SECUNDAIR ONDERWIJS FUNDAMENTEEL GEDEELTE

Transcriptie

1 SECUNDAIR ONDERWIJS Onderwijsvorm: BSO en TSO Graad: derde graad Jaar: eerste en tweede leerjaar Studiegebied: Voeding FUNDAMENTEEL GEDEELTE Optie(s): BSO Brood- en banketbakkerij en confiserie Grootkeuken Restaurant en keuken Slagerij en verkoopsklare gerechten TSO Hotel Slagerij en vleeswaren Vak(ken): TV Toegepaste economie/bakkerij/ hotel/slagerij 2 lt/w Vakkencode: WW-s Leerplannummer: 2002/211 (vervangt en 97103) Nummer Inspectie: 2002/213//1/M/SG/1/III/ /D/

2 TSO en BSO 3de graad 1 Toegepaste economie / hotel / bakkerij / slagerij (Bedrijfsbeheer) (1ste jaar: 2 lestijden/week, 2de jaar: 2 lestijden/week) INHOUD Visie...2 Beginsituatie...2 Algemene doelstellingen...2 Leerplandoelstellingen / leerinhouden...4 Pedagogisch-didactische wenken en timing...18 Minimale materiële vereisten...20 Evaluatie...20 Bibliografie...23

3 TSO en BSO 3de graad 2 Toegepaste economie / hotel / bakkerij / slagerij (Bedrijfsbeheer) (1ste jaar: 2 lestijden/week, 2de jaar: 2 lestijden/week) VISIE De wet van 15/12/70 op de uitoefening van de beroepswerkzaamheden in de kleine en middelgrote handels- en ambachtsondernemingen verleent de Koning het recht de voorwaarden te stellen voor de toegang tot het beroep dat als zelfstandige wordt uitgeoefend. Deze vestigingswet impliceert dat de kandidaat-zefstandige twee kenniscategorieën moet kunnen bewijzen: beroepskennis en de kennis over bedrijfsbeheer. Dit bewijs dient geleverd te worden t.o.v. de betrokken provinciale kamer voor ambachten en neringen, die een vestigingsattest verleent. Op basis van dit attest kan de inschrijving in het handelsregister plaatsgrijpen. Volwassenen die tijdens hun secundaire studies niet in de gelegenheid zijn geweest studiebewijzen te verwerven waaruit de beroeps- en/of beheerskennis met het oog op de vestiging als zelfstandige moet blijken, kunnen zich o.a. nog richten tot de opleiding Bedrijfsbeheer in het onderwijs voor sociale promotie. Het onderhavige leerplan schept de mogelijkheid om zich de kennis over bedrijfsbeheer eigen te maken overeenkomstig omzendbrief SO 44 van 8/5/96. Het leerplan is geschikt voor alle studierichtingen waar Bedrijfsbeheer voorzien wordt en waarbij er bovendien gestreefd wordt naar het behalen van het "Aanvullend getuigschrift over de kennis van Toegepaste economie" op basis waarvan de Nederlandse AOV-verklaring (Algemene Ondernemersvaardigheden) kan bekomen worden. Het is de bedoeling om Nederlandse leerlingen ter wille te zijn. Mochten er geen Nederlanders de lessen volgen dan volstaat het om de niet-cursieve leerinhouden en leerdoelstellingen te behandelen. De rest kan dan beschouwd worden als mogelijke uitbreidingsleerstof en uitbreidingsdoelstellingen. Alle leerinhouden en doelstellingen staan in het teken van de sector waarop de studierichting gericht is. BEGINSITUATIE Zoals de omzendbrief SO 44 voorschrijft, kan het "getuigschrift over de basiskennis van het bedrijfsbeheer" toegekend worden vanaf de derde graad. Voor leerlingen die met de lessenreeks starten is geen voorkennis vereist. Overeenkomende items uit andere vakken kunnen mee bijdragen tot het realiseren van het leerplan. Mochten er leerlingen zijn met een verschillende voorkennis m.b.t. economische begrippen, dan is een gedifferentieerde aanpak tijdens de eerste lessen wenselijk. ALGEMENE DOELSTELLINGEN Met betrekking tot de leerstof zullen andere accenten gelegd worden volgens de studierichting waarvoor dit leerplan gebruikt wordt. De aard van de studierichting bepaalt in welke mate en hoe de verschillende leerstofitems uitgewerkt en uitgediept worden. Het is essentieel dat het leerplan als een geheel geïnterpreteerd wordt, m.a.w. naast de leerinhoud dienen leerplandoelstellingen en pedagogisch-didactische wenken gelezen en toegepast te worden. De klemtoon ligt op de praktijkgerichte kennisverwerving, op het opzoeken, ordenen en toepassen van die kennis en dit als voorbereiding op de instap in het professionele leven. In aansluiting op het Pedagogisch Project van het Gemeenschapsonderwijs wordt van de leerlingen verwacht dat ze onder begeleiding de volgende attitudes ontwikkelen en/of nastreven: algemene belangstelling, interesse en leergierigheid; durven initiatief nemen; luisterbereidheid en bereidheid eigen fouten te verbeteren; kritische reflectie; openheid en respect voor andere meningen;

4 TSO en BSO 3de graad 3 Toegepaste economie / hotel / bakkerij / slagerij (Bedrijfsbeheer) (1ste jaar: 2 lestijden/week, 2de jaar: 2 lestijden/week) verantwoordelijkheidsgevoel, inzet en doorzettingsvermogen; zelfwerkzaamheid en zin voor samenwerking; zin voor kwalitatief werk, afwerking, orde, netheid en nauwkeurigheid; oog hebben voor een verzorgd voorkomen. Daarnaast is het aangewezen volgende vaardigheden te ontwikkelen: werk kunnen plannen; probleemoplossend kunnen werken.

5 TSO en BSO 3de graad 4 LEERPLANDOELSTELLINGEN / LEERINHOUDEN BEDRIJFSBEHEER 1ste jaar: 2 lestijden/week 2de jaar: 2 lestijden/week Decr. nr. De leerlingen kunnen 1 LEERPLANDOELSTELLINGEN formuleren wie zich als zelfstandige ondernemer (handelaar, ambachtsman/-vrouw) kan vestigen; de voorwaarden opsommen om zich als zelfstandige te kunnen vestigen (handelaar, ambachtsman/-vrouw) m.b.t. bekwaamheid, faillissement, bankbreuk en de begrippen hanteren; actuele informatie opzoeken over de wettelijke verplichtingen die vooraf moeten vervuld worden bij het starten van een eigen zaak; de instellingen omschrijven waar de formaliteiten moeten vervuld worden om aan de gestelde verplichtingen te voldoen; de voor- en/of nadelen van verschillende huwelijksstelsels evalueren in functie van het beroep van zelfstandig ondernemer; de beroepsuitoefeningsvoorwaarden opsommen en weten hoe de zelfstandige ondernemer eraan moet voldoen, m.b.t. de vestigingswet; de specifieke beroepsuitoefeningsvoorwaarden (voor de toekomstige eigen zaak of sector) opzoeken en interpreteren; informatie m.b.t. de controleorganen opzoeken; de voor- en nadelen van een mogelijke vestigingsplaats beoordelen; de begrippen aankoop, huur en leasing definiëren; de voor- en nadelen afwegen bij het keuzeprobleem: kopen of huren van een onroerend goed; LEERINHOUDEN 1 De zelfstandige ondernemer 1.1 De zelfstandige ondernemer (handelaar, ambachtsman/-vrouw) - Begrip 1.2 De voorwaarden om zich te kunnen vestigen Algemene voorwaarden (bekwaamheid, faillissement, bankbreuk) Voorafgaande verplichtingen Handelsnaam, handelsregister, rekeningnummer financiële instelling, BTW- inschrijving, huwelijksstelsel, aansluiting sociale verzekeringskas en mutualiteit Beroepsuitoefeningsvoorwaarden Vestigingswet (vorming, beroepservaring, vestigingsgetuigschrift, distributieattest) Andere reglementeringen en vergunningen Controleorganen (Economische inspectie, Arbeidsinspectie, Eetwareninspectie) Marketinginstrumenten Keuze van de vestigingsplaats Voor- en nadelen Aankoop, huur of leasing gebouw/grond Voor- en nadelen

6 TSO en BSO 3de graad 5 Decr. nr. De leerlingen kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN de wettelijke voorschriften omschrijven die nodig zijn bij het afsluiten van een koopcontract voor onroerende goederen; de wettelijke voorschriften omschrijven die nodig zijn bij het afsluiten van een handelshuurcontract; leasing definiëren en de voor- en nadelen in een concreet geval afwegen; marketinginstrumenten omschrijven en de onderlinge relatie aangeven; omgevingsfactoren, concurrentie en commerciële samenwerkingsverbanden toelichten; inkomensbesteding toelichten; de markt segmenteren en een eigen positie bepalen via de keuze van een geschikte doelgroep; de doelgroepen van de onderneming in een concreet geval omschrijven; de promotie voor de zaak kiezen en weten hoe die kan uitgevoerd worden; reclame omschrijven en vergelijken met promotie; een reclameboodschap samenstellen op basis van de AIDAformule en een keuze maken van een geschikt reclamemiddel op grond van de beschikbare middelen; het product en de dienst gedetailleerd beschrijven en een assortiment samenstellen; formuleren dat de factoren (product en/of dienst, assortiment, vestigingsplaats, prijs, promotie en klanten) op elkaar moeten afgestemd zijn en dit toelichten aan de hand van voorbeelden uit het eigen beroep; omschrijven op welke wijze duurzame en niet-duurzame idd l i t k d i h t d LEERINHOUDEN Wettelijke voorschriften bij koop van een onroerend goed Wettelijke voorschriften voor een handelshuurcontract Omgevingsfactoren Concurrentie Commerciële samenwerkingsverbanden Inkomensbesteding Klanten - Doelgroep Promotie Reclame (begrip, beschikbare middelen, reclamemiddel en -boodschap, AIDA-formule) Product Dienst Assortiment Productie (planning, aankoop van halffabrikaten, evaluatie van investeringen)

7 TSO en BSO 3de graad 6 Decr. nr. De leerlingen kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN middelen ingezet kunnen worden in het produceren en aanbieden van producten en diensten, waarbij aan de orde komen, planning van middelen( goederen, keuze van halffabrikaten, gereedschappen) en de bewaking van kosten en kwaliteit; de meest relevante aspecten van marketing omschrijven (1.2.5) en de betekenis ervan toelichten; marktvormen omschrijven; in de wetgeving op de handelsvestigingen de vereisten voor de eigen vestiging opzoeken aantonen dat er vergunningen nodig zijn voor het bouwen en verbouwen; de instellingen die de nodige inlichtingen kunnen verschaffen over de reglementering inzake bouwen en/of verbouwen omschrijven; de instellingen die de nodige informatie kunnen verschaffen betreffende milieuvergunningen voor de vestiging van een bepaalde zaak omschrijven; een marktonderzoek omschrijven en aanduiden in welke situaties men er gebruik van kan maken; de basisprincipes van marktonderzoek verklaren en toepassen; de procedures en bronnen bij marktonderzoek opsommen en toelichten; omschrijven hoe studies van klanten, concurrerende bedrijven en d k ti i t t k d d Marketingaspecten Marketingbegrip LEERINHOUDEN Markten Marktvormen Monopolie, oligopolie, volledige mededinging Marketingstrategieën Marketing-mix (product prijs promotie personeel presentatie) Wetgeving Wet op de handelsvestigingen (Ver)bouwvergunningen - Instellingen Milieuvergunning - Instellingen Marktonderzoek Begrip Principes Procedures Bronnen Studie van klanten, concurrenten en andere marketinginstrumenten Kwaliteitszorg Relatie met marketing

8 TSO en BSO 3de graad 7 Decr. nr. De leerlingen kunnen 2 LEERPLANDOELSTELLINGEN andere marketinginstrumenten kunnen worden aangewend; de relatie tussen kwaliteitszorg en marketing omschrijven; kwaliteitsnormen en middelen opsommen; een kwaliteitscontrole in alle fasen van het bedrijfsproces beschrijven; aantonen dat een correcte klachtenbehandeling de verkoop kan bevorderen; de belangrijkste elementen van een klacht formuleren; de rechten van de handelaar omschrijven bij moeilijkheden in het bedrijf ; de instellingen (financiële instellingen, beroepsverenigingen, e.a.), waar startende ondernemers informatie en ondersteuning kunnen bekomen, opzoeken en omschrijven; de steunmaatregelen voor startende ondernemers opzoeken (oprichting van de zaak, aanwerving personeel, e.d.). het assortiment van producten en/of diensten samenstellen in functie van de doelgroep; de verkoopprijs van een product en/of dienst bepalen; de noodzaak en functie van de documenten aantonen, de documenten herkennen en de voornaamste invullen; de verschillende stadia van prijsaanvraag tot betaling omschrijven; LEERINHOUDEN Kwaliteitsnormen en -middelen Kwaliteitscontrole Klachten Elementen van een klacht Klachtenbehandeling Rechten van de handelaar (rechtbank van koophandel, gerechtelijk akkoord, bescherming tegen oneerlijke concurrentie) 1.3 Tegemoetkomingen Advies startersdiensten - Instellingen Steunmaatregelen voor starters 2 De handelsverrichtingen 2.1 Het handelsbeleid Het assortiment van producten en/of diensten De prijs van een product en/of dienst 2.2 Aan- en verkoopverrichtingen Verloop van een koop (van prijsaanvraag tot betaling) Documenten: bestelbon, factuur, creditnota, debetnota Verkoopgesprekken en telefoongesprekken

9 TSO en BSO 3de graad 8 Decr. nr. De leerlingen kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN een vlot gesprek met klanten voeren en koopsignalen herkennen; een efficiënt en zakelijk telefoongesprek voeren; de belangrijkste elementen van een prijsaanvraag, een offerte, een bestelling, een levering, een betaling en een klacht verklaren; de leerlingen m.b.t. communicatie en PR, het begrip, het belang, de middelen, de technieken en de klantgerichtheid omschrijven; de geldigheidsvereisten van een koopcontract opsommen; de rechten en plichten van koper en verkoper omschrijven; de bewijsmiddelen in verband met een koopcontract omschrijven; de wijzen van tenietgaan van een koopcontract omschrijven; de aandachtspunten bij aankoop van onroerende goederen omschrijven; gebruikelijke verkoopsvoorwaarden omschrijven; een eenvoudige intrestberekening uitvoeren en een discontoberekening lezen; een bestelbon, factuur en creditnota opstellen, met duidelijke vermelding van kwantiteit, prijs, leveringsvoorwaarden, handelskortingen, financiële kortingen, BTW; voor de meest courante berekeningen een rekenmachine gebruiken; de specifieke aankoopkanalen in de eigen beroepssector opzoeken en omschrijven; de basisprincipes van de wet op de handelspraktijken en op de voorlichting en de bescherming van de consument opzoeken, weergeven en toelichten; LEERINHOUDEN Schriftelijke communicatie: prijsaanvraag, offerte, bestelling, levering, betaling en klachten Communicatie en PR (begrip, belang, middelen, technieken, klantgerichtheid) Administratieve organisatie aan- en verkoop De koop/verkoopovereenkomst Het koopcontract (geldigheid, gevolgen, bewijs, tenietgaan, rechten en plichten koper, aankoop van onroerende goederen) De verkoopsvoorwaarden (kwaliteitkwantiteit, prijsvermindering, levering, betaling) Het aspect handelsrekenen Percentberekening, intrest- en discontoberekening Berekeningen op documenten Het gebruik van de rekenmachine Aankoopkanalen: groothandel, gezamenlijke aankoop, tussenpersonen, invoer 2.3 Bijzondere reglementeringen Wet op de handelspraktijken en op de voorlichtingen en de bescherming van de consument (prijs- en hoeveelheidsaanduiding, voorlichting consument, koopjes, uitverkoop, verkoop met verlies, oneerlijke handelspraktijken,

10 TSO en BSO 3de graad 9 Decr. nr. De leerlingen kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN de speciale reglementering in verband met de openingstijden, opzoeken en toelichten; begrijpen dat door de wet op de privacy bestanden moeten worden aangegeven en formuleren wat men moet doen om aan de verplichtingen te voldoen; formuleren wat de reglementering inhoudt van de wet op de auteursrechten; de betekenis van softwarelicenties omschrijven; concreet opzoeken op welke manier men kan bewijzen dat de softwarelicenties voldoen aan de vereisten van deze specifieke auteursrechten; het bestaan van de milieuwetgeving duiden; de nodige documenten en inlichtingen opzoeken om te voldoen aan de milieuwetgeving en bijzondere reglementeringen eigen aan het beroep of de sector en deze toelichten. 3 het begrip BTW verklaren en de werking aantonen aan de hand van een eenvoudig voorbeeld; de gebruikelijke BTW-tarieven in eigen beroep kennen; de BTW-berekeningen (BTW inclusief en BTW exclusief) uitvoeren; formuleren wie BTW-plichtig is; de belangrijkste bepalingen in verband met de aftrekregeling van BTW omschrijven; de administratieve verplichtingen in verband met BTW (facturatie, aangifte, voorschotten en betaling, listing, boekhouding) van een kleine onderneming omschrijven; het forfaitaire BTW-stelsel verklaren; inschatten wat de gevolgen zijn van verschillende BTW-stelsels. LEERINHOUDEN gezamenlijk aanbod, reclame, bedenktijd bij aankopen) Openingstijden (wekelijkse rustdag, zondagssluiting, openingsuren, nachtwinkels) De wet op de privacy Auteursrechten, Sabam, softwarelicenties Milieuwetgeving en bijzondere reglementeringen eigen aan het beroep (exploitatievergunning, ARAB, AREI, Codex, vergunning sterke dranken, openingsbelastingen, beteugeling dronkenschap, kansspelen, racisme, geluidshinder, hygiëne en eetwaren, e.d.) 3 De BTW 3.1 Het begrip toegevoegde waarde 3.2 De BTW-tarieven 3.3 De berekening (maatstaf van heffing) 3.4 De BTW-plichtigen 3.5 De aftrekregeling 3.6 De administratieve verplichtingen 3.7 De verschillende aangiftemogelijkheden Maandelijkse aangifte Kwartaalaangifte BTW-stelsels - Gevolgen van de verschillende stelsels Forfaitair stelsel

11 TSO en BSO 3de graad 10 Decr. nr. De leerlingen kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN 4 de betalingsmodaliteiten onderscheiden; 5 de mogelijkheden van de rechtstreekse betaling toelichten en toepassen; stortingen en afhalingen omschrijven; het verschil tussen een zichtrekening, een spaarrekening en een termijnrekening omschrijven; de informatie op een rekeninguittreksel interpreteren; de betalingsdocumenten invullen; gebruik maken van een terminal voor zelfbankieren; de vermeldingen op een cheque beoordelen; betaalkaarten, kredietkaarten en cheques gebruiken en dat gebruik toelichten; de debiteuren en crediteuren opvolgen, vorderingen en schulden toelichten. het begrip "verkoop op termijn" omschrijven en de gevolgen ervan aantonen; het begrip "verkoop op afbetaling" omschrijven en de gevolgen ervan aantonen; de meest courante kredietvormen (op korte en lange termijn) omschrijven en de werking ervan toelichten; omschrijven hoe brouwerijen bedrijven financieren; 4 Betaling en inning 4.1 De rechtstreekse betaling Kwijting en kwijtschrift Ontvangstbewijs LEERINHOUDEN 4.2 Betaling en inning door middel van een financiële instelling Zichtrekening Termijnrekening/spaarrekening Financiële documenten en betaalmiddelen rekeninguittreksel, bankcheque/postcheque, stortingsformulier, overschrijving, elektronisch geld (betaalkaarten en kredietkaarten) 4.3 Opvolging van crediteuren en debiteuren 5 Het krediet 5.1 Kredietverlening door handelaars Verkoop op termijn Verkoop op afbetaling 5.2 Kredietverlening door financiële instellingen en brouwerijen Op korte termijn kaskrediet, kasvoorschot, discontokrediet Op langere termijn hypothecair krediet, investeringskrediet, leasing, financiering op afbetaling Financiering via brouwerijen

12 TSO en BSO 3de graad 11 Decr. nr. De leerlingen kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN de steunmaatregelen bij specifieke financieringsvormen opzoeken en toelichten; de mogelijke gevaren voor de kredietnemer toelichten in verband met de terugbetaling; het aspect financiële draagkracht toelichten; de kostprijs van het krediet en de reële intrestvoet berekenen aan de hand van een concreet voorbeeld; de betekenis van de reële intrestvoet verwoorden; toelichten wanneer het opnemen en toestaan van krediet verantwoord is; de mogelijke kredietvormen beoordelen in een concreet geval. 6 het begrip boekhouden verklaren en de noodzakelijkheid ervan aantonen; de soorten ondernemingen volgens de boekhoudwetgeving opzoeken en onderscheiden (in het bijzonder voor de kleine onderneming); de algemene eisen, waaraan de boekhouding van een kleine onderneming moet voldoen, formuleren en opzoeken (verantwoordingsstukken, volledigheid, voorzichtigheid, vormvoorwaarden, bewaringstermijn); het begrip vereenvoudigde boekhouding verklaren; het aankoopboek invullen en de leverancierskaarten opmaken en bijhouden op basis van de verantwoordingsstukken; het verkoopboek invullen en de klantenkaarten opmaken en bijhouden op basis van de verantwoordingsstukken; de financiële boeken invullen op basis van de verantwoordingsstukken; de aankopen plannen; LEERINHOUDEN 5.3 Steunmaatregelen bij specifieke financieringsvormen 5.4 Gevaren bij kredietverlening Financiële draagkracht Kostprijs van krediet Reële intrestvoet - Betekenis Kredietopname Verantwoording Gevalstudie 6 Boekhoudkundige verwerking 6.1 Basisprincipes en wettelijke bepalingen van de boekhoudprincipes Begrip en noodzaak Vormvoorwaarden Verantwoordingsstukken Volledigheid Voorzichtigheid Bewaringstermijn 6.2 De vereenvoudigde boekhouding Aankoopboek Leverancierskaarten Verkoopboek Klantenkaart Financiële boeken

13 TSO en BSO 3de graad 12 Decr. nr. De leerlingen kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN de voorraad/inventaris bepalen, bijhouden (registratie) en het belang ervan omschrijven; voorraadrotatie en omlooptijd van de voorraad bepalen en integreren in het bedrijfsbeleid; aankoopkanalen verantwoorden; de resultatenberekening uitvoeren en de betekenis van de resultatenrekening begrijpen; de gegevens uit de ingevulde boeken gebruiken om de BTWaangifte in te vullen; een balans en resultatenrekening lezen; aanduiden welke werkmiddelen een bedrijf aanwendt en hoe ze worden gefinancierd; de werk- en financieringsmiddelen ordenen op een balans; de weerslag van eenvoudige verrichtingen (o.a. aankoop, verkoop, betaling, inning) weergeven op een balans; een beknopt rekeningstelsel lezen en begrijpen waarvoor het gebruikt wordt; een eenvoudige resultatenrekening opstellen. LEERINHOUDEN Voorraad/Inventaris Planning van de aankopen Het bijhouden van de voorraad Voorraadrotatie en omlooptijd van voorraden Aankoopkanalen Resultatenrekening BTW-aangifte invullen 6.3 Inleiding tot de dubbele boekhouding Het lezen van een balans en een resultatenrekening Werkmiddelen en financiering Het boeken van eenvoudige verrichtingen Het beknopt rekeningstelsel De resultatenrekening 7 het belang inzien van het begroten van inkomsten en uitgaven, van investeringen en financieringen; de basisprincipes van het financieel plan begrijpen (bronnen en aanwending); een financieel plan opstellen voor een bedrijf uit de sector van maximaal 5 personen, waarin wordt ingegaan op de aspecten 7 Aspecten van bedrijfsbeleid 7.1 Een gezonde financiële structuur Het financieel plan Bronnen Aanwending

14 TSO en BSO 3de graad 13 Decr. nr. De leerlingen kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN doel, keuze van de bedrijfsformule, uitwerking van de P's (waaronder personeel), organisatie, beheer, exploitatie-, financierings- en investeringsbegroting; de relatie aangeven tussen de verschillende onderdelen van het ondernemingsplan; de principes van financieel evenwicht toelichten; de elementen van de kostprijs (voor handelsonderneming en ambacht) opsommen; kosten indelen (bv. in vaste en variabele, in directe en indirecte); eenvoudige kostprijsberekeningen uitvoeren en een break-evenanalyse uitvoeren en begrijpen; de elementen van de verkoopprijs (voor handelsonderneming en ambacht) opsommen; de verkoopprijsberekening uivoeren; het begrip omzet formuleren en verklaren; de winstcoëfficiënt van de sector opzoeken en noemen en toepassen (= de factor waarmee de handelaar de aankoopprijs vermenigvuldigt om aan de verkoopprijs te komen); de winstmarge berekenen; de netto- en brutowinst berekenen; de toegevoegde waarde per tewerkgestelde berekenen; het verband leggen tussen de boekhouding en het bedrijfsbeleid; het belang inzien van een goed inkoop- en voorraadbeleid en de verschillende stappen met voorbeelden toelichten; begrippen met betrekking tot begroting en balansanalyse omschrijven; liquiditeit, solvabiliteit, rendabiliteit van het eigen vermogen, LEERINHOUDEN Principe van financieel evenwicht 7.2 Kosten en kostprijsberekeningen Elementen van de kostprijs Onderscheid tussen vaste en variabele kosten en tussen directe en indirecte kosten Eenvoudige kostprijsberekeningen break-even-analyse 7.3 Omzet en verkoopprijsberekening Elementen van de verkoopprijs Berekening van de verkoopprijs Omzet 7.4 Winstbegrippen Winstmarge Netto- en brutowinst Toegevoegde waarde 7.5 Boekhouding en bedrijfsbeleid 7.6 Inkoop- en voorraadbeleid 7.7 Begroting en verdere balansanalyse Liquiditeit, solvabiliteit, rendabiliteit van het eigen vermogen en werkkapitaal

15 TSO en BSO 3de graad 14 Decr. nr. De leerlingen kunnen 8 LEERPLANDOELSTELLINGEN werkkapitaal en krediettermijnen berekenen, vergelijken met de sector en beoordelen; op basis van balans en resultatenrekening begrotingen uitwerken; een liquiditeitsbalans opstellen; veranderingen in eigen vermogen en liquide middelen verklaren; op basis van de balans en de resultatenrekening begrotingen uitwerken. de belangrijkste sociale rechten en verplichtingen van de zelfstandige (in hoofd- en bijberoep, helper, echtgeno(o)t(e)- help(st)er opzoeken en formuleren; de diensten van een sociale verzekeringsmaatschappij omschrijven; het sociaal statuut van een werknemer (arbeider/bediende) situeren t.o.v. een zelfstandige; de belangrijkste fiscale verplichtingen en rechten van een zelfstandige (in hoofd- en bijberoep) omschrijven; het systeem van voorafbetalingen begrijpen; een ingevulde belastingaangifte begrijpen; de diensten, die een fiscaal raadgever (o.a. accountant) kan vervullen, opsommen; het verschil tussen een eenmanszaak en een vennootschap toelichten (oprichting, aansprakelijkheid, verplichtingen); de kenmerken van de meest voorkomende vennootschapsvormen toelichten en begrijpen; Krediettermijnen Begroting Omzetbegroting Inkoopbegroting Investeringsbegroting LEERINHOUDEN Liquiditeitsbegroting - Liquiditeitsbalans Financieringsbegroting 8 Werken als zelfstandige of als werknemer 8.1 Sociaal statuut sociale verzekeringsmaatschappij Zelfstandige in hoofdberoep Zelfstandige in bijberoep Helper Echtgeno(o)t(e) help(st)er Verschil werknemer (arbeider/bediende) zelfstandige 8.2 Fiscaal statuut Zelfstandige in hoofdberoep Zelfstandige in bijberoep Voorafbetalingen Belastingaangifte De fiscaal raadgever 8.3 De ondernemingsvormen Eenmanszaak of vennootschap Kenmerken van de meest voorkomende vennootschapsvormen (EVBA, BVBA, NV, CV)

16 TSO en BSO 3de graad 15 Decr. nr. De leerlingen kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN de verplicht af te sluiten verzekeringen opsommen en omschrijven welke risico's ze dekken (B.A., brand-, arbeidsongevallen- en autoverzekering); de voornaamste mogelijke aanvullende verzekeringen omschrijven; omschrijven waarvoor men bij aanwerving van personeel beroep kan doen op een sociaal secretariaat; steunmaatregelen noemen en de nodige inlichtingen opzoeken bij de aanwerving van personeel; omschrijven welke contracten kunnen worden afgesloten; omschrijven wanneer arbeidscontracten kunnen geschorst worden; relevante aspecten beschrijven bij behoud van personeel; relevante aspecten beschrijven bij ontslag van personeel; sociale, economische en juridische aspecten van personeelsbeleid omschrijven; het onderscheid aangeven tussen functies en taken en omschrijven wat functiebepaling en functiebeschrijving betekent; aangeven wat de plaats is van het personeelsmanagement (-beleid) binnen het ondernemingsplan; de relatie aangeven tussen personeelsmanagement en organisatiestructuren; LEERINHOUDEN 8.4 Verzekeringen tegen allerlei risico's Noodzakelijke verzekeringen Burgerlijke aansprakelijkheid Brandverzekering Autoverzekering Arbeidsongevallenverzekering Wenselijke verzekeringen (o.a. risicoaansprakelijkheidsverzekering) 8.5 Personeel Aanwerving van personeel - Tegemoetkomingen Adviesmogelijkheden sociale secretariaten Steunmaatregelen bij aanwerving Werving en selectie Arbeidscontracten Studentencontract Behoud van personeel Ontslag van personeel Personeelsbeleid Sociale, economische en juridische aspecten Personeelsmanagement Functiebepaling - Functiebeschrijving Organisatiestructuren

17 TSO en BSO 3de graad 16 Decr. nr. De leerlingen kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN interne en externe communicatie omschrijven en met voorbeelden verduidelijken; kwantitatieve en kwalitatieve personeelsbehoeften toelichten; methoden voor behoeftenbepaling en personeelsplanning beschrijven; omschrijven op welke wijze personeel ingezet kan worden in het produceren en aanbieden van producten, waarbij aan de orde komen, planning van personeel, bewaking van tijd, kosten, kwaliteit en arbeidsomstandigheden, voorkomen van diefstal en fraude; specifieke arbeidsvoorwaarden in de sector beschrijven; de loonkost berekenen op basis van het loon en de patronale bijdragen; de weerslag omschrijven van de aanwerving van werknemers op het break-even-punt, de kostenstructuur en de omzet. LEERINHOUDEN Interne en externe communicatie Personeelsplanning Behoefte en behoeftebepaling Taakverdeling en weekroosters Productie en aanbod van producten Personeelsplanning Bewaking van tijd, kosten en kwaliteit Arbeidsomstandigheden Diefstal- en fraudepreventie Specifieke arbeidsvoorwaarden in de sector Kostprijs van een werknemer Loon Patronale bijdragen Loon versus break-even-punt, kostenstructuur en omzet

18 TSO en BSO 3de graad 17 9 voor enkele concrete problemen in een onderneming het voordeel van informaticatoepassingen omschrijven; begrippen zoals processor, intern geheugen, harde schijf, diskette, CD-rom, DVD-rom, cd-brander, office-programma's, internet, browser, , omschrijven. 9 Informatica 9.1 Voordelen van het inschakelen van de informatica bij het beheer van KMO's 9.2 Enkele technische begrippen

19 TSO en BSO 3de graad 18 Toegepaste economie / hotel / bakkerij / slagerij (Bedrijfsbeheer) (1ste jaar: 2 lestijden/week, 2de jaar: 2 lestijden/week) PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN TIMING Nr. Pedagogisch-didactische wenken Timing 1 Het moet de bedoeling zijn om niet al te zeer in detail te gaan bij de behandeling van de leerstofinhoud. De leerstof dient in het bijzonder toegespitst te worden op het beroepenveld waarop de studierichting voorbereidt. Overleg met de praktijkleerkrachten uit de studierichting is wenselijk. Nuttige informatie kan bekomen worden op de websites en/of in de tijdschriften van de beroepsverenigingen, de Kamers van Handel en Nijverheid en van Ambachten en Neringen, de Ministeries van Middenstand en van Economische Zaken, enz. Ook bij het gemeentebestuur en de politie kan informatie bekomen worden. Eventueel kan leerstof aangebracht worden via een gevallenstudie, via gerichte studieuitstappen (veiling, groothandel, beurzen, ervaren zelfstandige) of via gastsprekers (bv. voor oprichting, verzekeringspolis, inrichting van bedrijfslokalen, specifieke wetgeving, notarisaangelegenheden, sociaal secretariaat, financiële instellingen, e.d.). Marketinginstrumenten en aspecten worden sectorgericht en praktijkgericht benaderd. Voor promotie kan men terecht in de vakbladen, reclamebladen, kranten en tijdschriften. Eventueel kan een beroep gedaan worden op de leraar PO. Er dient vooral veel aandacht besteed te worden aan het kunnen opzoeken of terugvinden van informatie betreffende een beroep waarop de studierichting voorbereidt. Inzake kwaliteitszorg zal de leraar er voor zorgen dat er op ieder ogenblik in de bedrijfscyclus en de dienstverlening kwaliteitsaspecten aan bod komen. 2 In verband met communicatie zullen de noodzakelijke begrippen aangebracht worden. Het inoefenen van eenvoudige gesprekken kan gebeuren in de lessen Nederlands of PAV, evenzo voor het opstellen van prijsaanvragen en offertebrieven. Het is niet nodig alle mogelijke documenten samen met de leerlingen in te vullen. Dit dient beperkt te worden tot de belangrijkste. Voor de bespreking van de overige kan uitgegaan worden van vooraf ingevulde exemplaren. In het onderdeel bijzondere reglementeringen zal men vooral oog hebben voor de regelgeving met betrekking tot het eigen beroep. Er dient gewezen te worden op het respect voor allerlei vormen van auteursrechten en licenties. De milieuwetgeving en de wet op de privacy dienen behandeld te worden in het kader van het eigen beroep en zoveel mogelijk praktisch benaderd te worden. Er dient aandacht te gaan naar acties ter beteugeling van dronkenschap. 3 Vanzelfsprekend wordt de BTW-wetgeving bestudeerd aan de hand van voorbeelden eigen aan de studierichting en het toekomstig beroep. De lessen moeten resulteren in praktisch bruikbare informatie en documentatie. 4 Er kan nuttig gebruik worden gemaakt van allerlei vormen van informatie, documentatie en didactisch materiaal dat ter beschikking gesteld wordt door de financiële instellingen. De actualiteit en nieuwe systemen worden op de voet gevolgd. Zo wordt er een bezoek gebracht aan een bankkantoor met faciliteiten voor zelfbankieren en maken de leerlingen kennis met PC-banking. 5 Er dient geen detailstudie gemaakt te worden binnen het hoofdstuk 'krediet". De nadruk moet liggen op de praktische bruikbaarheid. Er wordt nadruk gelegd op de gevaren bij kredietverlening. De kredietvormen worden praktisch benaderd.

20 TSO en BSO 3de graad 19 Toegepaste economie / hotel / bakkerij / slagerij (Bedrijfsbeheer) (1ste jaar: 2 lestijden/week, 2de jaar: 2 lestijden/week) Nr. Pedagogisch-didactische wenken Timing 6 Ook hier is het niet de bedoeling dat de leerlingen volleerde boekhouders worden. Belangrijk is dat ze een boekhouding begrijpen en kunnen lezen. De boekingen worden beperkt tot eenvoudige verrichtingen. In de praktijk wenden veel zelfstandigen zich immers tot een externe boekhouder. De T-vorm (balans en rekeningen) wordt als een permanent instrument gehanteerd om het overzichtelijk en snel boekhoudkundig verwerken te bevorderen. Het journaal wordt eerder opgevat als de techniek om de boekhoudkundige betekenis van de verrichtingen schriftelijk vast te leggen. Het hanteren van correcte rekeningnamen is een noodzaak. Steeds zal gewezen worden op fouten tegen de vakterminologie. Het rekeningstelsel dient als leidraad. De leraar zal de link leggen met hoofdstuk 3 (BTW-verplichtingen) en een BTW-aangifte laten invullen die voortvloeit uit de boekhouding. De leraar zal wijzen op het belang van een goed voorraadbeleid. 7 Het is nuttig dat de leerlingen gegevens uit de boekhouding kunnen aanwenden in het bedrijfsbeleid en het belang ervan inzien. Begrotingen, kosten en kostprijsberekeningen, verkoopprijzen en ratio's worden praktisch benaderd. 8 De leraar laat zich leiden door realisme. Onnodige berekeningen dienen vermeden te worden. Praktische bruikbaarheid primeert. Dit hoofdstuk kan best via gevallenstudies behandeld worden. Bij het item personeel wijst de leraar op het belang van de sociale secretariaten. 9 Het is wenselijk dat specifieke software (software eigen aan het beroep, geautomatiseerde kostprijsberekening, thuisbankieren, e.d.) in de mate van het mogelijke aan bod komt in een vak informatica. De opgesomde begrippen zijn niet beperkend bedoeld. De leraar zal aandacht hebben voor de technologische evolutie. 10 Alhoewel het aantal lesuren standaard werd vastgelegd op 3 lesuren in de 3de graad, is het wenselijk om dit aantal uit te breiden, afhankelijk van de studierichting en de behoeften van de leerlingen. Om overlappingen te vermijden is het wenselijk dat alle leerkrachten betrokken worden bij het opstellen van een algemene jaarplanning. Het is immers toegelaten dat leerstofonderdelen van bedrijfsbeheer (bv. milieureglementering) behandeld worden in andere vakken. Het gebruik van didactische media (overheadprojector, video, internet, enz.) versterkt de impact op de lessen. Transparanten kunnen aangemaakt worden voor de schematische voorstelling van de handels- en boekhoudverrichtingen, het overzicht van bv. de courante krediet- en vennootschapsvormen of de situering van specifieke items in het geheel van bepaalde hoofdstukken, enz. Het is vanzelfsprekend dat er op ieder ogenblik aandacht is voor de actualiteit met betrekking tot het (de) beroep(en). Leerlingen moeten zo weinig mogelijk van buiten leren. Veel belangrijker is het om hen te leren omgaan met beschikbare documentatie (bv. vennootschapsvormen) en hen te confronteren met de dagelijkse realiteit (bv. advertenties, aanbiedingen, e.d.). Leerlingen zijn vooral gebaat met veel praktische tips in verband met hun toekomstig beroep.

21 TSO en BSO 3de graad 20 Toegepaste economie / hotel / bakkerij / slagerij (Bedrijfsbeheer) (1ste jaar: 2 lestijden/week, 2de jaar: 2 lestijden/week) MINIMALE MATERIËLE VEREISTEN Inzake veiligheid is de volgende wetgeving van toepassing: Codex ARAB AREI Vlarem. Deze wetgeving bevat de technische voorschriften die in acht moeten genomen worden m.b.t.: de uitrusting en inrichting van de lokalen; de aankoop en het gebruik van toestellen, materiaal en materieel. Zij schrijven voor dat: duidelijke Nederlandstalige handleidingen en een technisch dossier aanwezig moeten zijn; alle gebruikers de werkinstructies en onderhoudsvoorschriften dienen te kennen en correct kunnen toepassen; de collectieve veiligheidsvoorschriften nooit mogen gemanipuleerd worden; de persoonlijke beschermingsmiddelen aanwezig moeten zijn en gedragen worden, daar waar de wetgeving het vereist. Inzake materiële elementen is er een uitgerust leslokaal met bord, prikbord, kast (voor documentatie en tijdschriften) en overheadprojector. Daarnaast voorziet men een verscheidenheid aan documenten i.v.m. leerstofitems, een leerboek, werkschrift of cursus en een rekenmachine. De leerlingen leggen tevens een documentatiemap aan met praktische informatie m.b.t. hun toekomstig beroep. De leerlingen hebben toegang tot een informaticalokaal met internetaansluiting. EVALUATIE De evaluatie wordt op dit ogenblik mee bepaald door het document SO 44 (8/5/1996). Hieronder een uittreksel. Aan de regelmatige leerling, waarvoor de delibererende klassenraad beslist heeft dat hij voldaan heeft voor het programma bedrijfsbeheer, wordt een "getuigschrift over de basiskennis van het bedrijfsbeheer" toegekend. De toekenning is slechts mogelijk: voor het voltijds SO, in het tweede en derde leerjaar van de derde graad en in de leerjaren van de vierde graad; voor het deeltijds BSO, mits twee jaren op het niveau van de derde graad van het SO te hebben gevolgd. Het getuigschrift wordt eveneens uitgereikt in de studierichtingen met een uitgesproken economisch of handelskarakter, waarin het programma bedrijfsbeheer quasi per definitie is geïntegreerd. Deze studierichtingen werden in bijlage bij de omzendbrief opgenomen. Volgens de huidige reglementering komen volgende studierichtingen in aanmerking. Het getuigschrift over de basis van het bedrijfsbeheer wordt uitgereikt op het einde van het tweede leerjaar van de derde graad in de volgende studierichtingen: Economie-moderne talen A.S.O. Boekhouden-informatica T.S.O. Kantoor B.S.O. Economie-wiskunde A.S.O. Handel T.S.O.

22 TSO en BSO 3de graad 21 Toegepaste economie / hotel / bakkerij / slagerij (Bedrijfsbeheer) (1ste jaar: 2 lestijden/week, 2de jaar: 2 lestijden/week) Het getuigschrift over de basiskennis van het bedrijfsbeheer wordt uitgereikt op het einde van het derde leerjaar van de derde graad (specialisatiejaar) in de volgende studierichtingen: Administratie vrije beroepen T.S.O. Winkelbeheer en etalage B.S.O. Immobiliënbeheer T.S.O. Verkoop en vertegenwoordiging B.S.O. Internationaal transport en goederenverzending T.S.O. KMO-administratie T.S.O. Medico-sociale administratie T.S.O. Verkoop en distributie T.S.O. De beoordeling over het al dan niet geslaagd zijn voor het programma bedrijfsbeheer, is totaal losgekoppeld van de beslechting over het al dan niet met vrucht doorlopen hebben van het desbetreffend leerjaar (respectievelijk opleiding). Bijgevolg kan aan een regelmatige leerling een getuigschrift over de basiskennis van het bedrijfsbeheer worden verleend, zonder het leerjaar of de opleiding met succes te hebben doorlopen; het omgekeerde geldt evenzeer. Indien het programma bedrijfsbeheer effectief wordt gespreid over meer dan één jaar, dan steunt de delibererende klassenraad van het jaar waarin uiteindelijk over de toekenning van het aanvullend getuigschrift wordt beslist, op schriftelijke bevindingen die zijn aangebracht door de delibererende klassenraad, fungerend in het voorafgaand jaar (of jaren), eventueel over de onderwijsinstellingen heen bij schoolverandering door de leerling. In de economische en handelsrichtingen, waarvan sprake, gaat de loskoppeling van de beoordeling rond bedrijfsbeheer en het al dan niet met vrucht doorlopen van het desbetreffend leerjaar/opleiding, uiteraard niet op. Aangezien het programma bedrijfsbeheer inherent is aan de opleiding in haar totaliteit, kan de klassenraad hier niet afzonderlijk over delibereren. Elke geslaagde regelmatige leerling behaalt er bijgevolg automatisch ook het getuigschrift over de basiskennis van het bedrijfsbeheer; omgekeerd, verkrijgt de niet-geslaagde leerling het desbetreffend getuigschrift niet. Vrijstellingen In het voltijds SO kunnen de leerlingen vrijgesteld worden van het programma bedrijfsbeheer, indien ze reeds in het bezit zijn van een getuigschrift over de basiskennis van het bedrijfsbeheer of gelijkwaardig. De directeurs van de onderwijsinstellingen zijn ertoe gemachtigd over deze vrijstellingen autonoom te beslissen en moeten geen aanvragen voorleggen aan de administratie secundair onderwijs. Een toegestane vrijstelling wil niet zeggen dat de leerlingen in kwestie tijdens de vrijgekomen lestijden niet op school moeten aanwezig zijn. Er dient daarentegen voor hen in een vervangende pedagogische activiteit te worden voorzien. Toetsen Per rapportperiode: een tweetal bondige (niet noodzakelijk aangekondigde) toetsen van minder dan 15 minuten en één of twee (voorbereide) herhalingstoets(en) van maximum 1 lesuur. De leraar toetst regelmatig mondeling als controle en herhalingselement of als aanknoping bij de nieuwe les. Het staat de leraar vrij om klastaken te geven, terwijl huistaken de vorm aannemen van opzoekingswerk of het verder afwerken van toepassingen of opdrachten. Het taxonomisch niveau in de evaluatie dient uitdrukkelijk bewaakt te worden. De tekorten inzake kennis, inzicht en vaardigheden t.a.v. bepaalde leerstofitems dienen gedurende het schooljaar deskundig te worden geremedieerd. In aansluiting op het Pedagogisch Project wordt van de leerlingen verwacht dat zij de vermelde attitudes ontwikkelen en/of nastreven.

23 TSO en BSO 3de graad 22 Toegepaste economie / hotel / bakkerij / slagerij (Bedrijfsbeheer) (1ste jaar: 2 lestijden/week, 2de jaar: 2 lestijden/week) GIP De GIP wordt georganiseerd in overleg met het lerarenteam van de studierichting in het tweede jaar van de derde graad. Ze evalueert het geheel van de kennis, vaardigheden en attitudes gericht op de beroepspraktijk. De vakken van het fundamenteel gedeelte komen geïntegreerd aan bod. Vormelijk is er de keuze tussen een project en een eindwerk. De uitwerking geschied op basis van de richtlijnen die op dat ogenblik van kracht zijn. Voor leerlingen van Nederlandse nationaliteit die aan de eisen van AOV willen voldoen, moeten extra elementen opgenomen worden in de proef. Deze leerlingen moeten namelijk een ondernemersplan opstellen voor een bedrijf van maximaal 5 personen dat volgende items omvat die in relatie tot elkaar staan: doel en functie marketing operationeel management personeel en organisatie financiële administratie financieel management.

24 TSO en BSO 3de graad 23 Toegepaste economie / hotel / bakkerij / slagerij (Bedrijfsbeheer) (1ste jaar: 2 lestijden/week, 2de jaar: 2 lestijden/week) BIBLIOGRAFIE Boeken Onderstaande boeken behandelen rechtstreeks het onderwerp. Boeken m.b.t. specifieke leerstofitems worden o.a. gevonden via de vermelde websites. Snyers, H. en Verberckt, F., Bedrijfsbeheer, De Sikkel (Uitgeverij De Boeck) Debbaut, D., De Troyer, W. en Van Hauwermeiren, D., Bedrijfsbeheer, Novum Smekens, K., en Van Caer, F., Bedrijfsbeheer, Standaard Wetenschappelijke Uitgeverij (Uitg. De Boeck) Van Elsen, W., Bedrijfsbeheer Dossier 54, Uitgeverij Den Arend Snyers, H., Het HORECA-bedrijf, De Sikkel (Uitgeverij De Boeck) Tijdschriften ZO Magazine Het KMO-tijdschrift van de Unie van Zelfstandige Ondernemers Distributie vandaag Belgisch Comité voor de Distributie Websites Unizo Webgids voor accountancy en fiscaliteit Standaard Wetenschappelijke Uitgeverij (+ MIM) Uitgeverij De Sikkel Uitgeverij De Boeck (= Standaard Wetenschappelijke uitgeverij + De Sikkel) Uitgeverij Kluwer Uitgeverij Den Arend Gemeenschapsonderwijs

25 TSO en BSO 3de graad 24 Toegepaste economie / hotel / bakkerij / slagerij (Bedrijfsbeheer) (1ste jaar: 2 lestijden/week, 2de jaar: 2 lestijden/week) Vereniging van Leraren in de Economische Wetenschappen Nederlandse vereniging voor leraren in de economische wetenschappen Vlaams Economisch verbond VDAB KBC Fortis Dexia Belgische Vereniging van Banken Nuttige adressen Beroepsvereniging der Verzekeringsondernemingen Economielokaal van de digitale school Internetverwijzingen (op website van het Gemeenschapsonderwijs) UNIZO Unie van Zelfstandige Ondernemers

26 TSO en BSO 3de graad 25 Toegepaste economie / hotel / bakkerij / slagerij (Bedrijfsbeheer) (1ste jaar: 2 lestijden/week, 2de jaar: 2 lestijden/week) De digitheek Links voor leraren en leerlingen Belgisch Instituut voor Normalisatie (BIN) Belgisch comité voor de Distributie Het Belgisch Staatsblad De Standaard (krant) Het belang van Limburg (krant) Het Laatste Nieuws (krant) Gazet van Antwerpen (krant) De Morgen (krant) Het Volk (krant) Het Nieuwsblad (krant) Knack (tijdschrift) Trends (tijdschrift)

27 TSO en BSO 3de graad 26 Toegepaste economie / hotel / bakkerij / slagerij (Bedrijfsbeheer) (1ste jaar: 2 lestijden/week, 2de jaar: 2 lestijden/week) Ministerie van Economische Zaken Vademecum voor de beginnende ondernemer