessels, R. (2013). Foutloos leren bij dementie: een praktische handleiding. Den Haag: Boom Lemma. Meer informatie: of mail de lector psychogeriatrie: F.R.Hoogeveen@hhs.nl. De volledige artikelen over beide besproken studies kunnen worden De levenskwaliteit van mensen met dementie blijkt verhoogd te kunnen worden door het geheugen en lerend vermogen aan te spreken. Twee recente studies van het lectoraat psychogeriatrie aan De Haagse Hogeschool in samenwerking met de universiteit van Bari (Italië) bevestigen dat er nog opmerkelijk positieve resultaten te verwachten zijn met foutloos leren, een variant van operant leren. opgevraagd via mgroenendaal@wzh.nl. 48 TVZ002_Groenendaal.indd 48 4/8/2014 1:09:38 PM