Verlies en rouw bij kinderen en jongeren met een mentale beperking

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Verlies en rouw bij kinderen en jongeren met een mentale beperking"

Transcriptie

1 Verlies en rouw bij kinderen en jongeren met een mentale beperking Inzichten uit de context van het buitengewoon onderwijs Martine Van Dun en Lut Celie Martine Van Dun is pedagogisch begeleider pastoraal van het Vlaams Verbond van Katholiek Buitengewoon Onderwijs, Lut Celie is psychotherapeut gespecialiseerd in de begeleiding van rouw en emotionele processen bij kinderen en jongeren. Op een studiedag van het VVKBuO naar aanleiding van de publicatie van Adieu! À Dieu? (zie Literatuur, p.35) gaf Lut Celie vanuit haar ervaring een lezing over het omgaan met verlies en rouw bij kinderen en jongeren met een mentale handicap. Martine Van Dun verwerkte deze lezing tot onderstaande bijdrage. De talrijke voorbeelden en concrete tips verzekeren dat dit artikel ook relevant is voor pastores die werkzaam zijn in de voorzieningencontext. Algemene vaststellingen Opvoedkundige taak Leerkrachten, opvoeders, begeleiders, kortom alle personen die werken met kinderen en jongeren hebben de taak om te leren omgaan met rouw en de pijnlijke emoties van deze kinderen en jongeren. De taal van het kind De taal die kinderen en jongeren spreken in het omgaan met hun pijn en emoties is geen duidelijk verstaanbare taal. Deze taal is moeilijk te grijpen, ze wordt vaak niet erkend, niet gezien of niet benoemd. Dit alles maakt dat hiermee omgaan geen evidentie is. Als we dan kijken naar de doelgroep van kinderen en jongeren met een mentale beperking, dan komen we automatisch bij de volwassene die met hen werken. De begeleider In hoeverre zijn begeleiders van kinderen en jongeren met een mentale beperking hier klaar voor? Hoe gaan wij om met woede, verdriet? In hoeverre kunnen wij vanuit een overgave, niet boordevol met pasklare antwoorden, ruimte geven aan deze kinderen en jongeren? Beschikken wij over de vaardigheden om hen nabij te zijn, om naar hen te luisteren? Nog al te vaak willen wij hen sparen. We gaan vluchtmechanisme gebruiken. Uitspraken als, het is beter voor hen als of zie dat ze er een trauma aan over houden zijn zeker gekend. Omgeving Voor kinderen en jongeren met een mentale beperking is hun omgeving van essentieel belang. Zij hebben een zeer intens contact met hun begeleider of leerkracht; de vertrouwensband is zeer hecht. Een omgeving 28 Verlies en rouw bij kinderen en jongeren met een mentale beperking

2 Verlies en rouw bij kinderen en jongeren met een mentale beperking die hen respecteert en aanvaardt zoals ze zijn, is wat ze nodig hebben. Zichtbaar en onzichtbaar verlies We kunnen spreken over twee soorten van verlies; zichtbaar en onzichtbaar verlies. Enkele voorbeelden van zichtbaar verlies, de dood van iemand die je dierbaar was, de scheiding van je ouders, het verlies van zichtbare mogelijkheden (m.a.w. het leren omgaan met je beperkingen), het verlaten van een gekende plek, een plek die veilig aanvoelde, Bij onzichtbaar verlies gaat het over verlies van zelfvertrouwen, verlies aan veiligheid, aan liefdevolle aandacht,. Het is nodig om het onderscheid te bespreken, omdat onzichtbaar verlies al te vaak uit het oog verloren wordt. Of het nu om zichtbaar of onzichtbaar verlies gaat, het is nodig om het verlies ALLE aandacht te geven. Specifieke aspecten bij jongeren met een beperking 1. Werkelijke leeftijd verstandelijke leeftijd Bij kinderen en jongeren met een mentale beperking moet er een onderscheid gemaakt worden tussen de werkelijke leeftijd, de verstandelijke leeftijd en de emotionele ontwikkeling. Als we deze zaken even op een rijtje zetten, dan zegt het resultaat ervan iets over het denkproces van de jongeren, over het invullen van de begrippen verdriet, dood,. Een voorbeeldje: Een jongen van 15 jaar heeft een verstandelijke leeftijd van een kind van 4 à 5 jaar. Zijn IQ (intelligentiequotiënt) zegt dan: Deze jongen kan zich beperkt uitdrukken in taal, hij zoekt naar logische verklaringen, voor hem lopen fantasie en realiteit door elkaar het is een vraag hoe hij het doodsconcept ervaart. Zijn EQ ( emotioneelquotiënt) is afhankelijk van een aantal factoren: Persoonsfactoren Wat is zijn graad van emotionaliteit? Is hij een rustig of onrustige persoon? Wat is zijn draagkracht? Hoever staat hij in zijn ontwikkeling van IK DE ANDERE? Hoe communiceert hij? Omgevingsfactoren Is er aandacht voor het verlies? Hoe is er omgegaan met pijn/verdriet in het verleden? Hoe gaan begeleiders/familie om met het spaargedrag, geven ze hem de ruimte? Belevingsfactoren Hoe is hijzelf met verlieservaringen omgegaan? Wat is er achter gebleven? Hoe kijkt hij ernaar? Deze 15-jarige jongen heeft al 15 jaar lang zijn leven beleefd, ook al heeft hij een verstandelijke leeftijd van een kind van 4 à 5 jaar. Gedurende al deze tijd heeft hij ervaringen opgedaan, is er invloed geweest van de omgeving, Al deze factoren moeten mee opgenomen worden als men deze jongen de plaats en ruimte wil geven om met zijn verdriet om te gaan. Pastorale Nieuwsbrief Nr /2 3729

3 2. Duale gevoelens Als we kinderen en jongeren met een mentale beperking de ruimte geven, dan moeten intens blije momenten naast intens verdrietige momenten geplaatst kunnen worden. Deze kinderen en jongeren kunnen namelijk van het ene moment op het andere van intens verdriet naar uitbundig lachen overgaan, omdat ze intens blij zijn om wat er op dat moment gebeurt. Hun stemming wisselt m.a.w. heel makkelijk. Bij het verwerken van verlies kunnen deze kinderen en jongeren ook erg direct zijn, wat voor een begeleider vaak heel confronterend is. Zij beschermen zichzelf door duidelijk aan te geven wanneer er genoeg rond het verlies gepraat, gewerkt is. Zo kan het gebeuren dat een kind of jongere plots iets anders wil gaan doen. Zij kunnen zelf aangeven wanneer het genoeg is geweest en wanneer het tijd is voor wat anders. Die ruimte moet hen dan ook gegeven worden. Het is niet omdat een kind of jongere twee dagen na de dood van zijn moeder wil gaan voetballen, dat hij niet meer verdrietig is om het verlies van zijn moeder. 3. Verlate rouw Onder verlate rouw verstaan we rouwen dat pas jaren later tot uiting komt. Bij kinderen en jongeren is er veel verlate rouw. Men rouwt om een verlies dat veel eerder gebeurde, maar waarvan nu pas de verwerking kan beginnen. Het is een opdracht van de leerkracht of de begeleider om dit signaalgedrag ernstig te nemen en om rekening te houden met het verleden van het kind. Het gedrag van leerlingen in onderwijstype 3 is nogal vaak signaalgedrag. Het rouwen kan bijvoorbeeld verlaat tot uiting komen in de vorm van storend gedrag. Heel veel kinderen en jongeren weten zelf niet waarom ze zo handelen en doordat de link met het verlies niet meer gelegd wordt, worden ze er nog voor gestraft ook. Het is daarom van het allergrootste belang dat er steeds nagegaan wordt vanwaar het signaal kan komen. Men moet op zoek gaan naar zaken uit het verleden die (nog) niet verwerkt werden. De emotionele taken Om met verlies te leren omgaan en de daaraan gekoppelde emoties te leren plaatsen, moeten mensen verschillende rouwtaken doorgaan. Het vraagt enige kennis om dit verwerkingsproces te begeleiden. Hieronder volgt een korte introductie. 1. Het verlies erkennen Het erkennen van het verlies is geen evidente taak. Er is een groot verschil tussen het weten en het voelen. Een duidelijk voorbeeld hiervan is een kind dat zegt: Ik weet wel dat mama dood is, maar. Er is enerzijds de werkelijkheid en anderzijds de hoop, de fantasie, kortom de eigen belevingswereld. Een tienjarige jongen zegt tegen zijn therapeute: mama komt terug waarop de therapeute aan de jongen duidelijk maakt dat hij toch weet dat zijn mama dood is en in de hemel is. Hoe kan mama dan terug komen?, vraagt de therapeute. Waarop de jongen heel eenvoudig antwoordt: Langs de voordeur natuurlijk! 30 Verlies en rouw bij kinderen en jongeren met een mentale beperking

4 Verlies en rouw bij kinderen en jongeren met een mentale beperking Kinderen en jongeren zijn pas in staat het verlies te erkennen als ze de pijn hiervan kunnen doorvoelen. Het tegenhouden van de realiteit kost zeer veel energie. We kennen ook allemaal het voorbeeld van jongeren met een beperking die zich blijven verzetten tegen het anders zijn. Wat betekent deze taak dan bij onze doelgroep? Het is belangrijk om bij de begeleiding rekening te houden met het IQ van de kinderen en jongeren. Kinderen en jongeren met een matige tot ernstige verstandelijke beperking (ontwikkelingsleeftijd 0-3 jaar, IQ <25): Er is geen evolutie in de groei naar een volgend ontwikkelingsstadium. Deze kinderen en jongeren hebben geen realiteitsbesef, zij leven in hun eigen belevingswereld. Doodgaan is voor deze doelgroep dan ook niet definitief, het is omkeerbaar. We merken dat ook in andere verliessituaties; bij een scheiding bijvoorbeeld, is het uit elkaar gaan van papa en mama niet definitief. Het kan daarom enorm verwarrend werken als papa en mama weer even bij elkaar zijn en samen nog een activiteit doen. De begeleiding van deze kinderen en jongeren zal een aangepaste aanpak vragen. Bij deze doelgroep kan je niet spreken over rouwverwerking of verwerking van een verlies. Je kan hier wel werken aan het herinstalleren van veiligheid en vertrouwen. Je leert hen omgaan met de pijnlijke emoties van kwaadheid, angst en verdriet. Kinderen en jongeren met een matige verstandelijke beperking (ontwikkelingsleeftijd 5-8 jaar, IQ = 35-40): Het realiteitsbesef is bij deze kinderen en jongeren reeds geïnstalleerd. Dit wil zeggen dat het tot hen doordringt dat de dood onomkeerbaar is. Er komen daarbij vooral veel angstgevoelens naar boven. Hier kan je als begeleider volop aan de slag om de kinderen en jongeren te begeleiden en ondersteunen in hun verwerkingsproces. Kinderen en jongeren met een randnormale begaafdheid (ontwikkelingsleeftijd 8-12 jaar, IQ = 60 70): Bij deze kinderen en jongeren is al een bewust doodsbesef aanwezig. Hulpmiddelen voor de begeleiding van kinderen en jongeren in deze fase Wees in je gesprekken met de kinderen en jongeren eerlijk en duidelijk. Benoem de dingen bij hun naam; dood is dood en kanker is kanker. Herhaal dit zo vaak als nodig en ga niet mee in de fantasiewereld van de kinderen en jongeren. Laat de kinderen en jongeren tastbaar afscheid nemen van de overledenen. Vertel methode; maak je verhaal zeer concreet. Laat de kinderen en jongeren voor en na het gebeuren creatief bezig zijn. Laat ze tekenen, boetseren, graffiti spuiten,... Probeer hen herinneringen, gevoelens, te laten uiten op verschillende manieren. 2. Ervaren van de pijn van het verlies Een kind of jongere uit zijn ontspoorde emoties vaak in signaalgedrag (woede, hyperventilatie, ). Signaalgedrag is gedrag dat niet gewoon is, het zijn ontaarde gevoelens. Pastorale Nieuwsbrief Nr /2 3731

5 Rouwreacties manifesteren zich op verschillende vlakken. Op lichamelijk vlak krijgen de jongeren allerlei klachten zoals buikpijn, vermoeidheid, Op gevoelsvlak ervaren kinderen en jongeren zéér veel gemis, eenzaamheid, woede,... Op mentaal vlak kan het gebeuren dat kinderen en jongeren zich moeilijker kunnen concentreren, dat ze lijden aan geheugenverlies, Wat betekent deze taak dan bij onze doelgroep? Bij de ondersteuning van kinderen en jongeren met een ernstige mentale beperking is het bijvoorbeeld belangrijk om het ritme en de gewoontes zoveel mogelijk te behouden, om af en toe extra liefdevolle (lichamelijke) aandacht te geven, Bij deze doelgroep is het zeer normaal dat er een regressie optreedt van vaardigheden die eerder verworven waren. Voor kinderen en jongeren met een ontwikkelingsleeftijd van 3,5 tot 5 jaar is bijvoorbeeld het verzamelen van tastbare herinneringen van groot belang en voor kinderen met een ontwikkelingsleeftijd niveau lagere school is het belangrijk om dingen te benoemen ( ik zie dat je boos bent ), hen ruimte te geven om zich af te reageren (time out), Het leren omgaan met kwaadheid is al even belangrijk als het leren omgaan met verdriet: Tranen die van binnen blijven zitten, worden verharde tranen en kunnen niet meer naar buiten in de vorm van tranen. Ze komen naar buiten in de vorm van kwaadheid. Hulpmiddelen voor de begeleiding van jongeren en kinderen in deze fase De erkenning van de taal van het kind en de jongere is van wezenlijk belang. Het gedrag en de gevoelens moeten benoemd worden; het mag er zijn en het moet eruit! Er moet een plek voorzien worden om boos te zijn. Leren omgaan met gevoelens van kwaadheid en woede verloopt niet altijd van een leien dakje. Een time out ruimte is daarom ideaal. In zo n ruimte kan het kind of de jongere terug tot zichzelf komen. Er kunnen allerlei voorwerpen aanwezig zijn waarmee de kinderen of jongeren aan de slag kunnen (bijv. behangpapier en wasco s, klei, rijstkorrelkussens, muziek, boksbal en handschoenen, ). 3. Een plaats geven aan het verlies In deze fase groeit het besef van de gevolgen van het verlies. Men moet zich aanpassen aan een omgeving zonder de overledene. Veel is afhankelijk van de relatie die het kind of de jongere had met de overledene en de betekenis die de overledene in zijn leven vervulde. Kinderen en jongeren stellen dan ook heel wat concrete vragen om zich aan een nieuwe situatie aan te passen of om zich weer veilig te voelen. Ze zoeken vervanging voor allerlei functies. Kasper vroeg aan mama: Wie zal er mij nu naar school brengen én wie zal er nu centjes voor ons verdienen? of Als mijn mama nu ook dood gaat, wat moet er dan van mij worden? Het zoeken naar een eigen zingeving kan voor kinderen en jongeren ook belangrijk zijn. Heel concreet geven ze hun overleden zusje, mama of opa een plaats: Opa is nu in het beloofde land, later ga ik hem halen. Of Mijn zusje is in de hemel of bij Jezus. of Mijn mama woont achter de wolken, later ga ik met een raket op bezoek. 32 Verlies en rouw bij kinderen en jongeren met een mentale beperking

6 Verlies en rouw bij kinderen en jongeren met een mentale beperking 4. Herinrichting, herorganiseren en investeren in nieuwe relaties Dit betekent niet dat het verlies vergeten is, maar dat men de draad van het leven weer kan opnemen zonder overspoeld te worden door emoties. Als het kind of de jongere de kans heeft gekregen zijn verdriet te doorwerken, zal het in staat zijn om, ondanks het gemis, met een goed gevoel verder te gaan. Als het verdriet doorwerkt is, betekent dit niet dat het verdwenen of vergeten is. Toch denken kinderen en jongeren soms dat ze degene die dood is onrecht aandoen door bijvoorbeeld nieuwe banden aan te gaan. Als alles zijn plaats heeft gekregen, kan het kind een nieuwe situatie en nieuwe relaties aan en kan het emotioneel evenwichtig verder. Jolien was heel erg kwaad op mama toen zij twee jaar na de dood van haar papa een nieuwe vriend had. Zij mocht deze kwaadheid nooit uiten en werd er zelfs voor gestraft. Als het gaat over taken in de rouwarbeid, is het mogelijk hulp te vragen en te krijgen. Bij taken kan je immers geholpen worden. Met kennis en informatie in je rugzak is het misschien gemakkelijker om kinderen die rouwen werkelijk te ontmoeten. Tijd geneest geen wonden. Uitdrukking geven aan en het uiten van verdriet wel. Daar is tijd voor nodig en iemand die helpt om hier uitdrukking aan te geven. Dat proces is genezend. Er bestaan verschillende manieren/werkvormen om kinderen en jongeren mogelijkheden aan te bieden te leren omgaan met hun emoties of hun pijn. Hieronder worden er een aantal beschreven. de persoon vastpakken, lichamelijke nabijheid dingen uitspreken: ik zie je graag Liefdevolle aandacht en veiligheid aanbieden. Dit kan je tijdelijk als begeleider, vriend of familie overnemen. Creatief met het kind of de jongere werken (uittekenen, verbranden, doos maken voor herinneringen,...). Troostend aanwezig zijn en toestemming geven om gevoelens te hebben: - een doos met herinneringen maken - een foto op de lessenaar of het bureau plaatsen - een kleiwerk maken - concrete vragen stellen - plaatsen in het hierna - een verlies vervangen - Een plek zoeken om af te reageren. Dit is geen strafplek, maar er kunnen bijvoorbeeld kussens liggen waar het kind of de jongere op kan kloppen of met zijn voeten in trappelen. Zo n plek kan ook buiten zijn, bijvoorbeeld met een stok of tak tegen een dikke boom kloppen of ergens gaan roepen en tieren. Het kind of de jongere kunnen toestaan dat hij dit doet, in alle veiligheid, is een belangrijk signaal. Bozendozen maken: in mooie bozendozen komt vaak, in die week uitgetekende boosheid, (is niet gelijk aan mooie tekening) op oude behangrollen, (verfrommeld) terecht. Als de mooie bozendoos vol zit, dan wordt die boosheid op een rituele plek verbrand met de boodschap dat die boosheid niet meer kan terugkomen. Pastorale Nieuwsbrief Nr /2 3733

7 Het gebruik van een bozenmuur, waar bijvoorbeeld klei tegenaan gegooid kan worden. Boosheid kan ook geboetseerd, getekend (met dikke wasco s) of geschilderd worden. een punch-bal gebruiken (vooral bij pubers en jongeren) Sporten is altijd een goede energieverbruiker en spanningsoplosser. Spreken met praatstok. Wie de stok heeft, mag praten. Zo geef je de andere een gevoel van respect. Je blijft luisteren. Probeer steeds onmiddellijk na het kanaliseren van het kwaad-gevoel met het kind of de jongere te praten. Zoek naar mogelijkheden die hem kunnen helpen. Bijvoorbeeld hoe ze weerbaarder gemaakt kunnen worden tegen pesten. Speel een rollenspel en laat de oplossing vooral van het kind zelf komen, dat is het best toepasbaar. Opgelegde grote mensen oplossingen zijn vaak niet opvolgbaar voor kinderen en jongeren. Probeer uit te vissen of het kind nog iets zou willen zeggen aan de persoon waarnaar de kwaadheid gericht is. Bied ook dan mogelijkheden aan; bijvoorbeeld een brief schrijven, een berichtje nalaten op antwoordapparaat of nog eens met die persoon praten waarbij het kind of de jongere niet onderbroken wordt. Eventueel met neutrale begeleiding. Zoeken naar veilige plekken en personen die vertrouwen kunnen bieden. Angsten ontstaan regelmatig na een verlieservaring. Het terug installeren van andere, nieuwe structuren en kaders biedt veiligheid. Zeker bij kinderen waar door het verlies al heel wat op zijn kop komt te staan. Grensbepalingen: maak goede afspraken met je kinderen en jongeren. Ga consequent om met afspraken. Daarnaast moet er echter ook aandacht zijn voor de gevoelswereld! De waarom-vraag moet gesteld durven worden. Pas rituelen (bijv. slaaprituelen) toe. Angst van kinderen of jongeren (bijv. monsters, nachtmerries, ) kunnen ook uitgetekend en daarna verbrand of begraven worden. Zo snel mogelijk moeten nieuwe structuren of een duidelijk kader aangeboden worden. Het kind of de jongere voelt verwarring. Het duidelijk aangeven (in zijn nieuwe context) van grenzen is daarom zeer belangrijk. Tot besluit Het thema verlies en rouw is uiteraard geen vrolijk thema, maar met dit artikel willen we toch vooral een positief accent leggen; het ís mogelijk voor kinderen en jongeren om hun leven opnieuw in te richten na een ingrijpende verlieservaring. En ook bij kinderen met een (mentale) beperking kan aangepaste rouwbegeleiding helpen bij de verwerking daarvan. Meer lezen? VAN DUN, M.; VANDEZANDE, J. & VERHAEGEN, J.P., Adieu!... A Dieu? Verlies en rouw bij jongeren met een beperking (sob-katern 4). Antwerpen/Apeldoorn: Garant, VERBEKE, M. & VAN DUN, M., Studiedag VVKBuO Verlies en Rouw, in Forum 37 (2006), VERREYKEN, K., Lut Celie over rouw bij jongeren in het Buitengewoon Onderwijs, in Tertio 7 (349), 4 (2006). 34 Verlies en rouw bij kinderen en jongeren met een mentale beperking

COMPLEXERE MAATSCHAPPIJ:

COMPLEXERE MAATSCHAPPIJ: COMPLEXERE MAATSCHAPPIJ: NESTEN KRIJGEN DEUKEN OUDERLIJKE STRESS: WEINIG TIJD OM TE COMMUNICEREN. WE GROEIEN UIT ELKAAR EMOTIONELE STRESS: VEEL VERLIESERVARINGEN Even reflecteren naar eigen handelen. Heb

Nadere informatie

TOOLKIT ROUW EN VERDRIET

TOOLKIT ROUW EN VERDRIET TOOLKIT ROUW EN VERDRIET ALS JE IEMAND DICHTBIJ VERLIEST. Rouwen: een werkwoord waarvan je de betekenis pas leert kennen als je voor het eerst iemand verliest die veel voor jou betekende. Misschien wil

Nadere informatie

Verlies, rouw en emotionele pijn bij kinderen en jongeren 3-daagse

Verlies, rouw en emotionele pijn bij kinderen en jongeren 3-daagse Verlies, rouw en emotionele pijn bij kinderen en jongeren 3-daagse Vele vormen van verlies Onzichtbaar verlies: - verlies aan liefdevolle aandacht - verlies aan liefde - verlies aan geborgenheid - verlies

Nadere informatie

INFORMATIE KINDEREN IN ROUW 0-3 JAAR STICHTING STERRENKRACHT

INFORMATIE KINDEREN IN ROUW 0-3 JAAR STICHTING STERRENKRACHT INFORMATIE KINDEREN IN ROUW 0-3 JAAR STICHTING STERRENKRACHT Voorwoord Beste ouders/verzorgers, Deze informatie is bedoeld om antwoord te geven op vragen als: Hoe ga ik om met het verdriet, angst of boosheid

Nadere informatie

Kwaliteit van leven Een hulpmiddel bij de voorbereiding van een zorgplan

Kwaliteit van leven Een hulpmiddel bij de voorbereiding van een zorgplan Kwaliteit van leven Een hulpmiddel bij de voorbereiding van een zorgplan De zorg en begeleiding van mensen met een verstandelijke beperking moet erop gericht zijn dat de persoon een optimale kwaliteit

Nadere informatie

Kinderen op bezoek op de intensive care

Kinderen op bezoek op de intensive care Kinderen op bezoek op de intensive care Handreiking voor ouders mca.nl Inhoudsopgave Hoe vertel ik mijn kind(eren) dat zijn/hun vader, moeder of ander familielid ernstig ziek op de IC ligt? 1 Hoe bereid

Nadere informatie

spelen of laat je al een vrij gesprek. Hou rekening met de leeftijd van het kind (zie verder).

spelen of laat je al een vrij gesprek. Hou rekening met de leeftijd van het kind (zie verder). Beste leiding, onderaan kan je enkele tips vinden die je kunnen helpen om het nieuws bij je tak aan te kaarten. Dat leiding zelf het nieuws vertelt is heel belangrijk, omdat jullie vertrouwenspersonen

Nadere informatie

Hoe om te gaan met rouw.

Hoe om te gaan met rouw. Hoe om te gaan met rouw. 1. Rouwen kinderen anders dan volwassenen? Enerzijds rouwen kinderen net als volwassenen. Want ook zij kennen intensieve gevoelens van verdriet, boos zijn, angst of gevoelens van

Nadere informatie

Nummer 1 December 2011. Cursusaanbod 2012 Gedeeld verdriet Mindfulness Laat je zelf zien

Nummer 1 December 2011. Cursusaanbod 2012 Gedeeld verdriet Mindfulness Laat je zelf zien Nummer 1 December 2011 Cursusaanbod 2012 Gedeeld verdriet Mindfulness Laat je zelf zien LANDELIJK HEEFT 16% VAN DE JONGEREN PSYCHOSOCIALE PROBLEMEN. Scoop richt zich bij coaching, counseling en training

Nadere informatie

Een kind helpen. na een misdrijf of verkeersongeluk. Slachtofferhulp 0900-0101. (lokaal tarief) na een misdrijf of een verkeersongeluk

Een kind helpen. na een misdrijf of verkeersongeluk. Slachtofferhulp 0900-0101. (lokaal tarief) na een misdrijf of een verkeersongeluk Een kind helpen na een misdrijf of verkeersongeluk Slachtofferhulp H E L P T na een misdrijf of een verkeersongeluk 0900-0101 (lokaal tarief) Een misdrijf of een verkeersongeluk kan een diepe indruk bij

Nadere informatie

INFORMATIE KINDEREN IN ROUW 4-6 JAAR STICHTING STERRENKRACHT

INFORMATIE KINDEREN IN ROUW 4-6 JAAR STICHTING STERRENKRACHT INFORMATIE KINDEREN IN ROUW 4-6 JAAR STICHTING STERRENKRACHT Voorwoord Beste ouders/verzorgers, Deze informatie is bedoeld om antwoord te geven op vragen als: Hoe ga ik om met het verdriet, angst of boosheid

Nadere informatie

EEN DIERBARE VERLIEZEN

EEN DIERBARE VERLIEZEN EEN DIERBARE VERLIEZEN 994 Inleiding Deze folder is bedoeld voor nabestaanden. U leest hierin over de gevoelens die u kunt ervaren en hoe u in deze moeilijke tijd goed voor uzelf kunt zorgen. U heeft kort

Nadere informatie

Het Rouwende Kind. een handvat voor de volwassene

Het Rouwende Kind. een handvat voor de volwassene Het Rouwende Kind een handvat voor de volwassene Het Rouwende Kind een handvat voor de volwassene Nina José Verhoeven Elk kind dat oud genoeg is om van iemand te houden, is oud genoeg om te rouwen. Alan

Nadere informatie

Anders kijken en luisteren naar kinderen. Tussen koesteren en kaderen.

Anders kijken en luisteren naar kinderen. Tussen koesteren en kaderen. Anders kijken en luisteren naar kinderen. Tussen koesteren en kaderen. Mijn gezin van oorsprong! Vroegere gewoontes. Heb ik geleerd om sterk te wezen? Heb ik geleerd gevoelens te kroppen? Waardering of

Nadere informatie

een dierbare verliezen

een dierbare verliezen een dierbare verliezen een dierbare verliezen U heeft kort geleden iemand verloren. Dat kan heel verwarrend zijn. Vaak is het moeilijk te accepteren dat iemand er niet meer is. Soms is het verdriet of

Nadere informatie

Cursusgids 2016 Den Helder & Schagen

Cursusgids 2016 Den Helder & Schagen MEE & de Wering Cursusgids 2016 Den Helder & Schagen 1 Weerbaarheid & sociale vaardigheden Voor kinderen van 9 12 jaar (basisschool) Het hoofddoel van de cursus Ho, tot hier en niet verder! is het bevorderen

Nadere informatie

Rouw en Verdriet bij Ouderen. Marie-Christine Adriaensen CGG Brussel - Elder

Rouw en Verdriet bij Ouderen. Marie-Christine Adriaensen CGG Brussel - Elder Rouw en Verdriet bij Ouderen Marie-Christine Adriaensen CGG Brussel - Elder Ouder worden: spontane ongewilde onomkeerbare veranderingen Fysieke veranderingen - Gezondheid - Mobiliteit - Fysieke capaciteiten

Nadere informatie

Rouwproces. Door Dorine Peters SPV, Indigo Gelderland

Rouwproces. Door Dorine Peters SPV, Indigo Gelderland Rouwproces Door Dorine Peters SPV, Indigo Gelderland Definitie rouwproces Rouwen is het verwerken van een groot verdriet. Het is een proces waarbij iemand geleidelijk aan leert omgaan met pijn, verdriet,

Nadere informatie

- ontdekken dat stilte en rust helpen om een gepaste uitdrukking te vinden voor gevoelens.

- ontdekken dat stilte en rust helpen om een gepaste uitdrukking te vinden voor gevoelens. Tuin van Heden 1 Werken met kunst in de paasperiode Opmerking vooraf: Voor de uitwerking van deze lessen hebben we doelen gehaald uit verschillende thema s van de betreffende graad. Na elk doel verwijzen

Nadere informatie

Verlies van een partner - Studiewerk - Kinderen in rouw

Verlies van een partner - Studiewerk - Kinderen in rouw Verlies van een partner - Studiewerk - Kinderen in rouw Bron: Ik mis je zo, kinderen in rouw. Eindwerk ingediend tot het behalen van het getuigschrift individuele begeleiding van kinderen. Met dank aan

Nadere informatie

De Inner Child meditatie

De Inner Child meditatie De Inner Child meditatie copyright Indra T. Preiss volgens Indra Torsten Preiss copyright Indra T. Preiss Het innerlijke kind Veel mensen zitten met onvervulde verlangens die hun oorsprong hebben in hun

Nadere informatie

Afgesproken verdeling van de boeken over de groepen

Afgesproken verdeling van de boeken over de groepen DE KANJERTRAINING. Op de Jozefschool wordt er in alle groepen kanjertraining gegeven. Alle leerkrachten zijn gecertificeerd. Doel van de Kanjertraining? Deze werkwijze biedt lln. kapstokken aan om beter

Nadere informatie

SOCIAAL-EMOTIONELE ONTWIKKELING & BEGELEIDING team Kinderen en rouw: Omgaan met verlies in de klas. José Kuijsters

SOCIAAL-EMOTIONELE ONTWIKKELING & BEGELEIDING team Kinderen en rouw: Omgaan met verlies in de klas. José Kuijsters SOCIAAL-EMOTIONELE ONTWIKKELING & BEGELEIDING team Kinderen en rouw: Omgaan met verlies in de klas José Kuijsters Over de auteur José Kuijsters is orthopedagoog en rouwbegeleider. Vanuit Pedagogisch Buro

Nadere informatie

Het verlies van een dierbare

Het verlies van een dierbare Het verlies van een dierbare Het Zorgpad Stervensfase is gebaseerd op de Liverpool Care Pathway for the dying patient (LCP). De LCP is door het Erasmus MC Rotterdam en het IKNL locatie Rotterdam integraal

Nadere informatie

Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg

Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg Informatie voor cliënten Cliënten en geestelijke gezondheidszorg Slachtoffers van mensenhandel hebben vaak nare dingen meegemaakt. Ze zijn geschokt

Nadere informatie

Cambriana online hulpprogramma

Cambriana online hulpprogramma Dit is deel 1 van het online hulpprogramma van Cambriana. Verwerking van een scheiding 'Breaking up is hard to do' Neil Sedaka Een scheiding is een van de pijnlijkste ervaringen die je kunt meemaken in

Nadere informatie

Echtscheiding en kinderen www.cjggooienvechtstreek.nl

Echtscheiding en kinderen www.cjggooienvechtstreek.nl regio Gooi en Vechtstreek Echtscheiding en kinderen www.cjggooienvechtstreek.nl n Echtscheiding en kinderen Kinderen zien het gezin waarin zij zijn grootgebracht vaak als een eenheid die er altijd was

Nadere informatie

Verlies en rouwverwerking bij kinderen

Verlies en rouwverwerking bij kinderen Verlies en rouwverwerking bij kinderen 2 Met deze informatie willen wij u helpen om kinderen en jong volwassenen te begeleiden bij het ziekteproces en eventueel voor te bereiden op het sterven van iemand

Nadere informatie

Een dierbare verliezen

Een dierbare verliezen Patiënteninformatie Een dierbare verliezen Informatie over het verlies van een dierbare en de gevoelens die u daarover kunt hebben Een dierbare verliezen Informatie over het verlies van een dierbare en

Nadere informatie

DO'S EN DON'TS VOOR OUDERS

DO'S EN DON'TS VOOR OUDERS WWW.PESTWEB.NL DO'S EN DON'TS VOOR OUDERS Kinderen en jongeren willen je hulp, als je maar (niet)... Wat kinderen zeggen over pesten Kinderen gaan over het algemeen het liefst met hun probleem naar hun

Nadere informatie

Inleiding. Autisme & Communicatie in de sport

Inleiding. Autisme & Communicatie in de sport Sanne Gielen Inleiding Starten met een nieuwe sport is voor iedereen spannend; Hoe zal de training eruit zien? Zal de coach aardig zijn? Heb ik een klik met mijn teamgenoten? Kán ik het eigenlijk wel?

Nadere informatie

Zelfbeschadiging; wat kun jij doen om te helpen?

Zelfbeschadiging; wat kun jij doen om te helpen? Zelfbeschadiging; wat kun jij doen om te helpen? Familie of naaste zijn van iemand die zichzelf beschadigt kan erg moeilijk zijn. Iemand van wie je houdt doet zichzelf pijn en het lijkt alsof je niks kunt

Nadere informatie

Boek en workshop over het verlies van een broer of zus. Een broertje dood. Door Corine van Zuthem

Boek en workshop over het verlies van een broer of zus. Een broertje dood. Door Corine van Zuthem Het overlijden van een broer of zus is een ingrijpende gebeurtenis. Toch wordt het onderwerp in de rouwliteratuur doodgezwegen. Tot verbazing van Minke Weggemans. De pastoraal therapeute schreef er daarom

Nadere informatie

jongeren vanaf 12 jaar

jongeren vanaf 12 jaar Na de schok... de draad weer oppakken Informatie voor jongeren vanaf 12 jaar die betrokken zijn geweest bij een schokkende of ingrijpende gebeurtenis. Na de schok de draad weer oppakken Informatie voor

Nadere informatie

WANNEER VERTEL JE HET AAN JE KINDEREN? Als de beslissing om te gaan scheiden eenmaal genomen is, dan kun je dit het beste zo snel mogelijk aan de

WANNEER VERTEL JE HET AAN JE KINDEREN? Als de beslissing om te gaan scheiden eenmaal genomen is, dan kun je dit het beste zo snel mogelijk aan de OVER EN UIT OVER EN UIT Welkom bij de e-training Over en uit. In deze training leer je beter om te gaan met je scheiding. Je leert hoe je het beste het nieuws van de scheiding aan je kind kan vertellen,

Nadere informatie

- ontdekken dat stilte en rust helpen om een gepaste uitdrukking te vinden voor gevoelens.

- ontdekken dat stilte en rust helpen om een gepaste uitdrukking te vinden voor gevoelens. Tuin van Heden 2 Werken met kunst in de paasperiode Opmerking vooraf: Voor de uitwerking van deze lessen hebben we doelen gehaald uit verschillende thema s van de betreffende graad. Na elk doel verwijzen

Nadere informatie

INFORMATIE JONGEREN IN ROUW 13-18 JAAR STICHTING STERRENKRACHT

INFORMATIE JONGEREN IN ROUW 13-18 JAAR STICHTING STERRENKRACHT INFORMATIE JONGEREN IN ROUW 13-18 JAAR STICHTING STERRENKRACHT Voorwoord Beste ouders/verzorgers, Deze informatie is bedoeld om antwoord te geven op vragen als: Hoe ga ik om met het verdriet, angst of

Nadere informatie

Inhoud Inleiding 15 1. Puberteit: algemene ontwikkelingskenmerken 19 2. Puberteit en adoptie 39

Inhoud Inleiding 15 1. Puberteit: algemene ontwikkelingskenmerken 19 2. Puberteit en adoptie 39 Inhoud Inleiding 15 1. Puberteit: algemene ontwikkelingskenmerken 19 1.1 Inleiding 19 1.2 Prepuberteit (9-12 jaar): veranderingen 21 1.2.1 Fysieke en hormonale veranderingen 21 1.2.2 Hersengroei 22 1.2.3

Nadere informatie

Kinderen op bezoek op de Intensive Care

Kinderen op bezoek op de Intensive Care Kinderen op bezoek op de Intensive Care Informatie voor ouders/verzorgers Als een ouder of een familielid op de Intensive Care is opgenomen, kan dit voor kinderen veel vragen oproepen. Kinderen hebben

Nadere informatie

TITEL ACTIVITEIT + beschrijving: filosofisch gesprek over geloven.

TITEL ACTIVITEIT + beschrijving: filosofisch gesprek over geloven. TITEL ACTIVITEIT + beschrijving: filosofisch gesprek over geloven. Beginsituatie: De lln doen als inleiding op het project rond geloven en de kerkwandeling, een filosofisch gesprek. Er komen verschillende

Nadere informatie

Kinderen, rouw en beeldende therapie

Kinderen, rouw en beeldende therapie Rosanne van Alphen de Roo Kinderen, rouw en beeldende therapie Dingen die je moet weten als je met een rouwend kind te maken hebt De Zwaan, beeldende therapie 1 Kinderen en rouw In dit E-book krijg je

Nadere informatie

INFORMATIE KINDEREN IN ROUW 10-12 JAAR STICHTING STERRENKRACHT

INFORMATIE KINDEREN IN ROUW 10-12 JAAR STICHTING STERRENKRACHT INFORMATIE KINDEREN IN ROUW 10-12 JAAR STICHTING STERRENKRACHT Voorwoord Beste ouders/verzorgers, Deze informatie is bedoeld om antwoord te geven op vragen als: Hoe ga ik om met het verdriet, angst of

Nadere informatie

Haïti. Anneke Vinke, 19 januari 2010

Haïti. Anneke Vinke, 19 januari 2010 Haïti Anneke Vinke, 19 januari 2010 Opzet Korte introductie Feiten en verder Morgen... PAUZE --> daarna vragen/discussie 2 Situatie: RAMP in Haïti TV beelden & leed: zien van pijn van kinderen niet te

Nadere informatie

SOCIALE VAARDIGHEDEN MET AFLATOUN

SOCIALE VAARDIGHEDEN MET AFLATOUN SOCIALE VAARDIGHEDEN MET AFLATOUN Dit thema is opgesplitst in drie delen; gevoelens, ruilen en familie. De kinderen gaan eerst aan de slag met gevoelens. Ze leren omgaan met de gevoelens van anderen. Daarna

Nadere informatie

..en. rouwend. VOOK 6 oktober 2011 ( )Carine. Kappeyne van de Coppello

..en. rouwend. VOOK 6 oktober 2011 ( )Carine. Kappeyne van de Coppello Jong, eigen-wijs..en rouwend VOOK 6 oktober 2011 ( )Carine Kappeyne van de Coppello Krijgen kinderen met de dood te maken? Internationaal onderzoek wijst uit dat van ongeveer 5% van de kinderen tot 16

Nadere informatie

Vragen bij het prentenboek 'De tovenaar die vergat te toveren'

Vragen bij het prentenboek 'De tovenaar die vergat te toveren' De tovenaar tovert De verhalenvertelster vertelt Wat zou een tovenaar allemaal kunnen toveren? Hoe zouden de kinderen zich voelen? Waar zie je dat aan? Is de tovenaar blij/ boos/ verdrietig of bang? Hoe

Nadere informatie

Veel mooie herinneringen verzachten onze smart. Voorgoed uit ons midden, voor altijd in ons hart. Iedere moeder is uniek: Zij was dat heel speciaal

Veel mooie herinneringen verzachten onze smart. Voorgoed uit ons midden, voor altijd in ons hart. Iedere moeder is uniek: Zij was dat heel speciaal Veel mooie herinneringen verzachten onze smart. Voorgoed uit ons midden, voor altijd in ons hart. Iedere moeder is uniek: Zij was dat heel speciaal De mensen van voorbij Zij worden niet vergeten De mensen

Nadere informatie

Tijdschrift Kindermishandeling April 2013 Onderwijsspecial deel 2. 8 tips voor een goed gesprek met je leerling

Tijdschrift Kindermishandeling April 2013 Onderwijsspecial deel 2. 8 tips voor een goed gesprek met je leerling 8 tips voor een goed gesprek met je leerling Edith Geurts voor Tijdschrift Kindermishandeling Het kan zijn dat je als leerkracht vermoedt dat een kind thuis in de knel zit. Bijvoorbeeld doordat je signalen

Nadere informatie

Kinderen op bezoek op de intensive care (IC) Informatie voor ouders/verzorgers

Kinderen op bezoek op de intensive care (IC) Informatie voor ouders/verzorgers Kinderen op bezoek op de intensive care (IC) Informatie voor ouders/verzorgers Als een ouder of een familielid op de intensive care (IC) is opgenomen, kan dit voor kinderen veel vragen oproepen. Kinderen

Nadere informatie

HELPEN IN ROUW EN VERDRIET

HELPEN IN ROUW EN VERDRIET HELPEN IN ROUW EN VERDRIET Manu KEIRSE Mensen in rouw en hun omgeving stellen zich allerlei vragen: Is het normaal dat ik mij na maanden nog zo verdrietig voel? Zal ik nog ooit opnieuw kunnen genieten

Nadere informatie

INFORMATIE KINDEREN IN ROUW 7-9 JAAR STICHTING STERRENKRACHT

INFORMATIE KINDEREN IN ROUW 7-9 JAAR STICHTING STERRENKRACHT INFORMATIE KINDEREN IN ROUW 7-9 JAAR STICHTING STERRENKRACHT Voorwoord Beste ouders/verzorgers, Deze informatie is bedoeld om antwoord te geven op vragen als: Hoe ga ik om met het verdriet, angst of boosheid

Nadere informatie

Doelstellingen van PAD

Doelstellingen van PAD Beste ouders, We kozen er samen voor om voor onze school een aantal afspraken te maken rond weerbaarheid. Aan de hand van 5 pictogrammen willen we de sociaal-emotionele ontwikkeling van onze leerlingen

Nadere informatie

Informatie brochure. Integratieve Kindertherapie

Informatie brochure. Integratieve Kindertherapie Informatie brochure Integratieve Kindertherapie De Praktijk Rijksstraatweg 39a (ingang aan de zijkant) 2121 AA BENNEBROEK Tel: 06-24223671 depraktijk@quicknet.nl Mijn naam is Linda Wennekers, moeder van

Nadere informatie

MEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind

MEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind MEE Nederland Raad en daad voor iedereen met een beperking Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Inhoudsopgave

Nadere informatie

Inner Child meditatie

Inner Child meditatie De Inner Child meditatie Uit: Je Relatie Helen Een nieuwe weg naar heling van je relatievaardigheid Indra Torsten Preiss De Inner Child meditatie De Inner Child-meditatie is de meditatie bij uitstek om

Nadere informatie

Mijn kind heeft een LVB

Mijn kind heeft een LVB Mijn kind heeft een LVB Wat betekent een licht verstandelijke beperking nu precies? Informatie voor ouders van kinderen en jongeren met een licht verstandelijke beperking in de leeftijd van 6 tot 23 jaar

Nadere informatie

Ervaringen van deelnemers Individuele begeleiding

Ervaringen van deelnemers Individuele begeleiding PRAKTIJK VOOR VERLIESVERWERKING Wilma Luyke Doetinchem Ervaringen van deelnemers Individuele begeleiding "Ik kan U vertellen dat ik in zak en as zat voordat ik bij Wilma aanklopte. Mijn vrouw is plotseling

Nadere informatie

Terrorisme en dan verder

Terrorisme en dan verder Terrorisme en dan verder Hoe kunt u omgaan met de gevolgen van een aanslag? - Ga zo veel mogelijk door met uw normale dagelijkse activiteiten. Dat geeft u het gevoel dat u de baas bent over de situatie.

Nadere informatie

Programma Tienerclub. Tienerclub Blok 1 & 5: Adventure 4 Kids Op avontuur met jezelf

Programma Tienerclub. Tienerclub Blok 1 & 5: Adventure 4 Kids Op avontuur met jezelf Programma Tienerclub. Tienerclub Blok 1 & 5: Adventure 4 Kids Op avontuur met jezelf Vijf woensdagmiddagen kunnen jongens en meiden tussen de 10 en 14 jaar op avontuur naar zichzelf. Het kind leert zichzelf

Nadere informatie

Positief opvoeden: Tussen koesteren en kaderen. Julie Breemersch

Positief opvoeden: Tussen koesteren en kaderen. Julie Breemersch Positief opvoeden: Tussen koesteren en kaderen I.V.psychotherapeut Verliescounselor 0478/90.91.98 Onze Maatschappij Veranderingen... Onze Maatschappij Complexere maatschappij: Complexere nesten Nesten

Nadere informatie

Hoe kunt u voor uw bijzondere kleinkind zorgen? Tips voor opa s en oma s. Foto Britt Straatemeier. Deze brochure werd mogelijk gemaakt door:

Hoe kunt u voor uw bijzondere kleinkind zorgen? Tips voor opa s en oma s. Foto Britt Straatemeier. Deze brochure werd mogelijk gemaakt door: Hoe kunt u voor uw bijzondere kleinkind zorgen? Tips voor opa s en oma s Foto Britt Straatemeier Deze brochure werd mogelijk gemaakt door: Tips voor grootouders Foto Susanne Reuling Als in het gezin van

Nadere informatie

25-9-2014. Door Machteld Muller & Linda Stoutjesdijk www.phorosadvies.nl 06-10508273/06-12987505

25-9-2014. Door Machteld Muller & Linda Stoutjesdijk www.phorosadvies.nl 06-10508273/06-12987505 Door Machteld Muller & Linda Stoutjesdijk www.phorosadvies.nl 06-10508273/06-12987505 Lichamelijk: pijn, fysieke beperkingen, afweging behandeling vs bijwerkingen Angst en onzekerheid: verloop ziekte,

Nadere informatie

3. Rouw en verliesverwerking

3. Rouw en verliesverwerking 3. Rouw en verliesverwerking 29 Voor de trainer De belangrijkste begrippen van dit gedeelte zijn: Grote verschillen tussen verschillende getroffenen Breuk in de levenslijn Rouw/Verliesverwerking/chronische

Nadere informatie

Door Machteld Muller & Linda Stoutjesdijk www.phorosadvies.nl 06-10508273/06-12987505

Door Machteld Muller & Linda Stoutjesdijk www.phorosadvies.nl 06-10508273/06-12987505 Door Machteld Muller & Linda Stoutjesdijk www.phorosadvies.nl 06-10508273/06-12987505 Lichamelijk: pijn, fysieke beperkingen, afweging behandeling vs bijwerkingen Angst en onzekerheid: verloop ziekte,

Nadere informatie

Jouw Belang Jouw ouders bespreken gezamenlijk over én met jou wat jouw belang is. Zodat jouw ouders

Jouw Belang Jouw ouders bespreken gezamenlijk over én met jou wat jouw belang is. Zodat jouw ouders - Dit basis Kindplan kan als onderdeel worden ingevoegd in het ouderschapsplan of los worden gebruikt door ouders al dan niet met hulp van een professional - Ouders ga na de eerste afspraak met een professional

Nadere informatie

Kinderen op bezoek intensive care Handreiking voor ouders.

Kinderen op bezoek intensive care Handreiking voor ouders. Kinderen op bezoek intensive care Handreiking voor ouders www.nwz.nl Hoe vertel ik mijn kind(eren) dat zijn/hun vader, moeder of ander familielid ernstig ziek op de IC ligt? 3 Hoe bereid ik mijn kind voor

Nadere informatie

Rouwen. Praten en delen met lotgenoten

Rouwen. Praten en delen met lotgenoten Rouwen Als een dierbaar iemand pas gestorven is en je afscheid van hem of haar hebt moeten nemen, dan voel je je vaak heel wezenloos. Je vraagt je af waarom dit moest gebeuren maar je krijgt geen antwoord.

Nadere informatie

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN Blijf kalm; Verzeker je ervan dat je de juiste persoon aan de lijn hebt; Zeg duidelijk wie je bent en wat je functie is; Leg uit waarom je belt; Geef duidelijke en nauwkeurige informatie en vertel hoe

Nadere informatie

Eenzaam. De les. Inhoud. Doel. Materiaal. Belangrijk. les

Eenzaam. De les. Inhoud. Doel. Materiaal. Belangrijk. les 8 Inhoud 1 Eenzaam De Soms ben je alleen en vind je dat fijn. Als alleen zijn niet prettig aanvoelt, als je niet in je eentje wilt zijn, dan voel je je eenzaam. In deze leren de leerlingen het verschil

Nadere informatie

Jezus vertelt, dat God onze Vader is

Jezus vertelt, dat God onze Vader is Eerste Communieproject 26 Jezus vertelt, dat God onze Vader is Jezus als leraar In les 4 hebben we gezien dat Jezus wordt geboren. De engelen zeggen: Hij is de Redder van de wereld. Maar nu is Jezus groot.

Nadere informatie

Theorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over,

Theorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over, 3F Wat is vriendschap? 1 Iedereen heeft vrienden, iedereen vindt het hebben van vrienden van groot belang. Maar als we proberen uit te leggen wat vriendschap precies is staan we al snel met de mond vol

Nadere informatie

Terrorisme en dan verder Wat te doen na een aanslag?

Terrorisme en dan verder Wat te doen na een aanslag? Terrorisme en dan verder Wat te doen na een aanslag? Publieksversie Ga zo veel mogelijk door met uw normale dagelijkse activiteiten. Dat geeft u het gevoel dat u de baas bent over de situatie. Dit is ook

Nadere informatie

VERLIES VAN EEN DIERBARE INFORMATIE OVER ROUWVERWERKING FRANCISCUS VLIETLAND

VERLIES VAN EEN DIERBARE INFORMATIE OVER ROUWVERWERKING FRANCISCUS VLIETLAND VERLIES VAN EEN DIERBARE INFORMATIE OVER ROUWVERWERKING FRANCISCUS VLIETLAND Verlies lijden en verdriet hebben Verlies lijden is iets dat de meeste van ons op een bepaald moment in hun leven meemaken en

Nadere informatie

VERLIES NAAR WINST. bij rouw op het werk. inleiding door Trudy van Gils tgv 75 jarig jubileum uitvaartvereniging Joure op 8 oktober 2010

VERLIES NAAR WINST. bij rouw op het werk. inleiding door Trudy van Gils tgv 75 jarig jubileum uitvaartvereniging Joure op 8 oktober 2010 VAN WELKOM VAN VERLIES NAAR WINST bij rouw op het werk inleiding door Trudy van Gils tgv 75 jarig jubileum uitvaartvereniging Joure op 8 oktober 2010 Enkele overwegingen Wie een kind baart, kan vier maanden

Nadere informatie

PATIËNTEN INFORMATIE. Rouwverwerking

PATIËNTEN INFORMATIE. Rouwverwerking PATIËNTEN INFORMATIE Rouwverwerking 2 PATIËNTENINFORMATIE Een dierbare is overleden. Dit is een aangrijpende gebeurtenis. In de eerste plaats gaat onze deelneming uit naar u en de overige nabestaanden.

Nadere informatie

Deze gevoelens en emoties blijven bestaan totdat jij er aan toe bent om ze te uiten.

Deze gevoelens en emoties blijven bestaan totdat jij er aan toe bent om ze te uiten. Ik wil EmoKnallen. Sjoelen en uiten van emoties en gevoelens met jongeren en volwassenen. Benodigdheden: een sjoelbak en sjoelschijven. Te spelen op school, in jongeren en opvangcentra, in het gezin, bij

Nadere informatie

Activiteit 01: Je gedachten en gevoelens 7. Activiteit 02: De scheiding van je ouders overleven 11. Activiteit 03: Acting out 16

Activiteit 01: Je gedachten en gevoelens 7. Activiteit 02: De scheiding van je ouders overleven 11. Activiteit 03: Acting out 16 Inhoud Activiteit 01: Je gedachten en gevoelens 7 Activiteit 02: De scheiding van je ouders overleven 11 Activiteit 03: Acting out 16 Activiteit 04: Schuld 22 Activiteit 05: Angst 26 Activiteit 06: Verdriet

Nadere informatie

Pieternel van Giersbergen & Dieke de Koning EENZAAMHEID / 1

Pieternel van Giersbergen & Dieke de Koning EENZAAMHEID / 1 EENZAAMHEID Pieternel van Giersbergen & Dieke de Koning EENZAAMHEID / 1 Partners 'Aanpak eenzaamheid Hatert' EENZAAMHEID / 2 Programma Wat is eenzaamheid? Signalen Omgaan met EENZAAMHEID / 3 Wat is eenzaamheid?

Nadere informatie

Verlies, verdriet en rouw

Verlies, verdriet en rouw Verlies, verdriet en rouw Albert Schweitzer ziekenhuis november 2013 pavo 0233 Inleiding Iemand die u dierbaar was, waar uw zorg naar uitging, is overleden. Het wegvallen van de overledene brengt wellicht

Nadere informatie

Een dierbare verliezen. Informatie voor nabestaanden

Een dierbare verliezen. Informatie voor nabestaanden 00 Een dierbare verliezen Informatie voor nabestaanden Deze folder is bedoeld voor nabestaanden. U leest hierin over de gevoelens die u kunt ervaren, en hoe u in deze moeilijke tijd goed voor uzelf kunt

Nadere informatie

Rouwverwerking bij kinderen

Rouwverwerking bij kinderen Rouwverwerking bij kinderen Informatie voor (groot)ouders In het ziekenhuis liggen regelmatig mensen die niet meer kunnen genezen. Velen hebben kinderen of kleinkinderen. (Groot-)ouders proberen kinderen

Nadere informatie

Vooruitziende zorg, een cultuur in ons huis. Inleiding. Inleiding 21/11/2014. De grote impact van het kleine gebaar

Vooruitziende zorg, een cultuur in ons huis. Inleiding. Inleiding 21/11/2014. De grote impact van het kleine gebaar Vooruitziende zorg, een cultuur in ons huis De grote impact van het kleine gebaar Liselotte Van Ooteghem Mia Vervaeck Studiedag Kronkels - 27 november 2014 Wie we zijn en waarom we hier staan Inleiding

Nadere informatie

v rlies, v rdriet en rouw Als je definitief afscheid moet nemen

v rlies, v rdriet en rouw Als je definitief afscheid moet nemen v rlies, v rdriet en rouw Als je definitief afscheid moet nemen Alles over verlies, verdriet en rouw Rouwzorg Vlaanderen Informatie en advies over rouwverwerking en mogelijke contacten met andere jongeren

Nadere informatie

Als je ouders uit elkaar gaan, zit je met heel wat vragen.

Als je ouders uit elkaar gaan, zit je met heel wat vragen. Als je ouders uit elkaar gaan, zit je met heel wat vragen. Kan ik kiezen bij wie ik ga wonen? Is het mijn schuld? Ben ik verplicht om op bezoek te gaan bij papa of mama? Waarom hebben mijn ouders elk een

Nadere informatie

ROUW & VERLIES BIJ KINDEREN

ROUW & VERLIES BIJ KINDEREN ROUW & VERLIES BIJ KINDEREN Inleiding Net als volwassenen krijgen ook kinderen te maken met verlies, afscheid en de dood. We mogen daarbij niet vergeten dat ook kinderen rouwen en door een moeilijke periode

Nadere informatie

v rlies, v rdriet en rouw Als je definitief afscheid moet nemen

v rlies, v rdriet en rouw Als je definitief afscheid moet nemen v rlies, v rdriet en rouw Als je definitief afscheid moet nemen Alles over verlies, verdriet en rouw Rouwzorg Vlaanderen Informatie en advies over rouwverwerking en mogelijke contacten met andere jongeren

Nadere informatie

Het leven leren leven

Het leven leren leven Rouwbegeleiding in de praktijk Het leven leren leven Karin van der Plas Themabijeenkomst IDPZ 31 oktober Programma Welkom Theorie over rouw Bespreking casus/ luisteroefening Wat is Levenskunst? Tijd voor

Nadere informatie

Geweld in huis raakt kinderen. Informatie en advies voor ouders. huiselijkgeweldwb.nl 0900 126 26 26. 5 cent per minuut

Geweld in huis raakt kinderen. Informatie en advies voor ouders. huiselijkgeweldwb.nl 0900 126 26 26. 5 cent per minuut Geweld in huis raakt kinderen Informatie en advies voor ouders Grafisch ontwerp: Ontwerpstudio 2 MAAL EE Bij huiselijk geweld tussen (ex-)partners worden kinderen vaak over het hoofd gezien. Toch hebben

Nadere informatie

Emoties, wat is het signaal?

Emoties, wat is het signaal? Emoties, wat is het signaal? Over interpretatie en actieplan dr Frits Winter Functie van Emoties Katalysator, motor achter gedrag Geen emoties, geen betrokkenheid, geen relaties Te veel emoties, te veel

Nadere informatie

Mijn ouders zijn gescheiden. En ík dan?!

Mijn ouders zijn gescheiden. En ík dan?! Expertisecentrum Omgaan met Verlies Mijn ouders zijn gescheiden. En ík dan?! 8 november 2016 Petra de Vreede VERLIESERVARING Verlies is een psychische verwonding die kan helen door geleidelijk gevoelens

Nadere informatie

Als je ouders uit elkaar gaan, zit je met heel wat vragen.

Als je ouders uit elkaar gaan, zit je met heel wat vragen. Als je ouders uit elkaar gaan, zit je met heel wat vragen. Kan ik kiezen bij wie ik ga wonen? Is het mijn schuld? Ben ik verplicht om op bezoek te gaan bij papa of mama? Waarom hebben mijn ouders elk een

Nadere informatie

Of je hart nu breekt of scheurt, kapot is kapot.

Of je hart nu breekt of scheurt, kapot is kapot. Of je hart nu breekt of scheurt, kapot is kapot. Rouw van naastbestaanden van personen met dementie Gerke VERTHRIEST Een pluim voor jou, mantelzorger! We staan stil bij: - Rouwen als iemand nog niet dood

Nadere informatie

1.1. Het creëren van een veilige en vertrouwde omgeving

1.1. Het creëren van een veilige en vertrouwde omgeving Pedagogisch Beleidsplan 1.1. Het creëren van een veilige en vertrouwde omgeving Een veilige en vertrouwde omgeving is de basis van waaruit een kind zich kan gaan ontwikkelen. Het is dus belangrijk dat

Nadere informatie

Bijzonder procesdoel 5: Exploreren, verkennen en integreren van de existentiële dimensies

Bijzonder procesdoel 5: Exploreren, verkennen en integreren van de existentiële dimensies Bijzonder procesdoel 5: Exploreren, verkennen en integreren van de existentiële dimensies Eerste leerjaar B 5.1. Herkennen en verkennen van (grens)ervaringen Wat het betekent voor mij - verdriet - pijn

Nadere informatie

Kinderen en ziek zijn. Nele Janssens Studiedag 25 maart 2011 1

Kinderen en ziek zijn. Nele Janssens Studiedag 25 maart 2011 1 Nele Janssens Studiedag 25 maart 2011 1 welkom Nele Janssens Studiedag 25 maart 2011 2 Kinderen en verlies Een kind hecht zich (hechting= het proces waarbij een kind voor zijn gevoel van welbevinden in

Nadere informatie

JEUGDIGEN. Hulp na seksueel misbruik. vooruitkomen +

JEUGDIGEN. Hulp na seksueel misbruik. vooruitkomen + > vooruitkomen + Hulp na seksueel misbruik JEUGDIGEN Heb jij seksueel misbruik meegemaakt of iemand in jouw gezin, dan kan daarover praten helpen. Het kan voor jou erg verwarrend zijn hierover te praten,

Nadere informatie

Een dierbare verliezen

Een dierbare verliezen Algemeen Een dierbare verliezen www.catharinaziekenhuis.nl Patiëntenvoorlichting: patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl ALG042 / Een dierbare verliezen / 14-07-2015 2 Een dierbare verliezen U heeft

Nadere informatie

ANDERS KIJKEN EN LUISTEREN NAAR PUBERS EN JONGEREN EMOTIE EN SOCIAAL GEDRAG!

ANDERS KIJKEN EN LUISTEREN NAAR PUBERS EN JONGEREN EMOTIE EN SOCIAAL GEDRAG! ANDERS KIJKEN EN LUISTEREN NAAR PUBERS EN JONGEREN EMOTIE EN SOCIAAL GEDRAG! EVEN REFLECTEREN NAAR EIGEN HANDELEN... Vanuit welk kader vertrek ik als begeleider? o o De autoritaire begeleider! De negatieve-defensieve

Nadere informatie

Wanneer vertel je het de kinderen? Kies een moment uit waarop je zelf en de kinderen niet gestoord kunnen worden.

Wanneer vertel je het de kinderen? Kies een moment uit waarop je zelf en de kinderen niet gestoord kunnen worden. Hoe vertel je het de kinderen? Op een gegeven moment moet je de kinderen vertellen dat jullie gaan scheiden. Belangrijk is hoe en wat je hen vertelt. Houd rekening daarbij rekening met de leeftijd van

Nadere informatie

Dip, down of depressie Hulp bij depressiviteit

Dip, down of depressie Hulp bij depressiviteit Dip, down of depressie Hulp bij depressiviteit Dip, down of depressie Hulp bij depressiviteit Iedere tiener is weleens somber en verdrietig, en vaak is het in één, twee dagen voorbij zonder dat je als

Nadere informatie