Gevolgen van verworven hersenletsel

Transcriptie

1 Gevolgen van verworven hersenletsel Prof. dr. Rudolf W.H.M.Ponds Klinisch neuropsycholoog Academisch Ziekenhuis Maastricht Afdeling Medische Psychologie Geheugenpolikliniek Alzheimer Centrum Limburg Revalidatiecentrum Adelante Afdeling Hersenletsel Hoensbroek

2 Verworven hersenletsel

3 Geschiedenis cerebrocentrisme cardiocentrisme

4 Het localisme/holisme debat van de 19e eeuw

5 Het localisme/holisme debat van de 19e eeuw Paul Broca de links frontale lesie van monsieur Leborgne (Tan) die Broca in verband bracht met premorbide spraakproblemen

6 De tegenstelling: Geen localisatie Karl Lashly Ratten, doolhoven, leren en hersenen: 1. equipotentionaliteit (alle functies overal ) 2. massawerking (hoe meer weg, hoe slechter) Penfield, neurochirurg, 1950 unieke herinneringen op zeer specifiek plekken cortex

7 Specifieke gebieden vormen functionele systemen: Taal is een systeem, net als geheugen Schade op bepaalde plekken in het systeem geeft specifieke uitval of Symptomen Driedeling: activatie, input, output

8 De mooie plaatjes. beperkt nuttig nog voor late zorg 8

9 Ik wilde mijn hand naar het hoofdje van mijn zoon uitstrekken, maar ik merkte tot mijn verrassing dat die handeling moeite kostte. Het leek wel of er een gewicht aan mijn arm hing. Voorzichtig probeerde ik overeind te komen, maar ook dat ging moeilijk. Pijn voelde ik niet. Het leek juist of mijn bewustzijn op een eigenaardige manier scherper was. Met onhandige roeibewegingen manoeuvreerde ik mij naar de rand van het bed en probeerde op te staan. Max Pam, 2004

10 Ze zat te typen, en merkte opeens dat ze naast de toetsen sloeg. Haar hand deed het niet meer. Ik dacht direct aan iets ergs, was ontzettend bang dat er iets in haar hersenen zat. Lidie bedacht toen zelf: zou het geen MS kunnen zijn? Kort daarna is de diagnose gesteld. Job Cohen

11 Ineens kun je de gewoonste handelingen niet meer automatisch doen. Ik moest van alles opnieuw leren. Lopen, iets pakken, zorgen voor je gezin, functioneren in drukke omgevingen, keuzes maken in winkels, zomaar een paar voorbeelden waar je dan tegenaan loopt.

12 Meer patiënten met lange termijn gevolgen Meer patiënten overleven acute stadium

13 Neuropsychologische gevolgen na hersenletsel onzichtbaar

14 Neuropsychologische gevolgen na hersenletsel Cognitieve gevolgen: * geheugenstoornissen * aandachtsstoornissen * verminderde mentale snelheid * verminderde mentale snelheid Emotionele en gedragsmatige gevolgen: * depressie/somberheid * angst * verwerkingsproblematiek * te veel (agressie) of te weinig gedrag (apathie) Maar ook: * vermoeidheid * verminderde belastbaarheid En ook: * problematiek bij familie en andere naastbetrokkenen

15 Ernst van deze problematiek? Vergeetachtig 61% Mentale traag 56% Moeite met schrijven 56% Slechte concentratie 55% Geen 2 dingen tegelijk 53% Moeite met lezen 48% Eerder huilen 58% Initiatiefverlies 50% Irritatie 50% Veranderde seksualiteit 49% Veranderde persoonlijkheid 48% Afhankelijk gedrag 45% Depressief 45% depressie

16 Ervaren problemen in de tijd na hersenletsel Tijd

17 Gevolgen van een ziekte of aandoening (ICF, referentiekader Wereldgezondheidsorganisatie) Ziekte/aandoening Functie Structuur Activiteiten (dagelijks leven) Participatie (maatschappij) Omgevingsfactoren Persoonlijke factoren 17

18 Het is altijd een complex model Cognitieve, emotionele en gedragsmatige veranderingen bij niet-aangeboren hersenletsel afhankelijk van: de organische schade de emotionele reactie premorbide persoonlijkheid de omgeving

19 Training/Herstel cognitie: compensatie (strategieen, geen herstel Omgaan met tijdsdruk Tijdsdruk voorkomen: - bereid alles goed voor - schrijf dingen op - doe minder tegelijkertijd t Tijdsdruk hanteren: - stop even tussendoor - neem de tijd - vraag om hulp voor na fu

20 Training/Herstel cognitie: Functietraining, wel herstel?????? i.h.b werkgeheugentraining (= onze cognitieve werkbank)

21 2 Agressie na hersenletsel Beleving agressie door derden is sterk normatief invloed niet onderschatten, vaak gekoppeld aan oorzaak (bv drugs, alcohol) Grote verschillen in tolerantie partners, verzorgers, maatschappij - echtgenote komt dagelijks op bezoek om zich te laten uitschelden - gooien met borden: Verpleegster 1 belt het crisisteam Verpleegster 2 praat patient tot rust - de tierende Korsakov-zwerver is een probleem in Meppel, maar niet in Amsterdam Hulpverleners: restricties vrijheid

22 2 Agressie na hersenletsel Behandelstrategieën (Sohlberg & Mateer, 2001) 1. Omgevingsbeïnvloeding 2. Communicatie / verwachtingen verzorgers 3. Gedragsmodificatie 4. (metacognitieve) zelf-regulatietechnieken de stop-denk-doe methoden, besef en inzicht nodig, kunnen signalen en medicatie dan? - antipsychotica, anti-epileptica, anti-depressiva???? - wel evidentie voor betablokkers!!!

23 Agressie na hersenletsel Omgevingsbeinvloeding Inrichting: (1) prikkelgepaste omgeving (maximaliseren gewenst gedrag, minimaliseren ongewenst gedrag) (2) adaptieve omgeving: ruimte, licht, geluid, (3) sturende omgeving Programma: (1) orde, rust en regelmaat (2) afwisseling in- en ontspanning Bejegening: (1) familie/verzorgenden: kunde volgt op kennis (hoe ziet, hoort, denkt, voelt. een beschadigd brein) (1) directief handelen (vrijheid laten, respect, overnemen) (3) consequent handelen (maar met marge ) 2

24 2 Agressie na hersenletsel Communicatie verzorgers (zo simpel en zo moeilijk!) Negeer ongewenst gedrag geheel (niet af en toe!) quick and dirty Aandacht van patiënt verleggen (ga zingen, vertel een grap, wees iemand voor, ) Geef keuzes (niet altijd succesvol, alleen bij patiënten die zich gecontroleerd voelen) Deel taken op in kleine te behalen deeltaken Trek je tijdig terug en probeer het later (eventueel via een derde) Spreek rustig en neutraal (voorkom hoge EE) Kijk naar triggers / let op toename stress Vermijd conflicten en machtsstrijd

25 2 Agressie na hersenletsel Gedragsmodificatie Operant leren: (1) reinforcementprocedures (bij minder ernstig cognitief gestoorde patienten enig leervermogen aanwezig) (2) antecedente controleprocedures - vroeg ingrijpen in causaliteitsketen (bij ernstig cognitief beschadigde patienten prettig onprettig geven positieve bekrachtiging (beloning) vooral bij gewenst gedrag positieve straf vooral bij ongewenst gedrag wegnemen negatieve straf negatieve bekrachtiging (beloning)

26 2 Apathie na hersenletsel Is in de regel niet een groot zorg-probleem

27 2 Apathie na hersenletsel Maar erkenning is wel van groot belang: Veelvoorkomend bij verschillende ziektebeelden Invloed op algemeen functioneren Vermindering compliance behandelingen Verslechtering prognose Belasting familie, verzorgers Chroniciteit

28 2 Apathie na hersenletsel DEPRESSIE APATHIE Sombere stemming Hopeloosheid Schuld Pessimisme Zelfkritiek Zelfmoordneigingen Afgenomen interesse Traagheid Uitgeput/moe Gebrek aan inzicht Vervlakte emoties Onverschilligheid Weinig sociaal betrokken Geen motivatie/drive

29 2 Apathie na hersenletsel Oorzaken? Neuropathologie: atrofie specifieke structuren, neurochemische veranderingen Psychologisch: stress, wanhoop,aangeleerde hulpeloosheid, afweermechanisme, persoonlijkheid, aandachtsprobleem Ziekteinzicht: minder bij apathie, meer bij depressie invloed omgevingsfactoren, aanwezigheid sociale interacties, verminderd toekomstperspectief, life events, rolveranderingen Overig: invloed medicatie, invloed lichamelijke conditie

30 3 Apathie na hersenletsel Wel of niet behandelen? Neen: Stress bij patient (van alles moeten)? Bijwerkingen geneesmiddelen? (antidepressiva, dopaminerge middelen zoals methylphenedaat, cholinesteraseremmers) Ja: Kwaliteit leven (mantel)zorger Voorkomen achteruitgang (fysiek/mentaal) Verder verlies ADL en sociale contacten Verminderen zorglast

31 3 Apathie na hersenletsel Nog weinig bekend over behandeling wat globale regels Hoe ervaart de patiënt zijn apathie lijden? Wat zijn mogelijke belemmeringen? Pijn, angst, somberheid,. Houdt de omgeving apathie mogelijk in stand? Is er een prettig en prikkelend leefklimaat? Wordt een actief leven bevorderd? (de kunst van niet-overvragen) Is bekend wat de patiënt ook graag deed hierop op aansluiten Wordt een beroep gedaan op controle en verantwoordelijkheid? Organische oorzaak primair ( startmotor stuk) extern aansturen / aanduwen is eerste aanpak

32 Kwetsbare mantelzorgers