TIEL? HOE GEZOND IS. Onderlegger voor lokaal gezondheidsbeleid Meta Moerman, epidemioloog Jorien Karman, junior-epidemioloog

Transcriptie

1 HOE GEZOND IS TIEL? Onderlegger voor lokaal gezondheidsbeleid 2008 Meta Moerman, epidemioloog Jorien Karman, junior-epidemioloog GGD Rivierenland Teisterbantlaan 1b 4001 TJ Tiel (0344) Tiel, juli 2008

2

3 Inhoudsopgave Inleiding... 4 Gemeente Tiel... 6 De gezondheidssituatie in Tiel en in Rivierenland... 8 Een minder lang en minder gezond leven... 8 Sociaal-economische gezondheidsverschillen... 9 Met gezond gedrag is veel gezondheidswinst te behalen Verlies van gezondheid in toekomst door ongezond gedrag jeugd Verschillen in gezondheid tussen mannen en vrouwen Hart- en vaatziekten en psychische stoornissen zijn de belangrijkste gezondheidsproblemen Ook de omgeving beïnvloedt de gezondheid Huiselijk geweld/problematische opvoedingssituaties Conclusie Aanbevelingen Literatuur Afkortingenlijst: Bijlage 1: Statusscores Bijlage 2: Tabel met gezondheidsindicatoren

4

5 Inleiding Sinds 2002 is het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) vanuit de Wet Collectieve Preventie (Wcpv) verplicht om iedere vier jaar prioriteiten op het gebied van de collectieve preventie te formuleren. Gemeenten zijn volgens dezelfde wet verplicht om lokaal gezondheidsbeleid te voeren. (Deze wet wordt op termijn vervangen door de Wet Publieke Gezondheid, maar deze verplichtingen blijven.) De GGD ondersteunt de gemeente (op verzoek) bij de ontwikkeling van lokaal gezondheidsbeleid. Zij doet dit door het leveren van gezondheidsgegevens (dit gezondheidsprofiel). En door ondersteuning bij de beleidsvorming, uitvoering en evaluatie. Gemeenten moeten volgens de Wcpv keuzes maken die zoveel mogelijk gebaseerd zijn op de lokale gezondheidssituatie. Met dit gezondheidsprofiel kan de gemeente lokaal strategische keuzes maken. Gezonde mensen voelen zich beter, zijn minder vaak ziek en werken meer en langer. Kortom: ze kunnen beter meedoen. Gezondheid bepaalt in belangrijke mate de kwaliteit van leven. Gezondheidswinst helpt dus de burger en de samenleving. In dit gezondheidsprofiel zijn de conclusies en aanbevelingen uit het Gezondheidsprofiel Rivierenland 2007 samengevat, aangevuld en vertaald naar de situatie in Tiel. Daarmee kan het profiel als onderbouwing dienen voor de lokale paragraaf van de regionale nota volksgezondheid, die de gemeente in het najaar 2008 gaat schrijven. De cijfers van Tiel over gezondheid en over factoren die de gezondheid beïnvloeden (gezondheidsindicatoren) staan in een tabel achterin het profiel. Ook staan daar de cijfers van Rivierenland en Nederland. De meeste cijfers zijn afkomstig uit het Gezondheidsprofiel Rivierenland De cijfers in dat profiel zijn gehaald uit CBS doodsoorzakenstatistiek, zorgregistraties en vragenlijstonderzoek door GGD of CBS. Deze cijfers zijn door het RIVM of de GGD bewerkt, als dat nodig was. Er is steeds gebruik gemaakt van de meest recente cijfers. Nieuw zijn de cijfers van: de kankerregistratie, de Jeugdgezondheidszorg, het meldpunt bijzondere zorg (o.a. huiselijk geweld) en de indicator van Sociale-status op postcode niveau van het SCP. De gezondheidssituatie van Tiel wijkt op een aantal plaatsen af van die van Nederland. Dit geldt voor bijna alle gemeenten in de regio, die ook onderling verschillen. Het is belangrijk om niet alleen op die verschillen te focussen, maar vooral te kijken naar de omvang en ernst van de verschillende problemen. Want ook al heeft een gemeente minder rokers of inwoners met overgewicht, de belangrijkste oorzaken van ongezondheid en ziektelast blijven wel roken en overgewicht. De regionale bevindingen gelden meestal ook voor Tiel. In de aanbevelingen is gefocust op gezondheidsproblemen waarmee de meeste gezondheidswinst is te behalen. Leeswijzer In het volgende hoofdstuk worden de belangrijkste conclusies en aanbevelingen uit het Gezondheidsprofiel Rivierenland 2007 samengevat. Per onderdeel is in de grijze blokken de situatie in Tiel beschreven. In het laatste hoofdstuk worden conclusies en aanbevelingen voor de gemeente Tiel gegeven. In de bijlage staat de tabel met de gezondheidsindicatoren. In deze tabel is ook de bron van de cijfers vermeld, inclusief de periode waarin de cijfers verzameld zijn. 4

6 5

7 Gemeente Tiel Tiel is het regiocentrum van de Betuwe. De gemeente, die inmiddels meer dan inwoners telt, bestaat uit de kernen Tiel, Wadenoijen, Zennewijnen en Kapel- Avezaath. Meer dan mensen uit de regio maken gebruik van wat Tiel te bieden heeft: de schouwburg, het stadscentrum met een gevarieerd winkelaanbod, het ziekenhuis, het grote aanbod van scholen en de werkgelegenheid. Net als vele andere gemeenten zoekt ook Tiel steeds naar wegen om het vertrouwen van burgers in de lokale overheid te versterken en de afstand tussen bewoners en bestuur te verkleinen. Naast de gewone communicatie met burgers via informatieavonden, huis-aan-huisbladen, internet en nieuwsbrieven kent Tiel enkele grote projecten om de burgerparticipatie te stimuleren. In juni 2006 ging de imagocampagne Je treft 't in Tiel van start. Tiel is van oudsher het centrum van de Betuwe. Tot de jaren tachtig van de vorige eeuw was dat vooral vanwege de fruitverwerking en de werkgelegenheid in de industrie, sindsdien komt de centrumfunctie tot uiting in tal van voorzieningen op het gebied van winkelen, cultuur, evenementen, zorg en onderwijs. De campagne moet leiden tot meer bezoekers, bewoners en bedrijven. ( Figuur 1: bevolkingsopbouw Tiel 1 januari jr eo jr jr jr jr jr jr jr jr jr jr jr jr jr jr jr jr jr 5-9 jr 0-4 jr vrouwen mannen Ongehuwd Gehuwd Gescheiden Verweduwd

8

9 De gezondheidssituatie in Tiel en in Rivierenland Hoe gezond is Tiel? De gemeente is zo gezond als haar inwoners. De gezondheid bepaalt mede de sociale, economische en culturele mogelijkheden van de gemeente. Het bepaalt de vitaliteit van de gemeente. Maar hoe gezond is de gemeente Tiel nu eigenlijk? In het Gezondheidsprofiel Rivierenland 2007 werd geconcludeerd dat de gezondheidssituatie in Rivierenland minder goed is dan die in Nederland. Mensen leven minder lang en minder lang in goede gezondheid. In het Gezondheidsprofiel Rivierenland 2007 lag de nadruk op de regio. In dit rapport wordt nader ingegaan op de situatie in de gemeente Tiel. Het gaat goed met de gezondheid van een groot deel van de inwoners van Tiel. Dit geldt helaas niet voor iedereen. Sommigen zijn minder gezond en hebben minder kans op een gezond leven dan anderen. Omdat we niet altijd beschikken over informatie specifiek voor Tiel, maken we soms gebruik van de informatie over de gezondheid in Rivierenland. Deze zal voor een groot deel overeenkomen. Omdat de Nederlander gezonder is dan de Tielenaar, weten we dat verbetering van de gezondheid in Tiel mogelijk is. Zeker ook omdat Nederland wat betreft gezondheid in Europa in de middenmoot van de rangordening in gezonde landen zit. Zorgwekkend is wel dat in Tiel factoren die de gezondheid in de toekomst bepalen, zoals de leefstijl van de jeugd, niet zo gunstig zijn. Een minder lang en minder gezond leven Mannen in Rivierenland worden gemiddeld bijna 76 jaar, vrouwen ruim 80 jaar. Minder oud dan de gemiddelde Nederlandse man en vrouw, die respectievelijk (76, 3 en 81,1 jaar worden (CBS ). Mannen en vrouwen in Rivierenland leven zo n 60 jaar van hun hele leven in goede gezondheid. De overige 16 jaar (bij mannen) of 20 jaar (bij vrouwen) hebben ze dus met gezondheidsproblemen van doen. Zorgelijk is dat inwoners van Rivierenland 2 jaar meer met lichamelijke beperkingen te kampen hebben dan de gemiddelde Nederlander; zo ongunstig is het nergens in Nederland. De gemiddelde Nederlander leeft dus 2 jaar meer in goed ervaren gezondheid. Dat mensen minder oud worden in Rivierenland komt door de hogere sterfte aan hart- en vaatziekten en aan kanker. Bijna een kwart van de volwassenen ervaart de eigen gezondheid als minder goed. In Nederland is dit 19% (CBS). In Rivierenland wordt daardoor een groter beroep gedaan op allerlei gezondheidszorgvoorzieningen. Ook kan dit een lagere opleiding, minder kansen op de arbeidsmarkt en een lager inkomen tot gevolg hebben. (zie sociaal-economische gezondheidsverschillen). In Tiel sterfte hoger In Tiel overlijden de meeste mensen aan hart- en vaatziekten en kanker. Dit is in Nederland ook zo. Per jaar overlijden in Tiel 102,9 inwoners per inwoners, dit 8

10 is fors hoger dan in Nederland (86,8 per ). Dit komt vooral door de grotere sterfte aan ziekten van de ademhalingsorganen, deze is voor mannen 30% hoger en voor vrouwen 68% hoger dan landelijk. Bij vrouwen is de sterfte aan hart- en vaatziekten verhoogd (19%). De levensverwachting voor vrouwen in Tiel ligt tussen 78 en bijna 80 jaar, die voor mannen tussen 72 en bijna 75 jaar (CBS , zijn meest recente cijfers). Sociaal-economische gezondheidsverschillen Mensen met een lage sociaal-economische status hebben een slechtere gezondheid en een kortere levensverwachting dan mensen uit de hogere sociaaleconomische lagen van de bevolking. Hiervoor zijn diverse oorzaken bekend, zoals een minder gezonde leefstijl (meer roken en overgewicht), ongunstigere woon- en werkomstandigheden, minder gezondheidsvaardigheden (individuele competenties die bepalen in hoeverre mensen in staat zijn om op hun eigen manier greep te krijgen op de zorg voor hun gezondheid en die van anderen. En die bepalen of mensen de weg weten te vinden in de zorgvoorzieningen). Ook blijkt dat door gezondheidsproblemen mensen minder kansen hebben op een hogere opleiding, een hoger beroepsniveau en daarmee het inkomen. Soms kan er geen sprake (meer) zijn van deelname aan het arbeidsproces. Ook in Rivierenland bestaan deze sociaal-economische verschillen in gezondheid. Het opleidingsniveau in Rivierenland is gemiddeld laag. In 2006 was 32% laag opgeleid en 24% hoog opgeleid, in Nederland was dit resp. 25% en 31% (CBS). Zo blijkt overgewicht bij de jeugd sterk samen te hangen met het opleidingsniveau van de ouders (zie figuur 1). 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Lagere school/ Basisschool LBO/ MULO/ MAVO MBO/ HAVO/ VWO/ Lyceum HBO/ Universitair Onderwijs Figuur 2: mate van overgewicht bij de jeugd in Rivierenland naar opleidingsniveau moeder Uit onderzoek onder ouderen in de regio blijkt dat lage SES-groepen vaker een slechtere mentale en fysieke gezondheid hebben en vaker eenzaam zijn. Vijftien procent van alle 65-plussers in Rivierenland heeft moeite om rond te komen van het inkomen. Speciale geldregelingen ter ondersteuning worden nog niet optimaal gebruikt. 9

11 Ook werklozen en arbeidsongeschikten vormen een belangrijke groep die kwetsbaar is voor gezondheidsachterstanden. Dit geldt ook voor allochtonen. Het percentage niet-westerse allochtonen in Rivierenland is 6%, lager dan gemiddeld in Nederland. Een late zwangerschap (na 30 jaar) kan risico s met zich meebrengen voor zowel de moeder als het kind. Voor het kind is er een verhoogde kans op sterfte tijdens of vlak na de bevalling en op aangeboren afwijkingen. Vroeggeboorte leidt tot meer aangeboren afwijkingen en psychosociale en somatische gezondheidsproblemen. Ook in Tiel verschillen in sociaal-economische status, en gezondheid Een derde van de volwassenen in Tiel heeft alleen lager onderwijs, bijna de helft middelbaar onderwijs en 20% hoger onderwijs. Het gemiddeld besteedbaar inkomen is vergelijkbaar met dat in Rivierenland, iets lager dan in Nederland. Bijna één op de vijf heeft een laag inkomen. In Tiel varieert de SES-score (op basis van inkomen, werksituatie en opleiding) van laag en dus minder achterstand (Passewaaij) tot hoog en dus meer achterstand (Ridderweide). Gezondheidsverschillen zullen zich in Tiel dus waarschijnlijk uiten op het niveau van postcodegebieden, hoewel de verschillen niet zo extreem zijn aangezien de SES-groepen zeer laag en zeer hoog in Tiel ontbreken. De arbeidsparticipatie is gelijk aan die in Rivierenland en Nederland, het aantal personen met een bijstandsuitkering is hoger dan in Rivierenland maar is gelijk aan Nederland. Tiel heeft ongeveer 13% niet-westerse allochtonen. Moeders in Tiel krijgen op iets jongere leeftijd een kind dan Nederlandse moeders. Een kleiner percentage moeders van jaar krijgt kinderen. Met gezond gedrag is veel gezondheidswinst te behalen Een ongezonde leefstijl vergroot de kans op een korter leven. Zo vermindert jarenlang roken iemands levensverwachting met ongeveer 7 jaar. In Nederland komt 13% van de totale ziektelast door roken (longkanker, ademhalingsaandoeningen en coronaire hartziekten). Overgewicht draagt voor circa 10% bij aan de ziektelast (vooral door het hoge risico op suikerziekte). De bijdrage van overmatig alcoholgebruik aan de ziektelast is 5% en die van lichamelijke inactiviteit ongeveer 4%. De bijdrage van voeding (te weinig groente en fruit) wordt geschat op 2 tot 4%. Van de volwassenen in Rivierenland is de helft te dik, meer dan landelijk. De bijdrage van overgewicht aan de ziektelast zal daarom in Rivierenland groter zijn. Ook omdat er nu al meer mensen suikerziekte hebben. In Rivierenland rookt éénderde van de volwassenen. Wat betreft alcoholgebruik in Rivierenland valt op dat er een hoger percentage geheelonthouders is. Deze mensen missen de beschermende werking van alcohol op het krijgen van hart- en vaatziekten. Zij lopen echter minder/geen risico een overmatige drinker te worden. Een verandering in het ongezonde gedrag van volwassenen en ouderen verhoogt de kwaliteit van leven en de lengte van het leven. Wanneer bijvoorbeeld een 65- plusser stopt met roken, kan hij/zij nog de kans op een langer leven vergroten met enkele jaren. 10

12 Leefstijl volwassenen in Tiel onbekend Over de leefstijl van volwassenen in Tiel is bij de GGD niets bekend. Eind 2008 voert de GGD een steekproef uit onder de jarigen in Tiel, waarbij gezond gedrag een belangrijk onderdeel vormt van de vragenlijst. Verlies van gezondheid in toekomst door ongezond gedrag jeugd Hoewel er nog nauwelijks gezondheidsproblemen zijn, is de jeugd in een fase om met gezonde leefgewoonten de basis te leggen voor de gezondheid in het verdere leven. Dus voldoende beweging, geen alcoholgebruik en misbruik op jonge leeftijd, gezonde voeding en smaakontwikkeling, een goede mondgezondheid en goede seksuele gezondheid. Jongeren investeren met ongezond gedrag in toekomstige ongezondheid. Zo heeft in Rivierenland éénderde van de kinderen in groep 7 al alcohol gedronken, 4% heeft al eens gerookt en één op de zeven is te dik. Op de middelbare school is er een grote toename van ongezond gedrag tussen klas 2 en 4. Ook veel ongezond gedrag bij Tielse jeugd In Tiel heeft 5% van de 10/11-jarige kinderen in groep 7 al eens gerookt en bijna de helft al alcohol gedronken. In de regio dronk een derde al eens alcohol. Op het voortgezet onderwijs rookt in klas 2 8% en in klas 4 rookt 30%. In Tiel roken iets meer jongeren dagelijks dan in de regio. Ruim een kwart van de vierde klassers was recent dronken en bijna de helft (43%) dronk recent nog minstens 5 alcoholische consumpties bij 1 gelegenheid (binge-drinken). Zeven procent van alle middelbare scholieren gebruikt softdrugs. Ongeveer eenderde van de jongeren eet dagelijks fruit en dagelijks groente (E-movo 2007). In klas 4 is bijna één op de 10 jongeren te dik, uitgaande van de door henzelf opgegeven gegevens van lengte en gewicht. Volgens metingen van de GGD is zo n 16% van de 2 e klassers te dik. Verschillen in gezondheid tussen mannen en vrouwen Vrouwen leven langer dan mannen, maar beiden leven even lang in goed ervaren gezondheid (60 jaar). In vergelijking met Nederland leven vrouwen in Rivierenland bijna 3 jaar langer in slechte geestelijke gezondheid. Vrouwen leven gemiddeld 12,5 jaar met lichamelijke beperkingen (mannen 10 jaar) en 16,5 jaar in een niet-goede geestelijke gezondheid (mannen 6 jaar). De verschillen in levensverwachting tussen mannen en vrouwen in Nederland worden kleiner omdat vrouwen een ongunstiger leefstijl krijgen (meer alcohol, roken, stress). Vrouwen boven de 65 jaar hebben vaker psychische klachten dan hun mannelijke leeftijdgenoten (GGD ouderenonderzoek 2006). Bij mannen in Rivierenland komt longkanker vaker voor dan in Nederland, bij vrouwen minder vaak. Ook bij de jeugd zien we al verschillen in leefstijl en in gezondheid tussen jongens en meisjes. Meisjes hebben vaker psychische klachten en zijn vaker depressief dan jongens. Jongens hebben iets vaker overgewicht dan meisjes en drinken iets vaker alcohol. Deze verschillen vertalen zich later in verschillen in ziekte- en sterftekansen. 11

13 Ook in Tiel verschillen Net als in Nederland en Rivierenland worden in Tiel vrouwen zo n vijf jaar ouder dan mannen. De sterfte aan ademhalingsorganen bij vrouwen in Tiel is fors hoger dan die bij Nederlandse vrouwen. Mannen krijgen vaker dikke darmkanker, vrouwen minder vaak dan in Nederland. Hart- en vaatziekten en psychische stoornissen zijn de belangrijkste gezondheidsproblemen Het ziektepatroon in Rivierenland wijkt waarschijnlijk niet af van het algemene Nederlandse beeld. Boven aan de lijst met ziekten en aandoeningen met de grootste ziektelast (vroegtijdige sterfte en/of verlies van kwaliteit van leven) staan coronaire hartziekten, angststoornissen, depressies en chronische longziekten (COPD). Lichamelijke ziekten In Rivierenland leven mensen zo n 2 jaar meer met lichamelijke beperkingen. Het aantal mensen met een chronische aandoening, zoals diabetes of hartinfarct is hoger. Veel jongeren voelen zich ongezond Bijna een kwart van de jeugd in Tiel vindt de eigen gezondheid matig tot slecht (in regio 20%). Psychische aandoeningen Vrouwen in Rivierenland leven zo n 3 jaar langer in slechte geestelijke gezondheid dan de gemiddelde Nederlandse vrouw. In Rivierenland is de levensverwachting in goede geestelijke gezondheid 68 jaar (vrouwen 64 jaar, mannen 70 jaar). Schatting is dat in Nederland ongeveer 5% van de mensen depressief is; 4% jongeren, 6% volwassenen en 5% ouderen. Veel ouderen in Rivierenland (44%) zijn eenzaam; het gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen is erg hoog. Uit het E-movo onderzoek 2007 blijkt dat 14% van de middelbare scholieren depressieve gevoelens heeft: 4% ernstig, de overigen licht tot matig. Depressiviteit en eenzaamheid in Tiel In Tiel heeft 22% van de middelbare scholieren psychische problemen en 16% heeft depressieve gevoelens. In de regio hebben minder scholieren psychische problemen. Tijdens de PGO s door de GGD is bij 30% van de 10/11-jarigen een psychosociaal probleem geconstateerd en bij 20% van de 13/14-jarigen in klas 2. In de regio worden minder psychosociale problemen geconstateerd. Het aantal bij IrisZorg ingeschreven cliënten uit Tiel met alcohol- en drugsproblematiek lijkt relatief hoog. Eind 2008 onderzoekt de GGD de geestelijke gezondheid van de volwassenen in Tiel en aspecten die van invloed zijn op het welbevinden. 12

14 Ook de omgeving beïnvloedt de gezondheid Geschat wordt dat in Nederland zo n vijf procent van het gezondheidsverlies is toe te schrijven aan milieufactoren. Met preventie op het gebied van binnen- en buitenmilieu is gezondheidswinst te behalen, zo laten een aantal projecten zien. Binnenmilieu heeft betrekking op de omgeving binnen in gebouwen: luchtkwaliteit, klimaatbeheersing en temperatuur, lichtinval, akoestiek en geluidshinder. Binnenmilieuproblemen leiden tot concentratieproblemen en hoofdpijn, met als gevolg verminderde (leer)prestaties en ziekteverzuim. Op vier van de vijf scholen is de binnenlucht niet gezond, zo bleek uit een landelijk onderzoek. Hierbij is er geen verschil tussen nieuw- en oudbouw. Veelal is er geen goed ventilatiesysteem en ontbreekt een goede zonwering. Dertig procent van de ouderen in Rivierenland woont in een vochtig huis. Een kwart van de 65-plussers heeft last van tocht en kou. Buitenmilieufactoren die de gezondheid beïnvloeden zijn geluidshinder, fijn stof, smog en UV-straling. Van factoren als straling en vluchtige stoffen is het gezondheidseffect nog onvoldoende bekend. De invloed van milieu op de gezondheid in Tiel Op 5 basisscholen in Tiel loopt een project ter verbetering van het binnenmilieu. In de monitor volwassenen wordt aandacht besteed aan het onderwerp binnenmilieu en buitenmilieu, in relatie tot gezondheid. Huiselijk geweld/problematische opvoedingssituaties Huiselijk geweld (seksueel, lichamelijk of geestelijk geweld in huiselijke sfeer) komt in alle SES-klassen voor en binnen alle culturen, dus ook in Rivierenland. Slachtoffers van huiselijk geweld zijn in de meeste gevallen kinderen en vrouwen, echter ook ouderen, ouders en mannen. Huiselijk geweld heeft grote gevolgen voor de gezondheid en het welzijn van de betrokken slachtoffers, vaak nog vele jaren na de gebeurtenissen zelf. Zes procent van de ouderen in Rivierenland was het afgelopen jaar slachtoffer van huiselijk geweld, zo bleek uit het ouderenonderzoek van de GGD. Het betrof in alle gevallen verbale mishandeling. Eén op de vijf jongeren heeft (ooit) te maken gehad met geestelijke mishandeling, veelal door een andere jongere en niet door een volwassene (E-movo 2007). In 2007 kwamen bij het meldpunt OGGZ 49 meldingen binnen over huiselijk geweld in combinatie met andere problematiek. Huiselijk geweld en kindermishandeling in Tiel Bij het AMK zijn uit Tiel in ,67% van de 0-17 jarigen gemeld voor kindermishandeling. Bij het Meldpunt OGGZ kwamen in meldingen uit Tiel voor huiselijk geweld. Gezondheid in de toekomst, de vergrijzing Tot 2025 zal in Rivierenland de groep 65-plussers met 68% groeien, het aandeel 65- plussers is dan 21%. 13

15 De verhouding tussen het potentieel aan verzorgenden (de leeftijdsgroep van 20 tot 65 jaar) ten opzichte van zorgbehoevenden (0 tot 19 jarigen en 65-plussers) is de demografische druk. De grijze druk geeft de verhouding aan tussen de 65-plussers en de productieve leeftijdsgroep van jaar. De grijze druk zal fors toenemen, van 20 naar 38 in De groene druk geeft het aantal kinderen aan dat moet worden onderhouden door de productiviteit van het werkende deel van de bevolking. De groene druk in Rivierenland neemt af van 45 naar 43 in Door het ouder worden van de bevolking van Rivierenland zal het aantal nieuwe gevallen van hartfalen, gezichtsstoornissen, beroertes en coronaire hartziekten sterk toenemen. Daardoor neemt ook het zorggebruik toe. De Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) heeft tot doel dat burgers zorg en ondersteuning in de eigen omgeving halen., van zogenaamde mantelzorgers. Doordat deze mantelzorgers een steeds grotere rol in de verzorging van familie en bekenden krijgen, dreigt het gevaar dat ze overbelast raken. Met preventie gericht op gedragsverandering bij ouderen is gezondheidswinst te behalen. Gezonde voeding, matig alcoholgebruik, gemiddeld tot intensieve lichamelijke activiteit en niet-roken zorgen voor een verlaagde sterfte. Stoppen met roken op latere leeftijd (ouder dan 65 jaar) brengt ook gezondheidswinst met zich mee. Mannen die stoppen op hun 65e jaar leven zo n 1,4 tot 2 jaar langer, vrouwen zelfs 2,7 tot 3,7 jaar. Als ouderen pas op de leeftijd van 75 jaar of ouder regelmatig gaan bewegen is er nog steeds een toename in de levensverwachting te zien. Vergrijzing in Tiel Geschat wordt dat tot 2025 het aantal 65-plussers met 64% stijgt tot een aandeel van 21%. Daardoor zal het aantal ziekte gevallen aanzienlijk toenemen en daarmee ook het zorggebruik. Net als in de regio mag verwacht worden dat chronische ziekten (zoals diabetes en dementie) zullen toenemen en dat het zorggebruik toeneemt en verschuift van genezing naar verpleging en verzorging. Geschat wordt dat het aantal mensen met minstens 1 lichamelijke beperking met bijna 42% toeneemt en het aantal dementiepatiënten met ruim 44%. De grijze druk is 19, de groene druk 44. In 2025 resp. 38 en 41. Er is dus een forse stijging van de grijze druk te verwachten. 14

16

17 Conclusie De gemeente Tiel heeft een relatief jonge bevolking. Verwachting is dat in 2025 het aantal 65-plussers met bijna 64% is gegroeid. De grijze druk zal dan ongeveer 38 zijn. Tiel heeft in de regio het grootste percentage allochtonen, 13% niet-westers. Over de gezondheid van deze groep is specifiek voor Tiel niets bekend. Bijna een derde van de beroepsbevolking van Tiel heeft alleen lager onderwijs en bijna de helft heeft middelbaar onderwijs. In Tiel hebben minder inwoners dan in Rivierenland/Nederland een hoog onderwijsniveau. De netto participatie en het gemiddeld besteedbaar inkomen is vergelijkbaar met dat in Rivierenland. De levensverwachting in Tiel is lager dan in Nederland en in Rivierenland. Opvallend is de fors hogere sterfte aan ziekten aan de ademhalingsorganen en bij vrouwen aan hart- en vaatziekten. Dikke darmkanker komt bij mannen vaker en bij vrouwen minder vaak voor dan in Nederland. De gezondheid en leefstijl van de jeugd in Tiel geeft reden tot zorg. Een kwart vindt de eigen gezondheid matig tot slecht. In klas 4 rookt 30% regelmatig, dronk tweederde recent alcohol en is een kwart dronken geweest de afgelopen maand. In vergelijking met Rivierenland bewegen jongeren in Tiel minder en roken ze vaker dagelijks. Meer jongeren dan in de regio hebben psychische problemen en iets meer jongeren zijn matig depressief. Aanbevelingen Met dit profiel is de gezondheid van de inwoners van Tiel in beeld gebracht, de eerste stap naar lokaal gezondheidsbeleid. De GGD beveelt de gemeente Tiel aan om de komende jaren duurzaam te investeren in gezondheidsbeleid om de gezondheid van uw inwoners in de nabije toekomst te verbeteren. De aanbevelingen voor de hele regio Rivierenland in het Gezondheidsprofiel 2007 luiden: bevorder een gezonde leefstijl; boek gezondheidswinst met preventie op het terrein van geestelijke gezondheid; vergroot het inzicht in (de risicofactoren van) geestelijke ongezondheid; anticipeer op de gevolgen van de vergrijzing in Rivierenland; verklein vermijdbare verschillen in gezondheid van lage SES-groepen ten opzichte van hoge SES-groepen; boek gezondheidswinst met een integrale aanpak; bepaal met behulp van het levensloopperspectief de aandachtspunten voor preventie; besteed aandacht aan verschillen in gezondheid van mannen en vrouwen; voorkom problematische opvoedingssituaties; zet bestaand gezondheidsbeleid in de regio krachtig voort. 16

18 In de regio Rivierenland zijn binnen de regionale nota gezondheidsbeleid Regionaal gezondheidskansen centraal 2008 twee beleidslijnen gekozen: 1. Het bevorderen van de gezondheid en het voorkomen van ziekten door het aanpakken van risicovolle (leefstijl)factoren. De gemeenten hebben gezamenlijk voor de volgende speerpunten gekozen: o overmatig alcoholgebruik; o overgewicht; o roken; o depressieverschijnselen. 2. Het terugdringen van de sociaal-economische gezondheidsverschillen. Deze regionale beleidslijnen en speerpunten sluiten goed aan bij het gezondheidsprofiel van de gemeente Tiel. In uw gemeente wordt ongetwijfeld al op verschillende manieren gewerkt aan het bevorderen van de gezondheid, het welzijn en de leefstijl van uw inwoners. Het is dan ook belangrijk om de positieve bevindingen in uw gemeente te behouden. Gezien de gezondheidssituatie in Tiel, verdient het aanbeveling om in aanvulling op de regionale sociale agenda, extra aandacht te geven aan: 1. het verbeteren van de leefstijl van uw inwoners 2. het verhogen van het opleidingsniveau. Daarnaast geldt specifiek voor Tiel: Voorkom voortijdig schoolverlaten en stimuleer kinderen tot het volgen van een hogere opleiding. Voorkom laaggeletterdheid. Zet extra in op het terugdringen van roken, gezien de hoge sterfte aan ziekten aan ademhalingsorganen en het grote aantal (dagelijkse) rokers op de middelbare school. Besteed extra aandacht aan de psychosociale gezondheid van jongeren, bijvoorbeeld door in te zetten op pestproblematiek. Breng de gezondheidssituatie van allochtonen in beeld en ga na in hoeverre genoemde gezondheidsproblemen bij hen ook spelen. Vergroot het bereik van kwetsbare groepen door specifiek doelgroep- en vindplaats gericht te werken. Het verdient aanbeveling om met lokale maatregelen aan te sluiten bij de regionale aanpak van de thema s: het uitvoeringsprogramma SEGV, depressiepreventie jeugd (Gelderse Roos), alcoholmatigingsproject (IrisZorg) en overgewicht (GGD). Voor het verder vormgeven van de aanbevelingen kunt u in de lokale paragraaf van de regionale gezondheidsnota het regionale gezondheidsbeleid van lokale accenten voorzien. Door te zorgen dat op lokaal niveau goede verbindingen tot stand komen, kunnen de regionale speerpunten optimaal uitgevoerd worden en wordt de effectiviteit verhoogd. Met behulp van de regionale GPC, waarin zoveel mogelijk effectief bewezen en veelbelovende programma s uit de landelijk ontwikkelde 17

19 Handleidingen en Richtlijnen worden opgenomen, kunt u een verantwoord preventiepakket samenstellen met lokale accenten en specifieke aandacht voor lage SES-groepen. Voor het welslagen van de interventies verdient het aanbeveling uw inwoners te betrekken bij de aanpak van de gezondheidsproblemen. Dit kan zowel bij de ideevorming als bij de uitvoering. Daarnaast is ook samenwerking tussen de verschillende beleidssectoren binnen de gemeenten essentieel (integraal beleid). 18

20

21 Literatuur Gezondheidsprofiel Rivierenland Moerman, M., Hendriksen, M., Roobol, J. GGD Rivierenland. Tiel, oktober Zorg voor gezondheid. Volksgezondheid Toekomst Verkenning de Hollander, A.E.M. e.a. RIVM. Bilthoven 2006 Kiezen voor gezond leven Min. Van VWS. Den Haag, december 2006 Regionaal gezondheid centraal. GGD Rivierenland. Tiel, juni 2008 Gezondheid telt! in Tilburg. Piek, J. e.a. GGD Hart voor Brabant. s-hertogenbosch 2006 Afkortingenlijst: AMK AMW CBS COPD E-MOVO GGD Gidz GPC IKMN JGZ OGGZ RAV-GZ RIVM RMC ROGV SCP SES SIR Sociale Atlas VWS WCPV Advies- en Meldpunt Kindermishandeling Algemeen Maatschappelijk Werk Centraal Bureau voor de Statistiek Chronisch obstructieve longziekte Elektronische monitor voortgezet onderwijs Gemeenschappelijke Gezondheidsdienst Gelders Informatie- en Documentatiecentrum voor Zorg en Welzijn Gemeentelijke Preventie Combinatie Integraal kankercentrum Midden-Nederland Jeugdgezondheidszorg Openbare Geestelijke Gezondheidszorg Regionale Ambulance Voorziening Gelderland-Zuid Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu Regionaal Meld- en Coördinatiepunt Regionaal orgaan Verkeersveiligheid Gelderland Sociaal en Cultureel Planbureau Sociaal Economische Status Gestandaardiseerd Incidentie Ratio Provincie Gelderland Sociale Atlas Volksgezondheid, Welzijn en Sport Wet collectieve preventie volksgezondheid 20

22

23 Bijlage I Sociaal-economische status: de statusscores In deze tabel staan de sociaal-economische statusscores per kern binnen de gemeente Tiel. De statusscore loopt van -4 tot +4, waarbij een hogere score een hogere achterstand betekent. In totaal zijn er ruim 3800 postcode-gebieden in Nederland, die zijn gerangschikt naar statusscore. De rangorde loopt van 1 (hoogste score) tot 3965 (laagste score). Postcode Naam postcode gebied Score 2002 Rangorde 2002 Score 2006 Rangorde 2006 Bev. totaal 2001 Bev. totaal Tiel Centrum 0, , Elzenpas -0, , Geerestein/Drumpt -0, , Tiel-Industrieterrein -1, , Latenstein 0, , Ridderweide 1, , Tiel-Passewaaij -1, , Kapel-Avezaath -1, , Wadenoijen 0, , Bergakker 0, , Zennewijnen -0, ,

24

25 Bijlage II Tiel Rivierenland Nederland Bron Demografie % % % Leeftijdsopbouw CBS jaar jaar >65 jaar % groei > 65jaar in Demografische druk CBS 2005 groene druk groene druk grijze druk grijze druk Allochtonen CBS 2006 Totaal Niet Westerse allochtonen SGP stemmers CBS 2006 Burgerlijke staat CBS 2006 Ongehuwd Gehuwd Verweduwd Gescheiden Huishoudens Gem. grootte huishoudens (aantal pers.) 2,4 2,6 2,3 CBS 2006 Moeders naar leeftijd bij geboorte kind CBS 2006 Jonger dan 25 jaar tot 30 jaar tot 35 jaar tot 40 jaar jaar of ouder Opleidingsniveau (beroepsbevolking) CBS 2004/2006 Lager onderwijs Middelbaar onderwijs Hoger onderwijs Inkomen Gemiddeld besteedbaar inkomen ( ) CBS 2003 Hoge inkomens Sociale Atlas 06 Lage inkomens Arbeidspositie (netto participatie) Sociale Atlas 06 Personen met bijstandsuitkering (18 jaar eo) 2,6 1,4 2,6 Gidz Voortijdig schoolverlaters (aantal) RMC 2005/2006 Sterfte aantal per inwoners per jaar 102,89 92,75 86,80 CBS Sterfte totaal per jaar SMR mannen CBS SMR Vrouwen Sterfte aan HVZ in SMR Mannen CBS Vrouwen Sterfte aan kanker in SMR Mannen CBS Vrouwen Sterfte aan ziekten aan de ademhalingsorganen Mannen CBS Vrouwen Levensverwachting in jaren RIVM 2001/2004 Mannen 72,5-74,8 75,5-76,0 76,3 1999/2003 Vrouwen 78,0-79,7 79,5-81,5 81,1

26 Tiel Rivierenland Nederland Bron Gezondheid en ziekte SIR (95% BI) SIR (95% BI) Totaal kanker IKMN 98/03 Mannen 1,02 (0,93-1,12) 1,03 (0,99-1,07) 1,00 Vrouwen 1,04 (0,94-1,13) 0,97 (0,94-1,01) 1,00 Totaal 1,03 (0,96-1,10) 1,00 (0,98-1,03) 1,00 Luchtwegkanker SIR IKMN 98/03 Mannen 0,76 (0,55-1,01) 1,16 (1,06-1,27) 1,00 Vrouwen 1,14 (0,88-1,45) 0,78 (0,66-0,92) 1,00 Totaal 0,94 (0,78-1,14) 1,05 (0,97-1,13) 1,00 Dikke darmkanker SIR IKMN 98/03 Mannen 1,27 (1,04-1,55) 0,93 (0,83-1,04) 1,00 Vrouwen 0,62 (0,38-0,95) 0,73 (0,63-0,83) 1,00 Totaal 1,08 (0,90-1,29) 0,83 (0,76-0,91) 1,00 Borstkanker; vrouwen 1,00 (0,85-1,17) 1,00 (0,93-1,07) 1,00 IKMN 98/03 Prostaatkanker; mannen 1,02 (0,82-1,25) 1,04 (0,95-1,14) 1,00 IKMN 98/03 Slachtoffers verkeersongevallen (per inw.) 0,27 0,64 ROGV 2005 Depressieve personen (schatting) % % Gelderse Roos 2006 Jongeren 3,8 3,8 Volwassenen 5,7 5,7 Ouderen 5 5 Totaal 5,4 5,4 Gezondheid en -determinanten jongeren % % Oost-NL E-MOVO 2007 beoordeelt gezondheid als matig tot slecht heeft depressieve klachten heeft psychische problemen heeft overgewicht klas klas rookt regelmatig klas klas alcohol gebruikt (laatste 4 wkn) klas klas dronken geweest (laatste 4 wkn) klas klas binge drinken (laatste 4 wkn) klas klas softdrugs gebruikt (laatste 4 wkn) klas klas seksueel actief klas klas zonder condoom (% van seksueel actieven) klas klas voeding en bewegen ontbijt tenminste 5 dagen per week eet elke dag fruit eet elke dag groenten beweegt minder dan 7 uur per week o.b.v. zelfrapportage lengte en gewicht

27 Gezondheid en -determinanten jeugd % % JGZ-registratie 06/07 Overgewicht Groep o.b.v. gemeten lengte en gewicht Groep e-klas Roken Groep Alcoholgebruik Groep Somatische bevindingen Groep Groep e-klas Psycho- sociale bevindingen Groep Groep e-klas Tiel Rivierenland Nederland Bron Preventie (vaccinaties) % % % Vaccinatiegraad bij zuigelingen RIVM 2005 D(K)TP Hib BMR Men C Griepvaccinaties bij 65-plussers RIVM, Atlas 06/07 Zorg per inw. per inw. Aantal ingeschreven cliënten mbt alcohol ,67 0, ,84 0, ,84 0, ,99 0, ,17 0,67 Aantal ingeschreven cliënten mbt drugs ,77 0, ,81 0, ,11 0, ,11 0, ,29 0,20 Aantal ingeschreven cliënten mbt cannabis ,05 0, ,30 0, ,39 0, ,39 0, ,46 0,61 Iriszorg Iriszorg Iriszorg

28 Aantal meldingen mbt oggz per inw. Meldpunt bijz. zorg ,60 0, ,32 0, ,54 0, ,54 0, ,71 0,41 gemelde mishandelde 0-17 jarigen (%) 0,67 0,48 AMK 2005 spoedmeldingen binnen 15 min ter plekke (%) 88 84* * gld-zuid RAV-GZ zorgaanspraken (per 100 inwoners) Gidz min. één lichamelijke beperking ,1 3,1 min. één lichamelijke beperking ,4 4,6 chronische ziekte: ernstig beperkt ,7 2,7 chronische ziekte: ernstig beperkt ,9 4,0 dementie ,9 0,9 dementie ,3 1,4 contact met Algemeen Maatschappelijk Werk AMW 2005 Aantal cliëntdossiers (absoluut) 670 (per inwoners) 16,4 Aantal korte contacten (absoluut) 359 (per inwoners) 8,8